162 Z A P I S K I
K o n s t y t u c j a 3 M a ja 1791. S t a t u t Z g r o m a d z e n ia P r z y j a c i ó ł K o n s t y tu cji, op ra co w a ł J erzy K o w e c k i , przed m ow ą op a trzy ł B o gu sław
L e ś n o d o r s k i , P a ń stw o w e W y d a w n ictw o N a u k o w e, W arszaw a 1981, s. 136.
K o n s t y t u c j a 3 Maja, o p racow ał Jerzy Ł o j e k , W y d a w n ictw o L u
b elsk ie, L ublin 1981, s. 84.
W 190 ro c z n ic ę u c h w a le n i a K o n s t y t u c j i 3 M aja, In sty tu t W yd aw n iczy Z w iązk ów Z a w od ow ych , W arszaw a 1981, s. 16.
P ierw sza z om a w ia n y ch p o zy cji to długo zap ow iad an e w y d a n ie k rytyczn e „ U sta w y Z a sa d n iczej”, od d z ie się c io le c ia go to w e, lecz w str z y m y w a n e przez cen zu rę. C zęść źród łow ą w y d a w n ic tw a sta n o w ią , obok K o n sty tu cji 3 M aja, „D eklaracja se jm u z 5 m aja 1791 r.”, „P raw o o m ia sta ch z 18 k w ietn ia 1791 r.” oraz po raz p ie r w sz y p u b lik o w a n y w ca ło ści „S tatu t Z grom adzenia P r z y ja c ió ł K o n sty tu cji R ząd ow ej 3 M aja z p o ło w y m aja 1791 r.”. Z asad y w y d a n ia o m a w ia szczegółow o Jerzy K o w e c k i w ob szern ym k o m en ta rzu źród łozn aw czym , dość w ię c w sp o m n ieć, że p od staw ą ed y cji są oba o ry g in a ły K o n sty tu cji (z A rch iw u m P u b liczn ego P o to ck ich i tzw . M etryki L itew sk iej) oraz n a jw c z e śn ie jsz e jej w y d a n ia d ru k ow an e z la t 1791—92 (w yd aw ca o d n alazł szereg n iezn a n y ch E streich ero w i p ierw od ru k ów ). W arianty tek stu , z r eg u ły n ie w n oszące zresztą zm ian m erytoryczn ych , od n o to w a n o w przyp isach . N a le ż y n a to m ia st zw rócić u w a g ę na cen n ą p od jętą w raz z J. S z c z e p a ń c e m , próbę osza co w a n ia łączn ego n a k ła d u 14 zn an ych w yd ań K o n sty tu c ji z roku jej o b o w ią zy w a n ia . S zacu n ek 20 ty s. do ponad 30 tys. eg zem p la rzy d ow od zi dużego z a in tereso w a n ia n o w ą u staw ą, ty m bard ziej, że n ie liczono tu p rzed ru k ów w prasie i ■— za p ew n e istn ie ją c y c h — p rzek a zó w g a zet p isanych.
C zęść źród łow ą poprzedza szkic z a ty tu ło w a n y „O jczyznę m oją w s z e lk im i... sp osob am i ratow ać...” pióra B o g u sła w a L eśn od orsk iego, ja k za w sze u teg o autora łą czą c y pięk n ą p o lszczy zn ę z sy n te ty c z n y m sp o jrzen iem na o m a w ia n e za g a d n ie nia. N a n ie w ie lu stro n ica ch autor ch a ra k tery zu je id eo lo g ię epoki, zap ożyczen ia u a u to ró w obcych -dokonane p rzez tw ó rcó w K o n sty tu cji, zm ia n y u stro jo w e w p ro w a d zo n e przez „U staw ę Z a sa d n iczą ” oraz o m aw ia przebieg obrad sejm u , g łó w n e jeg o u gru p ow an ia, a ta k że sam o u c h w a le n ie K o n sty tu cji. P o d w a żen ie zasad n ości p y ta n ia o w ew n ę tr z n e bądź zew n ę tr z n e p rzyczyn y rozbiorów P o lsk i oraz w ła sn e p referen cje b ad aw cze autora w stę p u sp raw iły, że o m ó w ien iu w y ż e j w y liczo n y ch zagad n ień to w a rzy szy je d y n ie m in im u m in form acji na tem a t sto su n k ó w m ięd zy n arod ow ych . E dycja z p o w o d zen iem łączy za lety w y d a n ia k ry ty czn eg o z d o stęp n ością dla ogółu czy teln ik ó w .
