Körmendy, Adrienne
Kształtowanie się pojęcia "prawa
niemieckiego" (ius Teutonicum) w
Europie Środkowo-wschodniej w
XIII-XIV w.
Przegląd Historyczny 75/3, 481-492 1984
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
Kształtowanie się pojęcia ’’prawa niemieckiego”
(ius Teutonicum) w Europie Środkowo-wschodniej
w XIII—XIV w.
1. Pojęcie „p raw a niem ieckiego” od daw na pozostaje w c en tru m zain teresow ań h isto riog rafii polskiej i niem ieckiej. M niej inten syw nie zajm o w ała się nim h isto rio g rafia c z e s k a 1. B ezsporną ziksługą Rudolfa K ö t z s c h k e g o było bezstronne i nau ko w e określenie tego pojęcia jako p raw a osadniczego, k tó re pow stało n a obszarze n ie m ie c k im 2. J . J . M e n z e l i B en ed ykt Z i e n t a r a niezależnie od siebie i p raw ie rów nocześnie poddali dokładnym badaniom źródła i genezę „praw a nie m ieckiego” 3. Dzięki nim w iele już w iem y o kształto w an iu się oraz treści pojęcia ius T e u to n ic u m w chw ili jego pojaw ienia się. Ale historia pojęcia „praw a niem ieckiego” nie kończy się w ra z z m om entem jego pow stania. W ciągu k ilk u stu leci praw o to rozszerzyło się na praw ie całą Europę środkow o-w schodnią. E kspansja „p raw a niem ieckiego” , analiza jego zm ie n iającej się na różnych tere n ac h i w ró żn y ch okresach treści, jest p asjo n u jący m pro blem em historycznym . Z w racał na to uw agę B enedykt Z ien ta ra pisząc: „T erm in praw o niem ieckie m a za sobą długą historię, k tó ra zasługuje z pew nością na specjalne zbadanie. Sam a analiza treści, w iązanych z nim przez użytkow ników , a później przez badaczy — p ra w
ników i h isto ry kó w — treści zm ieniających się z upływ em czasu a także ze zm ianą prąd ów ideologicznych i teo rii naukow ych, p rzyniosłaby boga ty plon, sk ła n ia ją c y do rozm yślań n a d w pływ em czynników zewnętrzr- nych na w y n iki n a jb a rd zie j n aw et s k ru p u la tn ie prow adzonych badań h isto ry czn y ch ” 4.
Zm iana treści pojęcia „praw a niem ieckiego” m a szczególne znaczenie dla h isto rii W ęgier, gdzie z term in em ty m spo ty k am y się rów nież w zw iązku z ru ch em osadniczym na północnych rubieżach państw a w w ie kach X III i XIV. A naliza źródeł w ęgierskich, w k tó ry c h w y stęp u je po jęcie ius T e u to n ic u m w yk azuje, że nie było ono w pełni identyczne z treścią, jak a k ry ła się pod nim w czasie i na obszarze jego pow staw
a-1 B ib lio g ra fia n a jw a żn iejszej litera tu r y w: U r k u n d e n u n d erzä h le n d e Q u ellen
ги г d e u ts c h e n O s ts ie d lu n g im M itte la lte r t. I, w y d . H. H e 1 b i g, L. W e i n r i с h,
D arm stadt 1968. s. 28 пп., t. II, D arm stad t 1970, s. 45 пп.
2 R. K ö t z s c h k e , D ie A n fä n g e d es d e u ts c h e it R e c h te s in d e r S ie d lu n g sg e
sch ich te d es O ste n s (lu s te u to n ic u m ), „B erich te über d ie V erh an d lu n gen der S ä c h
sisch e A k a d em ie der W issen sch a ften zu L eip zig ”, P h il.-h ist. K la sse t. X C III, 1941, z. 2.
3 J. J. M e n z e l , D ie sch lesisch e L o k a tio n su rk u n d e n d e s 13. Jh. S tu d ie n zu m
U r k u n d e n w e se n , zu m S ie d lu n g s-, R e c h ts - u n d W irts c h a fts g e sc h ic h te e in e r o s t d eu tsc h e n L a n d sc h a ft im M itte la lte r , W ürzburg 1977, s. 1—98; B. Z i e n t a r a , Ź ró d ła i g e n e za „ p ra w a n ie m ie c k ie g o ” (iu s T e u to n ic u m ) n a tle ru ch u o sa d n iczeg o w E u ropie Z a c h o d n ie j i ś r o d k o w e j w X I— X II w ., P H t. L X IX , 1978, z. 1, s. 47—74.
4 B. Z i e n t a r a , op. cit., s. 47.
nia. P ojaw ia się zatem konieczność sprecyzow ania ty c h różnic i czynni ków je pow odujących. Chcąc znaleźć zadow alające w yjaśnienie ty c h , problem ów m usim y n a jp ie rw odpowiedzieć sobie na pytanie, jak ą drogą ru ch osadniczy na „p raw ie niem ieckim ” d o ta rł do północnych gran ic średniow iecznych W ęgier oraz w jak im znaczeniu używ ano pojęcia „ p ra w a niem ieckiego” n a różnych tere n ac h w czasie trw a n ia osadnictw a.
2. W X III w ieku W ęgry sąsiadow ały od północy z M oraw am i, Śląs
kiem i M ałopolską. J a k pow szechnie w iadom o Śląsk m iał specjalne, zna czenie w ru c h u osadniczym na „praw ie n iem ieckim ” . Tu bow iem (po teren ach n ad Łabą), ru ch te n pojaw ił się najw ćześniej. T u taj też u k ształ tow ało się pojęcie „p raw a niem ieckiego” . Ze Śląska rów nież „praw o niem ieckie” przenikało n a obszary sąsiednie. K ied y zatem m ógł dojść te n „śląski” wzorzec osadnictw a na „praw ie n iem ieckim ” na te re n y W ę gier? W ęgry m iały w spólną granicę ze Śląskiem : C ieszyn oraz k o m itat Trenczyn sąsiadow ały ze sobą. S tu d iu jąc przebieg kolonizacji na Ś ląsku m ożem y stw ierdzić, że osadnictw o na „praw ie niem ieckim ” d o tarło do cieszyńskiego dopiero w końcu X III w ie k u 5, a za jego pośrednictw em ru ch ten m ógł pojaw ić się na W ęgrzech nieco później.
Podobna sy tu acja była na M oraw ach. To p raw d a, że pod w pływ em i za pośrednictw em Śląska, osadnictw o na „p raw ie n iem ieckim ” pojaw iło się tu ta j już w pierw szej połowie X III w., a n ab rało w ielkiego rozm achu w jego drugiej połowie, ale m iało to m iejsce na obszarach M oraw pół nocno-zachodnich, a więc nie na tere n ac h sąsiadujących z k om itatem trenczyńskim ®.
