"Filozofia i myśl społeczna w latach 1865-1895, Cz. 1-2", wybór i oprac. Anna Hochfeldowa i Barbara Skarga, Warszawa 1980 : [recenzja]

Szwarc, Andrzej

"Filozofia i myśl społeczna w latach

1865-1895, Cz. 1-2", wybór i oprac. Anna

Hochfeldowa i Barbara Skarga,

Warszawa 1980 : [recenzja]

Przegląd Historyczny 72/2, 373-374

1981

Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,

gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych

i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie

w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,

powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego

i kulturalnego.

Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki

wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach

dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.

Z A P IS K I ₃₇₃

trow ał isię na rządach A bdülham ida II i wnioskach politycznych, jakie w yciągnęli z nich młodoturcy. Najw ięcej m iejsca poświęcił jednakże sam em u ruchowi młodo- tureckiem u, d o p atru jąc się w nim ideowego i politycznego zw iastuna Republiki Tureckiej. Za zam knięcie opisywanych procesów uznał okres I wojny światowej i zwycięskich w alk o niepodległość z lat 1919—tl'922.

Zasadniczym w ątkiem pracy, obok zachodzących w państw ie przeobrażeń, są przem iany m yśli politycznej. S tą d te w łaśnie zagadnienia zostały omówione n a j­ obszerniej. Inne kw estie, np. dzieje gospodarcze Turcji (a właściwie Im perium Osmańskiego, gdyż ta k ie j n o m enklatury używa autor) czy też jej miejsce w po­ lityce m iędzynarodow ej, podporządkowano głównemu tem atowi.

„Tureakie przem iany” stanow ią nie tylko niew ątpliw ie oryginalny w kład w I polskie badania nad dziejam i państw a, odgrywającego przez kilkaset lat w ażną folę n a trzech kontynentach: europejskim , azjatyckim i afrykańskim ; przedstaw iają także model zm ian zachodzących w pozaeuropejskich kulturach i kręgach cyw ili­ zacyjnych, na skutek konfrontacji z Europą.

Na .bazę źródłową składają się archiw alia angielskie i włoskie (zabrakło nie­ stety niedostępnych dla autora archiw alnych m ateriałów tureckich) oraz liczne do­ kum enty publikow ane, pam iętniki wspom nienia i prasa. Wśród wielojęzycznej, obficie cytow anej literatu ry , przew ażają opracow ania anglosaskie. W m niejszym zakresie w ykorzystano skrom ny, zdaniem W i t u c h a , dorobek historiografii t u ­ reckiej. K siążka posiada dobrze opracow aną notę transkrypcyjną, bibliografię oraz dwa indeksy: osób i nazw geograficznych. U zupełniają ją starannie dobrane mapy.

L. M. Filozofia i m y śl społeczna w latach 1865— 1895 cz. I—II, wybór

i opracow anie A nna H o c h f e l d o w a i B arbara S k a r g a . 700 lat

m yśli polskiej, Państw ow e W ydawnictwo Naukowe, W arszawa 1980,

s. 638, 650.

Nagłówek obszernego, ponad stostronicowego w stępu mówi o „Polskiej myśli filozoficznej epoki pozytyw izm u”, mimo iż zgodnie z (regułami serii nie umieszczono podobnego sform ułow ania w tytule tomu. W istocie pozytywizm dominuje, szcze­ gólnie w pierw szej części antologii. Składa isię na nią sześć działów: „I. Pozyty­ wizm w arszaw ski. Przyw ódcy” (tu m.in. Świętochowski, Ochorowicz, P rus i Ghmie- lowski); „II. Sym patycy i adherenci” — z Orzeszkową, Spasowiczem i Dygasiń­ skim, „III. Spekulatyw na filozofia przyrody”, „IV. Ewolucjonizm, m atem atyka i f i­ zyka a koncepcja rzeczyw istości”, „V. Metodologiczne problem y przyrodoznaw ­ stw a”, „VI. Pozytyw istyczna teoria społeczeństw a”.