P u b lik a cja op racow an a przez Jerzeg o Ł o j k a w y szła w se r ii „D ok u m en ty n a szej tr a d y c ji” i a d resow an a je s t do bardziej pop u larn ego odbiorcy. T ek sty źródło w e ograniczono do sam ej K o n sty tu cji i p raw a „M iasta n a sze k r ó le w sk ie w o ln e ” w ch od zącego, jak w iad om o, w sk ła d „U sta w y Z a sa d n iczej”. Za p o d sta w ę ed y cji p rzy jęto ory g in a ł z A rch iw u m P u b liczn eg o P otock ich , a to m ik za m y k a z e s ta w ie n ie w a żn iejszy ch ed y cji K o n sty tu cji. S to su n k o w o ob szern y w stę p za w iera om ó w ie n ie „G enezy p o lity czn ej »U sta w y R ząd ow ej«” w szerok iej p e r sp e k ty w ie c za so w ej od p o ło w y X V II w ., ijap isan e z p u b licy sty czn y m za cięciem , jed n a k ty m bar dziej w y m a g a ją ce p rzy g o to w a n ia fa ch o w eg o od czy teln ik a , a ta k że p rezen ta cję „M ięd zyn arod ow ego położen ia R zeczyp osp olitej w la ta ch 1787— 1791” oraz „P rze b iegu obrad S ejm u C ztero letn ieg o ”. T om u d op ełn ia an aliza treści K o n sty tu cji, jej ocen a oraz o m ó w ien ie p rzeb iegu jej obalenia. We w stę p ie au tor p rzed staw ia w sy n tety czn ej form ie p ogląd y na te m a i S ejm u W ielk ieg o zn an e z jeg o d otych cza so w y ch , w zb u d zających k o n tro w ersje, prac. P u b lik a cję u zu p ełn ia w y k a z litera tu r y p rzedm iotu.
Z A P I S K I 1 6 3
O stan ia z o m a w ia n y ch p u b lik a cji to w y d a n y na zle c e n ie N SZZ „ S o lid a rn o ść” przedruk tek stu K o n sty tu cji i „D ek laracji S ta n ó w Z grom ad zon ych ” z 5 m aja 1791 z IX tom u „V olu m in a L eg u m ”. N ie zm od ern izow an o p iso w n i a n i n ie op atrzo no tek stu ap aratem k ry ty czn y m , zm ien ia ją c je d y n ie n ieco u k ład graficzn y. W obec n isk ich , d w u d ziesto ty sięczn y ch n a k ła d ó w p op rzed n io o m ó w io n y ch p u b lik a cji bro szura ta (w raz z „ P rzek ro jem ”, k tó ry w ro czn ic o w y m n u m erze o p u b lik o w a ł tek st K on sty tu cji) z w ięk sza o 10 tys. liczb ę eg zem p la rzy „ U sta w y za sa d n iczej”, z n a jd u jącej się w sp o łeczn y m obiegu. T rudno jed n a k n ie uznać teg o za p ółśrod ek i k o n ieczn ie trzeb a p o stu lo w a ć p ręd k ie w z n o w ie n ie , zw ła szcza e d y c ji P a ń stw o w e g o W y d a w n ictw a N a u k o w eg o .
Ł. K.
E lena I. F i e d o s o w a , P o l s k i j w o p r o s w o w n i e s z n i e j p o li ti k ie
p i e r w o j I m p e r i i w o Francji, I z d a tie ls tw o M osk ow sk ogo U n iw ersitieta ,
M osk w a 1980, s. 201.