Także w M ałopolsce ru c h osadniczy na „praw ie niem ieckim ” rozw i n ą ł się pod w pływ em i za pośrednictw em Śląska. P ierw sze próby osad nicze pochodzą ju ż z pierw szej połow y X III w ieku, ale n a w ielką skalę' ru ch te n rozw inął się dopiero w drugiej połowie tego stulecia 7. D ecydu jącą rolę odegrała tu p a ra książęca: Bolesław W stydliw y i K unegunda. Cechą ch arak te ry sty c z n ą ich polityki było pop ieranie osadnictw a w m a jątk a ch kościelnych i p ry w a tn y c h a nie w tak im sam ym stopniu w k sią- zęcych. W y jątk iem była Sądecczyzna o raz dolina P op rad u . W lata ch sześćdziesiątych X III w ieku na Sądecczyźnie K u neg un da zainicjow ała reorganizację sw ych m ają tk ó w w edle w zorców praw a n iem ieck ieg o 8.
5 W. K u h n , S ie d lu n g sg e sc h ic h te O b ersch lesien s, W ürzburg 1954; S. K u t r z e - b a, H isto ria Ś lą s k a t. I, K ra k ó w 1933, s. 46 nn.; J. J. M e n z e l , op. cit., A n h an g 18, 74, 83, 90, 102, 119, 121.
• H a n d b u ch d e r G e sc h ic h te d e r B ö h m isch en L ä n d e r t. I, w y d . K. B o s 1, 1967, s. 319 пп.; W. W e i t z s ä c k e r , D as d e u tsc h e R e c h t d e r b ä u erlich en K o lo n iste n
B öh m en s u n d M ä h ren s im X III. u n d X IV . Jh., „M itteilu n gen des V erein s fü r G e
sch ich te der D eu tsch en in B öh m en ” t. X III, 1912, z. 4, s. 486— 483; R. K ö t z s c h k e , op. cit., s. 25 пп.; J. K e j ř, Z w e i S tu d ie n ü b e r d ie A n fä n g e d e r S ta d tv e r fa s s u n g
in d en b ö h m isch en L ä n d e rn , „H istorica” t. X V I, 1969, s. 88—96; H. S t o o b, B runo v o n O lm ü tz, das m ä h risc h e S tä d te n e tz u n d d ie eu ro p ä isc h e P o litik vo n 1245— 1281,
„Die m itte la lte r lic h e S tä d teb ild u n g im S ü d ö stlich en E uropa”, w y d . H. S t o o b, K öln—W ien 1977, s. 90— 130; J. E m 1 e r, R e g e sta d ip lo m a tic a nec non e p is to la ria
B oh em iae e t M o ra via e cz. II: 1253— 1310, P ra g a e 1882.
7 Por. na ten tem at: F. B u j a k , S tu d ia n a d o s a d n ic tw e m M a ło p o lsk i, K ra k ó w 1905; A. G ą s i o r o \v s к i, Ze s tu d ió w n a d sz e rze n ie m się tz w . p r a w a n ie m ie c k ie g o
w e w sia c h z ie m i k r a k o w s k ie j i sa n d o m ie r s k ie j do ro k u 1335, R H t. X X V I, 1960,
s. 123 пп.; W. K u h n, E rsch liessu n g d es sü d lich en K le in p o le n im 13. u n d 14. Jh., „ Z eitsch rift fü r O stfo rsch u n g ” t. X V II, 1968, s. 401 пп.; S. K u r a ś , P r z y w il e je
p r a w a n ie m ie c k ie g o m ia s t i w s i m a ło p o ls k ic h X I V —X V w ie k u , W rocław 1971,
s. 167 nn. f
8 K D M łp. t. II, s. 73 n. O a tf en ty czn o ści i dacie p r z y w ile ju B o lesła w a Wsrtydli-w ego: J. B e ň к o, P r o b le m p r a v o s ti p o d o lin e c k o j lis tin y z r o k u 1244, „S lo v en sk á A r c h iv istik a ” t. III, 1968, s. 314—319. 1
Jednocześnie p a ra książęca rozpoczęła ak cję osadniczą na południow ych ru bieżach swego p ań stw a — w dolinie P o p ra d u —- zlecając lokację P o- dolina.
P rzynależność te ry to ria ln a okolic P odolina w w ieku X III była sp o r na 9. W szystko w skazuje jed n a k na to, że w y k o rzy stu jąc w alki w e w n ętrz ne w K rólestw ie W ęgierskim i osłabienie w ładzy królew skiej Bolesław W stydliw y i K uneg u n d a sta ra li się przyłączyć te n odcinek doliny Po prad u w sposób n ieo d w racaln y do M ałopolski. Pom ocą w ty ch planach m iało być organizow ane na praw ie niem ieckim osadnictw o. P lan ów ty ch nie udało się zrealizow ać. W początkach X IV w ieku Podolin i jego oko lice należą ju ż do W ęgier.
Działalność m ałopolskiej p ary książęcej m a ogrom ne znaczenie dla h isto rii osadnictw a na W ęgrzech, bowiem za ich pośrednictw efri koloni zacja na p raw ie niem ieckim najw cześniej d o tarła w obręb g ranic K ró lestw a W ęgierskiego. Ju ż w latach siedem dziesiątych X III w ieku osad nictw o n a p raw ie niem ieckim pojaw ia się na Spiszu, a s tą d rozszerza się potem na całe północno-w schodnie te re n y W ęgier.
U sch y łk u X III w ieku m iała m iejsce lokacja Ż iliny (Zsolna, Sillein), najpraw do po do bn iej przy pom ocy osadników z górnośląskiego Cieszyna. A w pierw szej połow ie X IV w ieku, w ychodząc z Żiliny,' rozpoczęło się rów nież osadnictw o na p raw ie niem ieckim n a północno-zachodnich te r e
nach W ęgier 10. ·
T ak w ięc na obszary K rólestw a W ęgierskiego ta k zw ane „praw o nie m ieckie” dotarło z dwóch kierunków : ze Śląska i z M ałopolski. Odróż^ nienie ty ch dw óch prąd ó w je s t sp raw ą ogrom nie w ażną, poniew aż treść pojęcia „p raw a niem ieckiego” była różna na północno-zachodnich i pół nocno-w schodnich tere n ac h W ęgier. W ytłum aczenie tego zjaw iska tk w i w odm iennym rozw o ju pojęcia „p raw a niem ieckiego” oraz odm iennym c h a ra k te rz e ru c h u osadniczego n a Ś ląsku i w Małopolsce.