Do k ry te rió w selekcji i podziału tekstów można mieć nieco zastrzeżeń; dziwi np. wyeksponow anie w dziale I Prusa (z cennym skądinąd przedrukiem „Szkicu program u w w arunkach obecnego rozw oju społeczeństwa’) a przesunięcie Orzesz­ kowej (którą reprezentuje m.in. „Patriotyzm i kosm polityznv1) do działu II. Podobne w ątpliw ości nasuw a ty tu ł działu VI, zawierającego przegląd poglądów na społeczeństwo Bolesława Limanowskiego, Ludw ika Gumplowicza i Józefa K a-

rdla Potockiego. ·

Część II przynosi kolejne siedem działów („Historycy”, „Zwolennicy idealnego realizm u. Obrońcy m etafizyki”, „Filozofia katolicka", „Wczesny m odernizm ”, „Po­ zytywizm krytyczny”, „Pierw si polscy m arksiści”). Skoro wydaw nictw o prezentuje nie tyllko filozofię, ale i m yśl społeczną, razi nieco pom inięcie konserw atystów , «lim o iż tru d n o w ich przypadku o typow ą refleksję teoretyczną (K alinka, S z u j­

374 ZAPISKI

zawierają zarys ich koncepcji metodologicznych). Słusznie położono naciek na wpływ pozytywistów i marksistów, ale warto było przedstawić dwugłos na temat najważniejszych sporów epoki, np. w kwestii .historycznej i współczesnej roli szlachty i Kościoła. Wśród głosów antypozytywistycznych zabrakło Teodora Jeske- -Choińskiego, a luki tej nie mo>że zapełnić pomieszczona w dziale „Pierwsi polscy marksiści” ocena jego twórczości pióra Ludwika Krzywickiego. Ttrudno ją także uznać za tekst typowy dla tego ostatniego.

Mimo tydh zastrzeżeń nie ulega wątpliwości, że koüejny tom „700 lat myśli polskiej” przynosi solidną informację i zasadną charakterystykę polskiego filo­ zofowania w okresie popowstaniowym. Wynika zeń też niedwuznacznie ówczesne zacofanie na tym polu, co stwierdzają bez niedomówień także autorki przedmowy. Stąd też zapewne wzięła się nieco kontrowersyjna cezura końcowa tomu (data

1895, zamiast przyjmowanych umownie za koniec pozytywizmu 1885 lub 1690);

przypomina ona powstanie seminarium filozoficznego Kazimierza Twardowskiego na uniwersytecie lwowskim.

A. S.

M ichael G e y e r , A u frü stu n g oder Sicherheit. Die R eichsw ehr in

der K rise der M achtpolitik 1924— 1936, F ranz S tein er Verlag, W iesba­

d en 1980, s. 555.

O bszerna m onografia M. G e y e г a to 91 publikacja In stitu t fü r E uropäi- - sehe Geschichte, którego stypendystą był niegdyś autor. P raca została po raz pierw szy przedstaw iona w 1976 roku jaiko doktorska rra uniw ersytecie we F rei- burgu. Później uległa w ielu popraw kom i znacznem u rozszerzeniu. Je st dokum en­ tacją części ibadań au to ra poświęconych w ojsku, zbrojeniom i przygotowaniom wo­ jennym w Republice W eim arskiej d III Rzeszy. W ynik całości tych prac planuje G eyer przedstaw ić w przyszłości w w ielkiej syntezie „M ilitarism us, R üstung und I-andesverteidigung in D eutschland”.

Autor -bada zależności między zbrojeniami, doktryną strategiczną a polityką zagraniczną Niemiec. Siedzi udział wojskowych w procesie podejmowania decyzji we wszystkich sferach życia politycznego. Analizuje wpływ przygotowań wojsko­ wych na politykę zagraniczną i odwrotnie: oddziaływanie międzynarodowej dyplo­ macji na zbrojenia. Bada sprzeczności i granice militarnej polityki .bezpieczeństwa, ustala stosunki pomiędzy defensywnymi i ofensywnymi przygotowaniami wojsko­ wymi. Przedmiotem analizy są działania przywódców Redchswehry i Wehrmachtu w okresie pomiędzy początkiem stabilizacji w Republice Weimarskiej z roku 1923

1 1924 a przyśpieszeniem produkcji U rojeniow ej i zaostrzeniem się międzynaro­

dowej sytuacji politycznej w latach 1935— 1937.

Pracę zaopatrzoną w rozbudow any a p a ra t naukow y zam yka obszerny spis źró­ deł i opracow ań oraz indeksy: osobowy i in sty tu cji kierujących arm ią niemiecką.

, P. W.

Istvàn L a g a z i, Uchodźcy polscy na W ęgrzech w latach drugiej

w o jn y śuHatowej, W ydawnictwo MON, W arszaw a 1980, s. 336.

Najnowsza monografia poświęcona losom polskich uchodźców na Węgrzech w latach drugiej wojny światowej zawiera szczegółowy obraz ich życia — od naj­ bardziej prozaicznych spraw bytowych aż po oświatę i ruch kulturalny. Przedsta­ wia takie działalność węgierskich władz, epontanicane wysiłki i pomoc organizacji społecznych oraz indywidualnych osób. W przeciwieństwie do poprzednich