P o d oprow adzonej z a le d w ie do 1806 r. w ie lk ie j m o n o g ra fii A s k e n a z e g o „N ap oleon a P o lsk a ”, po w stęp n y m , o g ó ln y m za ry sie stosu n k u N ap oleon a do P o la k ó w i sp r a w y p o lsk iej p rzed sta w io n y m przez H a n d e l s m a n a n a stęp n i b ad a cze epoki n a p o leo ń sk iej n ie p o d ejm o w a li ta k potrzeb n ych , a le tru d n ych prób za n a lizo w a n ia sp r a w y p o lsk iej w szerszym k o n tek ście. Z ty m w ię k sz y m u zn a n iem od n otow ać n a le ż y m o n o g ra fię m łodej h isto ry czk i ra d ziec k iej (już drugie p o k o len ie h isto ry k ó w — p o lo n istó w w tej rodzinie!), p r a co w n icy W yd ziału H istorycznego U n iw e r sy te tu M o sk iew sk ieg o na ten tem at. E len a Iw a n o w n a F i e d o s o w a w sw ej rozp raw ie d ok torsk iej zbadała różnorodną, a w a żn ą rolę, jak ą k w e stia p olsk a grała w za gran icznej p o lity c e cesa rstw a n a p o leo ń sk ieg o w la ta ch 1807— 1814.
A utorka dobrze w y k o rzy stu ją c w sz y stk ie w a ż n ie js z e op racow an ia, p rzyczyn k i i d ru k ow an e źródła d oty czą ce tego tem a tu (na p o d k reślen ie za słu g u je św ie tn a znajom ość p u b lik a cji p olsk ich ) z dużym p o w o d zen iem rozszerzyła sw e k w eren d y na a rch iw a lia (przede w sz y stk im — A rch iw u m P o lity k i Z agran iczn ej R osji i A r ch iw u m P o lity k i Z agran iczn ej Francji). Po zw ięzłej w stę p n e j ch a ra k tery sty ce za in tereso w a ń N a p o leo n a sp ra w ą p olsk ą do 1807 r. F ied o so w a w ie le u w agi p o św ięca ro li tej k w e s tii w k o n te k śc ie sto su n k ó w fra n cu sk o -ro sy jsk ich p oczyn ając od 1807 r. B yć m oże m in im a lizu je troch ę z a in tereso w a n ia A lek sa n d ra I sp raw ą p o lsk ą w o k resie p o p rzed zającym T ylżę, a le sta w ia i p rzek o n y w a ją co m o ty w u je te z ę o braku ja sn y ch , k o n sek w en tn y ch p ro jek tó w obu p artn erów w m o m en cie rozp oczyn an ia ty lż y c k ic h n eg o cja cji (słusznie uw aża, że w y n ik a to z k o n ieczn o ści w y p ra co w a n ia ogóln ego program u tru d n ego k om p rom isu i so ju szu obu su p er m ocarstw , co b yło g łó w n y m , nad rzęd n ym cele m tych n egocjacji). D obrze p o k azu je n ad rzęd n e, n ieza leżn e od p ragn ień i in ic ja ty w y P o la k ó w d eterm in a n ty sp ra w y p o lsk iej, a le ró w n o c z e śn ie ze zrozu m ien iem i sy m p a tią p od k reśla, że dzięk i ó w c z e sn ej o fiarn ości i in ic ja ty w o m p o lsk ich p a trio tó w oraz n o w o w y tw o rzo n ej sy tu a cji „sam a P o lsk a sta w a ła s ię rea ln ą siłą p o lity czn ą ” g rającą o k reślon ą rolę. U trzy m a - / n ie siln y ch P ru s pod n a cisk iem R osji a u to m a ty czn ie czy n iło z P o lsk i w ażn ą b azę p o lity k i fra n cu sk iej w E uropie w sch o d n iej (zanadto w tym k o n tek ście p om n iejsza au tork a m o żliw o ści i p róby w y g ra n ia sp raw y p o lsk iej p rzez A lek san d ra, a le s łu szn ie d ostrzega, że T y lża o tw iera ła przed carem ta k ie m o żliw o ści na przyszłość; w ty m se n sie u tw o rzen ie K się stw a W arszaw sk iego n ie b y ło sp rzeczn e z jeg o p er sp ek ty w iczn y m i, ela sty c z n y m i celam i). J ed y n ie w ocen ie k o n se k w e n c ji d ecyzji t y l ż y ck ich F ied o so w a chyba u leg a d o ty ch cza so w y m au to ry teto m , u znając, że N a p o leo n z y sk iw a ł d zięk i K s ię stw u W arszaw sk iem u m o żliw o ść, „środek n acisk u na