3. Pojęcie „ p raw a niem ieckiego”, k tó re pow stało w początku X III w ie k u na te re n ie Ś ląsk a oznaczało te sp ecjaln e u p raw nienia, k tó re dostaw ali osadnicy p rzy b y w a ją c y początkow o w yłącznie z N ie m ie c n . P o w stanie i rozw ój p raw a osadniczego na tere n ie N iem iec m a długą historię. K oń cowy etap tego rozw oju m iał m iejsce n a d Łabą i Soław ą i da się scha rak tery zo w ać w sposób n astęp u jący: po pierw sze daw ało ono osadnikom p rzy b y w ający m z ziem holenderskich, flam and zkich i frank oń skich n a j k orzystniejsze u p raw n ie n ia uzyskane ju ż w cześniej na zachód od Łaby, a więc: w olność osobistą oraz dziedziczne i zbyw alne praw o do ziem i dzierżonej na określonych w a ru n k ach oraz w łasne sądow nictw o, po d ru gie: u p raw n ie n ia uzyskane przez osadników praw o g w aranto w ało nie poszczególnym jednostkom , a całej zbiorowości osadników , k tó rz y tw o rzy li w spólnotę kolonizacyjną, gospodarczą, sądow ą i kościelną, po trz e cie: poniew aż u p raw n ien ia praw o g w aran to w ało w spólnocie osadników , to teren , gdzie obow iązyw ało praw o osadnicze, p o k ry w ał się z tere n em należącym do w spólno ty osadników , ta k więc granica osady stw orzonej przez kolonistów była zarazem g ranicą p raw n ą, a praw o osadnicze p rzy - *
9 Por. na ten tem at: T. E. M o d e 1 s к i, S p o r y o p o łu d n io w e g ra n ice d ie c e z ji
k r a k o w s k ie j od s tr o n y S p is zą (w . X III— X V III), Z ak op an e 1928; A. R u t k o w s k a -
- P ł a c h c i ń s k a , S ą d e c c zy z n a w X III— X I V w ie k u , p r z e m ia n y g o sp o d a rc ze i s p o
łeczn e, K ra k ó w 1961, s. 15; J. B e ń k o , D e d in sk á k o lo n izá c ia h orn éh o S p iš a па n e m e c k o m p r á v e (d o p o lo v ic e 14. storočia), „Spiš” t. III—IV, 1972, s. 54.
10 A. G a č o v a, P ô v o d u sta n o v izn e š o l tý s t v a na S lo v e n s k u , „H istorick y S b orn ik ” t. III, 1945, s. 55 rm.
11 R. K ö t z s c h k e, op. cit., s. 32 ηη.
sługujące początkowo w yłącznie osadnikom pochodzenia flam andzkiego, holenderskiego i frankońskiego zostało rozszerzone na w szystkich m iesz kańców osady bez w zględu na ich prow eniencję. P ra w o holenderskie, flam andzkie czy fran k o ń sk ie przestało zatem oznaczać po pew nym cza sie praw o p rzy sług ujące tylko osadnikom z H olandii, F ra n k o n ii czy F landrii.
U kształtow ało się w ięc pew ne praw o osadnicze, k tó re istniało ty lko w teorii, jako zbiór u p raw n ie ń przy słu g ujący ch osadnikom , któ re dopiero w p raktyce, w odniesieniu do k o n k retn y ch osad, pow stających w kon k retn y c h w aru n k ach , n ab ierało k o n k retn y c h form , k tó re m ogły oczy w iście różnić się m iędzy sobą n aw et w isto tn y sposób. U kształtow anie się owego teoretycznego praw a osadniczego, a b stra h u ją c od k o n k retn y ch przy p adkó w p ra k ty k i kolonizacyjnej, szybko znalazło odbicie w w arstw ie językow ej. Ju ż n a d Ł abą pojaw ił się te rm in ius hollandicum , a na te re nach zam ieszkałych przez Słow ian ogólne praw o osadnicze (prawo te o re tyczne) znalazło swój o stateczny w y raz w term in ie ius T e u to n icu m lub
ius Teutonicale 12. .
P otrzeb a osadników i praw a osadniczego w y stąp iła najw cześniej na Śląsku. Na przełom ie X II i X III w ieku pojaw iła się tu ta j znaczna liczba osadników z Niem iec, k tó ry m zag w arantow ano praw o nazyw ane już
ius T e u to n icu m dla odróżnienia od powinności, obow iązków i danin cią
żących na polskich poddanych (ius Polonicorum , ius Polonicum ). N apływ osadników leżał niew ątp liw ie w in teresie księcia, ale książę s ta ra ł się poddać ru ch osadniczy sw ojej kontroli. Z m ierzał także do zapew nienia przybyszom w łaściw ych w aru n k ó w społecznych i gospodarczych. Spośród różnych m etod przeprow adzania ak cji kolonizacyjnej w ładca Śląska w y b ra ł m etodę u k ształto w an ą na teren ie arcy b isk u p stw a m agdeburskiego. M etoda ta polegała n a p rzeprow adzeniu osadnictw a za pom ocą i za po średnictw em zasadźcy. N iew ątpliw ym w alorem tej m eto d y była m ożli wość planow ania, w łaściw ego organizow ania a dalej kontrolow an ia po stępów osadnictw a. A to znakom icie w spółgrało z in ten cjam i księcia
śląskiego. ·
T ak więc w prow adzenie „praw a niem ieckiego” na Ś ląsku od sam ego początku złączyło się nierozerw aln ie z działalnością zasadźcy-lokatora. W szędzie też na Ś ląsku rozw ijano konsekw en tnie osadnictw o n a p raw ie niem ieckim przy pom ocy lokatorów . W ten sposób ius T e u to n icu m oraz m etoda przeprow adzania osadnictw a za pośrednictw em zasadźców sta ły się na Ś ląsku nierozłączne. Jedno w aru n k ow ało drugie. Nie m ożna było w prow adzić „praw a niem ieckiego” bez locatio i zasadźcy, a lokacja nie m ogła nastąpić bez p rzy zn ania osadnikom ius Teotonicum .
W ciągu X III w ieku pojęcie ius T e u to n icu m złączyło się rów nież z po jęciem scu ltetu s i scultetia. W prow adzenie p raw a niem ieckiego oznaczało bow iem przy znan ie osadnikom sam o rząd u i w łasnego sądow nictw a. Na jego czele sta ł scu ltetu s. Od la t czterdziestych X III w ieku urząd sołtysa zaczął reg u la rn ie otrzym yw ać zasadźca. U rząd sołtysa i lokatora o raz zw iązane z nim i przy w ileje i u p raw n ienia połączyły się, a na ich ozna czenie zaczęto używ ać w do kum entach te rm in u scultetia. Pow iązanie u rzęd u sołtysa z fu n k cją lo k ato ra oznaczało jednocześnie połączenie u rzę du sołtysa z pojęciem p raw a niem ieckiego. W drugiej połowie X III w ieku
locare iu re Teutonico oznaczało na Ś ląsku p rzeprow adzanie akcji kolo
nizacyjnej p rzy pom ocy zasadźcy o raz przy znan ie zasadźcy u rzęd u
tysa. W ystępow anie te rm in u sc u lte tu s lub scultetia oznacza także, że dana osada była lokow ana na p ra w ie niem ieckim . T ak więc m ożem y po wiedzieć, że w X III w ieku na Ś ląsku połączyło się pojęcie ius T eu to n icu m z pojęciam i locatio (locare, locator) i sc u lte tu s (scultetia ). Istnien ie je d nego z ty ch pojęć oznaczało konieczność istn ien ia pozostałych.
Locare iure Teutonico oznaczało rów nież zakładanie osady w ściśle
określony, planow y sposób. T eren p rzy zn an y osadnikom dzielono na niw y i łany. O sady na p raw ie niem ieckim różniły się w ięc od in ny ch nie tylko odrębnym praw em , sam orządem , w łasnym sądow nictw em , okreś lonym i p rzy w ilejam i i obow iązkam i, ale także odm iennym obrazem topo graficznym , reg u la rn y m układem niw ow ym . W konsekw encji system ła now y osad na „praw ie niem ieckim ” także ściśle połączył się z pojęciem
ius T e u to n icu m 13.
4. "W M ałopolsce osadnictw o na „praw ie niem ieckim ” pojaw iło się pod w pływ em i za pośrednictw em Śląska. P ierw sze zezw olenia na lokacje pochodzą z pierw szej połow y X III w ieku, ale sam o osadnictw o faktycznie rozpoczęło się dopiero w d rugiej połowie tego stulecia, a więc wówczas gdy na Ś ląsku ukształtow ało się już pojęcie ius T eutonicum . M ałopolska p rzy jęła zatem gotow y w zorzec p raw a o sad n iczego14. W efekcie praw o niem ieckie” oznaczało tu ta j: zw olnienie od ciężarów „praw a polskiego” , p rzyznanie osadnikom u p raw n ień zaw a rty c h w ogólnym p raw ie osadni czym oraz p rzeprow adzanie kolonizacji p rzy użyciu lokatora, zasadźcy, k tó ry w przyszłości zostaw ał sołtysem w założonej przez siebie wsi. W ieś otrzy m y w ała re g u la rn ą zabildowę, u k ład niw ow y i system łanow y ls.
M imo to w M ałopolsce m ożna zauw ażyć dalszy rozw ój pojęcia „ p ra wa niem ieckiego” . Idzie o to, że w ram a ch osacłnictwa na praw ie n ie m ieckim (przede w szystkim w dolinach D unajca i P opradu) pojaw ił się term in ja k i p ra k ty k a kolonizacyjna określana jako m os scu ltetoru m . Chociaż w M ałopolsce nie znam y p rzy p ad k u by jedna osoba otrzym ała zlecenie przeprow adzenia lokacji a d ru g a dostała fu n kcję sołtysa, to je d n a k w początku ru c h u osadniczego panow ało silne przekonanie, iż sołtys był re p re z e n ta n te m in teresó w księcia (pana gruntow ego), postaw ionym n a czele w spólnoty osadników . Tym czasem K unegunda, reorgan izu jąc sw oje m a ją tk i n a Sądecczyźnie, p ostaw iła jednego sołtysa na czele dwóch wsi. Do jego zadań należało nie ty lk o p ełnienie fu n k cji sądow niczych, lecz także w erbow anie now ych osadników i przeprow adzanie lokacji w sensie teo rety czn y m i p ra k ty c z n y m ie. T ak więc księżna K uneg un da
13 B. Z i e n t a r a , H e n r y k B ro d a ty i je g o c za s y , W arszaw a 1975, s. 105— 140, 163— 181; t e n ż e , Z d z ie jó w o rg a n iza c ji r y n k u w śre d n io w ie c zu . E k o n o m iczn e p o d
ło że „ w e ic h b ild ó w ” w a r c y b is k u p s tw ie m a g d e b u r s k im i na Ś lą s k u w X II—X I I I w i e k u , P H t. L X IV , 1973, z. 4, s. 681— 696; t e n ż e, P r z e m ia n y sp o łe c zn o -g o s p o d a rc ze i p r z e s tr z e n n e m ia s t w d o b ie lo k a c ji, [w:] M ia sta d o b y fe u d a ln e j w E u ro p ie ś r o d k o w o -w s c h o d n ie j, p od red. A. G i e y s z t o r a i T. R o s ł a n o w s k i e g o , W arsza
w a 1976, s. 67— 97. P o d sta w ą a n a liz y treści p ojęcia „praw a n ie m ie c k ie g o ” n a Ś lą sk u b y ły d o k u m en ty lo k a cy jn e w y d a n e w: S c h le sisc h e U rk u n d e n b u c h t. I—II, oprać. H. A p p e I t , W. I r g a n g , Graz—W ien—K ö ln 1963— 1978 i J. J . M e n z e l , op. cit. Z p ow od u ograniczonej o b jęto ści a rty k u łu m u sie liśm y zrezy g n o w a ć ze sz czeg ó ło w e g o p rzed sta w ien ia tem a tu oraz cyta tó w .
14 Zob. c y to w a n ą litera tu r ę w przyp. 7.
15 A n a liza treści p o ję c ia „praw a n ie m ie c k ie g o ” w M ałop olsce je s t oparta na d ok u m en tach lo k a cy jn y ch w y d a n y c h w ; KDM łp., K D K K , ZD M łp. oraz n a d o k u m en tach lo k a c y jn y c h rek o n stru o w a n y ch n a p o d sta w ie lu str a c ji p rzech o w y w a n y ch w A G A D w W arszaw ie.
18 K D M łp. t. II, n r 474: C o n stitu im u s a u te m in n o s tr is h o m in ib u s s e x s c u lte to s
e t ą u e m lib e t e o ru m s u p e r d u a s v illa s , u t iu d ic e n t in e i s d e m H oc e c ia m v o lu -m u s, q u o d s c o lte tj lib e r o s h o -m in es a d sy lu a -m co n u o cen t.
p e rtrak to w a ła w spraw ie lokacji nie z zasadźcą, k tó re m u zam ierzała pow ierzyć w przyszłości fu n k cje sołtysa, lecz m ianow ała n a jp ie rw soł tysa. Także w X III stu leciu te obow iązki i u p raw n ien ia uleg ają znacz- czyźnie ju ż w w ieku X III stało się reg u łą, że nie zasadźca zostaw ał soł tysem , ty lko sołtys p rzy jm o w ał tru d y lo k atora 17. Te dw ie fu n k cje w y g ląd ają jako n ierozerw alne i tak ie też pozostaw ały w ówczesnej św ia domości 18. Jednocześnie m ożna zaobserw ow ać c h a ra k te ry sty c z n ą ew o lucję treści d okum entów lokacyjnych. Jeszcze w X III w ieku ulega rozbudow aniu ta ich część, k tó ra określa obow iązki i up raw n ien ia soł tysa. Także w X III stu leciu te obowiązki i u p raw n ie n ia ulegają znacz nem u ujednoliceniu. M am y więc niew ątpliw ie do czynienia z procesem , w efekcie którego w yksztaciło się pew ne praw o zw yczajow e, k tó re w do kum entach zaczęto o kreślać jako m os sc u lte to ru m . O kreślało ono do kładnie w ielkość n ad an ia ziem i na rzecz sołtysa, określało jego docho dy, up raw n ien ia i przy w ileje 19.
Mos sc u lte to ru m i ius T eu to n icu m były w M ałopolsce pojęciam i nie
rozerw alnym i. Mimo to w ykształcenie się tu ta j pojęcia m os sc u lteto ru m w ram ach pojęcia ius T e u to n ic u m um ożliw iały dalszy i niezależny od sie bie rozw ój obu ty c h pojęć. N astąpiło to jed n a k ju ż nie w Polsce, ale na W ęgrzech, na Spiszu.
5. W iększość te ry to riu m Spiszą jeszcze w X III w ieku należała do króla. Spisz był w ów czas gęsto zalesiony i p raw ie niezaludniony. A le już w ty m sam ym X III stu leciu król rozpoczął rozdaw nictw o teren ó w Spi szą na rzecz osób p ry w a tn y c h i to na znaczną skalę. P o w stały w te n spo sób w ielkie posiadłości, k tó re tylk o w tym w y p a d k u m bgłyby przynieść korzyści w łaścicielom , gdyby zostały zaludnione i w łaściw ie zagospoda row ane 20. P o w stała w ięc paląpa potrzeba osadników i tak iej m etody kolonizacji, k tó ra d aw ałaby znaczną gw arancję pow odzenia. M etodę tak ą znaleźli spiscy w łaściciele ziem scy w Małopolsce.
Szczegółowe badania' źródłow e w ykazały, że w e w szystkich w ielkich m ają tk a c h na Spiszu przeprow adzano w w ieku X III i X IV kolonizację przy pom ocy zasadźcy n . Stosow ano m etodę osadniczą spraw dzoną w cześ niej w M ałopolsce. W łaściciel m a ją tk u zaw ierał szczegółową um ow ę z zasadźcą, k tó ra określała praw a i obowiązki zasadźcy oraz osadników . W dokum entach lo k acy jn y ch w y dan y ch na tere n ie Polski sform u łow a nie locare, iure T eutonico oznaczało przy zn anie now opow stałej osadzie
jednoznacznie’ rozu m ianych u p raw n ień społecznych, gospodarczych
i praw nych. Tym czasem na Spiszu sty k a m y się z w iększą różnorodnością w ty m zakresie. W d ok u m entach spiskich w y stę p u ją aż trz y różne p o ję cia dla określenia p raw n e j oraz społeczno-gospodarczej sy tu a c ji now o- lokow anych wsi: ius S a x o n u m , ius T e u to n ic u m o raz m os scu lteto rum . Pojęcia ius S a x o n u m używ ano w trzech znaczeniach: jako praw a osadni- zego przysługującego gościom, ta k zw anym Sasom, potw ierdzonego na
17 T am że, nr 532, 630. 18 S. K u r a ś , op. cit., s. 150.
19 L. Ł y s i a k , U p o d s ta w fo r m o w a n ia się p o ls k ie g o sta n u s o łty sie g o , C zP -H t. X V I, 1964, z. 1, s. 232—239; K D M łp. t. II, nr 532, 601.
20 A . F e k e t e - N a g y , A f^ e p e s s é g te r ü le ti és tâ r s a d a lm i k ia la k u lâ sa , B u d a p est 1934, s. 311— 317. 1
21 A. K ö r m e n d y , Λ s o lté s z („m ore s c u lte to r u m ”) te le p ite ti e f a lv a k a S z e -
piśm ie sp ecjaln y m dokum entem z ro k u 1271 w y dan ym przez S te fa na V 22, jak o p raw a do sw obodnego w y b o ru proboszcza, k tó re m u m iano oddaw ać dziesięcinę (libera decima) — było to jedno z najw ażniejszych u p raw n ie ń Sasów s p is k ic h 23 oraz jako p raw a obyczajowego, w edług k tórego kom es saski spraw ow ał sądow nictw o w spraw ach sporny ch w y n ikłych w łonie w spólnoty Sasów 2i. W dokum en tach lok acyjnych pojęcie
ius S a x o n u m w y stę p u je w dwóch p ierw szych znaczeniach.
P orów nanie treści pojęć ius S a x ó n u m i ius T e u to n icu m — u żyw an e go w M ałopolsce w yk azu je, że oba m iały c h a ra k te r praw a osadniczego g w aran tująceg o kolonistom wolność osobistą, dziedziczne i zbyw alne p ra wo do ziem i, sam orząd, w łasne sądow nictw o. Ale zakres pojęcia ius Sa
x o n u m był bogatszy i k o rzystn iejszy dla osadników . P raw o to p rzy zn a
wało bow iem osadnikom w olną dziesięcinę o raz daw ało całej w spólnocie praw o p a tro n a tu n ad w łasnym kościołem. Istn ienie więc ius S a x o n u m ńa Spiszu, jako ogólnego p raw a osadniczego, czyniło zbytecznym w y stę pow anie te rm in u ius T eu to n icu m w id enty czn ym sensie. P o w staje za tem problem , w jak im sensie używ ano te rm in u ius T e u to n icu m w doku m en tach spiskich.
Zarów no na Ś ląsku ja k i w 'M ałop o lsce w zakresie pojęciow ym „ p ra w a niem ieckiego” m ieścił się sp ecjaln y system łanow y, system n a Spiszu nieznany. E lem en tu tego nie mogło zatem zaw ierać pojęcie ius S a xo n u m . O kreślało ono co p raw da, że czynsz płacić n ależy od posiadanej ziem i, ale nie przesądzało c h a ra k te ru u k ład u przestrzennego w si osadników sas kich. Sądzić należy zatem , że w ystęp ow an ie te rm in u ius T e u to n icu m w dokum entach spiskich oznacza zaprow adzenie w now olokow anych osadach sy stem u ła n o w e g o 25. Treść tego pojęcia uległa więc na Spiszu pow ażnem u zaw ężeniu 26. W efekcie ani pojęcie ius S a x o n u m ani poję cie ius T e u to n ic u m nie oznaczało m eto d y przeprow adzania akcji osadni czej. Z aistniała w ięc konieczność w prow adzenia do dokum entów lo kacy j nych dodatkow ego te rm in u znanego już w M ałopolsce, a więc m os scul-
tetorum . W treści tego pojęcia m ieścił się zarów no sposób w erbow ania
22 M agyar O rszágos L evéltár, D ip lo m a tik a i L e v é ltá r [cyt. dalej: M O L -D L ], n r 38958: in s ilv a n o stra h e re d ita ria v illa m m o re e t iu r e S a x o n u m c o llo ca rem u s. D o k u m en t S tefa n a V w y d a n y w: R e ru m H u n g a ric a ru m M o n u m en ta A rp a d ia n a , w yd . S. L. E n d 1 i c h e r, S t. G a llen 1849, s. 522.
23 D ip lo m a ta r iu m c o m ita tu s S a ro sien sis, w yd . C. W a g n e r , P o sso n ia e-C a sso - v ia e 1780, s. 568: I te m E cclesia m cu m p le n is e t lib e r is d e c im is h a b e b u n t e t P le b a -
n u m e lig a n t sec u n d u m ju s e t c o n su e tu d in e m T e u to n ic o ru m de S cep es. O zn aczen iu
p ojęcia lib e ra d e c im a por. E. F ü g e d i, K ir c h lic h e T o p o g ra p h ie u n d S ie d lu n g s
v e r h a ltn is s e im M itte la lte r in d e r S lo w a k e i, „Studia S la v ica A ca d em ia e S c ie n c ia -
rum H u n g a rica e” t. V, 1959, fa se. 3—4, s. 397— 400.
' 24 Np. M O L-D L, nr 40917: d ie ta v ila o m n ia iu d ic a d e b e t h a b ere sec u n d u m iu s te r r e S cep u sien sis.
*5 D ip lo m a ta r iu m c o m ita tu s S a ro sien sis, s. 568: n o b is sin g u lis an n is, d e q u o lib e t
m a n so, se u lan eo T e u to n ic a li ju r e , tr e s fe r to n e s s o lv e r e t e n e b u n t u r in r e -co m p e n s a tio n e m su o ru m la b o r u m d o n a v im u s d u o s lib e ro s m a n so s T e u to n ic a li iu re, e t u n u m lib e ru m m o le n d in u m , nec non b r a x a to r iu m p e r p e tu o p o ssid e n d u m .
26 O pinia o u k ład ach n iw o w y ę h na S p iszu je s t oparta przede w sz y stk im na n a szych w ła sn y c h bad an iach , w e fe k c ie k tórych u d ało się nam zrek o n stru o w a ć p ie r w o tn y sy stem ła n o w y w s i lo k o w a n y ch na S ą d ecczy źn ie , P od h alu i S p iszu . W pracy tej oprócz źród eł p isa n y ch w y k o r z y sta liśm y m ap y k a ta stra ln e zn a jd u ją ce się w W A P w K ra k o w ie, w U rzęd zie G eod ezyjn ym w N o w y m Sączu oraz w U rzęd zie G eod ezyjn ym w B r a ty sła w ie .
osadników , techniczne sposoby p rzeprow adzania kolonizacji, ja k i całość p raw i przyw ilejów , jak ie zasadźca-sołtys za sw oją pracę lokacyjną o trzy m yw ał 27.
W pierw szej połowie X III w ieku, na Śląsku, w tra k c ie rozw oju osad nictw a na praw ie niem ieckim , ściśle zw iązały się ze sobą trz y term in y :
ius T eutonicum , locore o raz scultetus. Na Spiszu te rm in y te ro zstały się.
W d okum entach spiskich rzadko w y stęp u ją słowa locare czy locatio, a jeśli już w y stę p u ją to nie oznaczają w ów czas całego procesu osadni czego ta k w sensie teo rety czn y m ja k i p rak ty czny m . W ystępow anie ty ch słów w odniesieniu do k o n k retn y c h wsi nie oznacza autom atycznie, że w sie te posiadały praw o niem ieckie. T erm in locare nie oznacza też, że osada pow stała w sposób planow y, z c h a ra k te ry sty c z n y m dla wsi loko w anych w Polsce u k ład e m p rzestrzen n y m i że pow stała w sku tek w ysił ków z a sa d ź c y 28. W dokum en tach spiskich znacznie częściej spo ty k am y słowo congregare 29, k tó re łączy się z pojęciem m os scu lteto ru m w sfor m ułow aniu populus congregare m ore s c u lte to r u m 30. Sform ułow anie to oznacza wówczas, że osadnictw o zostanie przeprow adzone planow o pod nadzorem zasadźcy oraz, że pow stałym w sk u tek tego wsiom będzie p rz y sługiw ać ogólne praw o osadnicze 31.
27 M O L -F ilm tár [O ddział M ik rofilm ów ], A S z e p e si K á p ta la n O rszágos (H ite- lesh ely i) L a v éltá ra [K rajow e A rch iw u m K a p itu ły S p isk iej], M isc. 9.8.10: u t d ic ta m
p o ss e sio n e m S e n t h g y r g h ---m o r e S c u lte to r u m te r r e S c e p u sie n sis h a b ita to r ib u s d e c o ra r e t su e p o p u lo s c o n g re g a r e t ad ean dem ; ta m że 9.2.19: s c u lte tia m — _— m o re a lio ru m s c u lte to r u m p r o v in c ia e S c e p u sy e n s is iu r e p erp etu o ir r e v o c a b ilite r p o s s i- d en d a m . W arto za cy to w a ć u m o w ę lo k a cy jn ą w s i Jak u b ia n y z roku 1322, w któreji
w y stę p u ją w sz y stk ie trzy pojęcia: S t e p h a n u s a d n o s tr a m a c ced en s p ra e s e n
tia m , p ro sy lu a q u a d a m т о г е ас iu re th e to n ic o r u m e x tir p a n d a p o s t u l a u i t -q u a m e i d e m ---c o n c e ssim u s, m o r e a lio ru m s c u lte to r u m iu r e h a e re d ita rio p o ss i-d e n i-d a m --- [ p o p u l i ] --- ite m in c iv ilib u s se c u n i-d u m iu r e S c ip s e n siu m se h a b e b u n t (G y. F e j é r , C o d e x d ip lo m a tic u s H u n g a ria e e c c le sia s tic u s e t c iv ilis
t. I—X I, B u d ae 1829— 1844, tu t. V III, cz. 2, B udae 1830, s. 389).
za A liq u o s h o m in es p o ss e n t lo ca re su p e r h e r e d ita te m . I. N a g у, H azai O k m á n y -
tá r t. VI, G yor—B u d ap est 1880, s. 125: p ro n o v a v illa lo ca n d a cu m o m n i iu r e C y p s ie n s i; G. W e n z e l , Á r p á d k o r i ú j o k m â n y tâ r t. IX , P e s t 1870, s. 516: h a e re -d ita te m su a m ---lo c a n -d a m , e x tir p a n -d a m et in fo r m á m v illa e ju r e S a x o tiu m r e d ig e n d a m ; C. W a g n e r , A n a le c ta S e p u sii sa cri e t p r o fa n i t. I, V ien n ae, P o so n ii
e t C a sso v ia e 1774, s. 444; G. W e n z e l , Á r p á d -k o r i, s. 516: O m n ib u s a u te m a d h an e
lo ca cio n em v e n ie n tib u s .
29 N p. С. W a g n e r, A n a le c ta , s. 446: u t ib id e m p o p u lo s su b iu r e e t lib e r ta te
S a x o n u m c o n g reg a re d e b e a t se u locare; G. F e j é r , C o d e x t. V III, cz. 3, s. 130: s ilv a m ip s o ru m d e n s a m d e d i s s e n t e id e m N ic o l a o in lib e r ta te T e u to -n ico ru m d e C o rpo-n a i-n ip s a m silv a m p o p u lo s co -n g reg a -n d o s. S ło w o co -n g re g a re jest
ściśle zw ią za n e z ru ch em o sa d n iczy m n a śro d k o w y ch teren a ch W ęgier w X III w ie ku. Zob. na ten tem at: J. S z U c z , M e g o s z to tt p a r a s z ts á g -e g y s é g e s iiló jo b b á g y s á g .
A p a r a s z ti tá r sa d a lo m á ta la k u lá s a a 13. szá za d b a n , „S zázad ok ” t. C X V , 1981, z. 1—2,
s. 280, 313.
30 G. F e j é r , C o d e x t. V II, cz. 5, s. 530: q u a n d a m s y l v a m ---e x tirp a n d a m ,
u t in ip s a m p o p u lo s c o n g re g a r e t m o r e sc u lte to r u m a lio ru m .
** W y k szta łcen ie s ię p o jęcia m o s s c u lte to r u m w M a ło p o lsce i p rzen iesien ie tego p o jęcia na S p isz sp o w o d o w a ło ró w n ież zm ian ę zn aczen ia sło w a s c u lte tu s. F akt, że w M ałop olsce coraz częściej n ie lok ator o trzy m y w a ł urząd so łty sa , a le w cześn iej m ia n o w a n em u s o łty so w i p o w ierza n o zadanie p rzep row ad zen ia lo k a cji sp ow od ow ał, że p o jęcie sc u lte tu s siln iej zw ią za n e zostało z osob ą lok atora n iż z w ie jsk im sęd zią. N a Sp iszu urząd w ie js k ie g o sęd ziego n ig d y n ie b y ł n a zw a n y o ffic iu m se u lte ti. Z n a m y tak że p rzyk ład y g d y w tej sam ej w s i obok lo k a to ra zw á n eg o ta k że s c u lte tu s w y stę p o w a ł v illic u s, a w ię c sęd zia sądu w ie js k ie g o . N a S p iszu ty lk o ta k i sęd zia n o sił ty tu ł sc u lte tu s, k tó ry alb o sam b y ł lik a to rem w si, a lb o te ż p otom k iem i d zie d zicem w sz y stk ic h p r z y w ile jó w 'o k a to ra . S ęd zia, k tó r y n ie d zied ziczy ł b en eficju m lo k a to rsk ieg o (s c u lte tia ) n ig d y n ie b y ł n a zw a n y s c u lte tu s . T en zw iązek term inu
6. Inaczej kształto w ała się treść pojęcia „praw a niem ieckiego” na północno-zachodnich tere n ac h W ęgier. T u taj osadnictw o na p raw ie nie m ieckim d otarło bezpośrednio ze Śląska 32. Na przełom ie X III i X IV w ie k u była lokow ana na p raw ie niem ieckim Žilina. P raw o p rzy jęto z Cie szyna i praw dopodobnie sta m tą d pochodzili osadnicy. W ten sposób do tarło także na te re n y W ęgier północno-zachodnich pojęcie ius T eu to n i
cum oraz locare iure Teutonico. Po udanej lokacji m ieszkańcy Ż iliny s ta
li się głów nym m o torem ru c h u osadniczego. Często sp oty kam y się z ni m i jako zasadźcam i now ych osad 33. Rów nolegle z pow iększaniem się listy lokow anych wsi rozszerzał się teren , n a k tó ry m używ ano pojęcia „praw a
niem ieckiego” . '
Początkow o na północno-zachodnich te re n a c h K rólestw a W ęgierskie go używ ano te rm in u ius T e u to n icu m dla oznaczenia ogólnego p raw a osad niczego, a więc używ ano go w ta k im sam ym sensie ja k na Ś lą s k u 34. Z czasem zdarzało się coraz częściej, że ius T e u to n icu m oznaczało m e todę p rzeprow ad zania o sadnictw a oraz p raw a i p rzy w ileje z a sa d ź c y 35. U żyw ano tak że te rm in u „praw a niem ieckiego” dla ok reślenia wysokości o raz sposobu płacenia czynszów przez osadników 36. Spoty kam y się także z rozum ieniem iu s T e u to n ic u m jako p raw a obyczajow ego, w edle którego spraw ow ano sądow nictw o w lokow anych wisiach.37. T reść pojęcia „ p ra w a niem ieckiego” była w ięc podobna do te j, jaką m iało praw o to na Śląsku, a w iek X IV nie w prow adził w ty m zakresie pow ażniejszych zm ian. Częściej będzie się tylk o pojaw iał w m iejsce ius T e u to n ic u m te r m in ius Siliniense.
Obok po d o bieństw dadzą się jed n ak zauw ażyć także różnice. Na Ślą sk u pojęcie „p raw a niem ieckiego” p ojaw iało się niezm iennie razem z po jęciem locare. I ta k sam o było początkow o w północno-zachodnich W ę grzech 3a. Ale ju ż od la t trzy d ziesty ch X IV w ieku poczynając te rm in
locare zaczyna znikać z dokum entów , a jeśli n a w e t pojaw ia się to w
innym znaczeniu niż na Śląsku. W ypiera go te rm in congregare, którego używ a się tu ta j dla oznaczenia procesu o sad n iczeg o39. W w y nik u ty ch
od ła ciń sk ieg o term in u s c u lte tu s oznacza zasadźcę. In n e b y ły lo sy p o lsk ieg o „ so łty sa ”. Por. np. T. L a 1 i k, S o łty s , [w:] E n c y k lo p e d ia H isto rii G o sp o d a rc ze j P o lsk i
do r o k u 1945 t. II, W arszaw a 1S81, s. 303 n. Zob. ta k że P . H u n f a 1 v i, A z olah ok té r tô n e te t. I, B u d a p est 1894, s. 360; K. T a g á n y і, M a g y a r e r d é s z e ti oklevél'-dr
t. I, B u d ap est 18Э6, s. X I; G. F e j é r , C o d e x t. V II, cz. 5, s. 530.
32 E. F ü g e d i, A „ n é m e tjo g u ” fa lv a k te le p ü lé s e a s z lo v d k és n é m e t n y e lv t e -
rü le te n , [w:] T a n u lm â n y o k a p a ra s zis â g tô r té n e té h e z M a g ya ro rszâ g o n a 14. s z â za d - ban, red. G y. S z é k e l y , B u d ap est 1953, s. 227.
33 W. C l i a l o u p e c k y , K n ih a Ž ilin sk á , B ra tisla v a 1934, s. X X V —X X X IV . 34 Np. M O L -D L , nr 2332: c i v i : a t e m ---d e d im u s, ju r e T h e v th o n ic a li, eo ju r e .
quo lo ca ia e st c iv ita s S o ln en sis. . 35 Np. A n ju o k o r i O k m á n y tá r t. VI, red. I. N a g y , B udapest 1900, s. 250:
e id e m B o h u s ---v illic a c io n e m p la n ta tio n is K a r a z n a v o c a t e ---secu n d u m iu ra a t c o n su e tu d in e m te u to n ic o r u m d e d i m u s ---p e r p e tu e p o ssíd e n d a m .
36 G. F e j é r , C o d e x t. V III, cz. 7, s. 320: [coloni] e a d e m , qu a c e te r i T eu to n ici
g a u d e n t e t p e r m a n e n t, p e r fr u a n tu r lib e r ta te q u ibus lib e r ta s ta lis est: U t in f. S. M ich. A rch . p ro D o m in ia ip so ru m , de u n o lan eo a lte r u m d im id iu m jlo re n u m , s e x sa p o n es an n on ae, e x q u ib u s du o tr itic i, du o sü ig in is, du o de au en a.
37 M O L-D L, nr 12564: Ite m cau sae iu s e t iu ra in p ř e ja ta H orn ian m e d ia n ie
in d ice m o r e T h fu to n ic á li s it d iscern en d a .
38 Zob. p rzy k ła d cy to w a n y w przyp. 34.
39 A n jo u k o r i O k m á n y tá r t. III, s. 569: q u a n d a m d e n sa m s i l v a m ---c o n g reg a re
a t d e co ra re cu m m u ltitu d in e p o p u lo ru m a d lib e r ta te m seu> a d r itu m a lia ru m p la n - ta cio n u m th e u to n ic o r u m c ir cu m sed en ciu m .
zm ian rzadko używ ane w zw iązku z osadnictw em pojęcie locatio p rze stało oznaczać przy zn an ie lokow anej wsi praw a n iem ieck ieg o 40.
W północno-zachodnich W ęgrzech nie n astąpiło także zespolenie po jęć ius T e u to n icu m i scu ltetu s. Na G órnym Ś ląsku, skąd przyszli osad nicy do Żiliny, sp o ty k am y się w drugiej połow ie X III w ieku przed e w szystkim z lokacją „w eichbildów ” . W d o ku m entach lokacyjnych u rzą d sp ra w u ją c y sądy, k tó ry o trzy m ał lokator, nazyw ano advocatia a lok ato ra spraw ującego sąd y a d v o c a tu s 41. N iestety nie zachow ał się dok um en t lokacyjny Ż iliny i nie w iem y czy chodziło w nim o lokację tylko m iasta czy raczej całego o k ręgu („w eichbildu”). W iem y jed n ak , że lokator sp ra w ujący w m ieście sąd y oraz sto jący na czele sam orządu nazyw ał się
advocatus. Z Ż iliny te rm in advocatus został przeniesiony na całe pół
nocno-zachodnie W ęgry i zw iązany na stałe z osadnictw em na praw ie niem ieckim i to zarów no m iast ja k i wsi. N ie pojaw iła się w ięc t u po trzeba w prow adzenia te rm in u scu ltetu s, k tó ry na tere n ac h północno-za chodnich W ęgier pozostał nieznany.
7. W n iniejszym a rty k u le ty lk o w ogrom nym skrócie m ogliśm y p rzed staw ić zm iany treści pojęcia ius T e u to n icu m w tra k c ie ru c h u osadniczego w E uropie środkow o-w schodniej. Z pow odu b ra k u m iejsca nie m ogliśm y n aw et w spom nieć o ty ch w szystkich czynnikach politycznych oraz u w a ru n kow an iach w ew n ętrzn y ch i zew nętrznych, k tó re w p ły w a ły na zm iany treści pojęcia praw a niem ieckiego. M usim y zadowolić się stw ierdzeniem , że zm iany te w znacznym sto pn iu b y ły sk u tk iem oddziaływ ania na siebie ruchów osadniczych w ychodzących z różnych stron . I ta k np. na Spiszu sp o ty kali się osadnicy sascy z w ew n ętrzn y m ru ch em osadniczym oraz osadnikam i i w zorcam i akcji kolonizacyjnej płynący m i z M ałopol ski. Na północno-zachodnich rubieżach W ęgier osadnictw o rozw ijało się pod w pływ em dośw iadczeń i potrzeb lokalnych, w zorców płynących z G órnego Śląska a także M oraw. Z m ieniająca się tre ść pojęcia „praw a niem ieckiego” jest zatem odbiciem ty ch skom plikow anych procesów osadniczych. Адриеннэ Кёрмэнды ФОРМИРОВАНИЕ ПОНЯТИЯ „НЕМЕЦКОЕ ПРАВО” (ius Teutonicum) В СРЕДНЕ-ВОСТОЧНОЙ ЕВРОПЕ В XIII—XIV ВВ Автор статьи прослеживает, как изменялось понятие „немецкое право” (jus Teutonicum) по ходу переселенческого процесса в средне-восточной Евроле. В источниках, возникших в связи с поселенчеством на северных рубежах венгерского государства в XIII и XIV вв., понятие „ius Teuotnicum” не соответствовало целиком и полностью содержанию, которое в нём заключалось во время и на территории его возникновения. Колонизационный процесс на так называемых немецких правах проникал в Венгрим через Силезию и Малаполыну. При Болеславе Стыдливом тесные связи между Малопольшей и Спишем способствовали тому, что в Спише уже в 70-е годы X III в. знали и применяли методы поселенчества на немецких правах Отсюда эти образцы распространились на се-40 N p. M O L-D L, nr 87901: M e n r ic u s su iq u e h e re d e s ju s T h e u tu n ic u m in sua
lo c a tio n e h a b ea n t; tam że, n r 2312: I te m p e r m ittim u s d ic ta m c iv ita te m p o st lo ca - tionern fo ssa to e t p la n tiis co m m u n iri.
веро-восточную Венгрию. Из Силезии поселенчество на немецких правах проникает непо средственно в северо-западные районы Венгрии лишь на переломе XIII и XIV столетий. Параллельно с развитием колонизационного процесса на немецких правах эти права под вергаются изменению и преобразованию. Понятие „немецкое право”, которое сформировалось в начале XIII в. в Силезии, обозна чало полномочия, которые получали поселенцы, прибывающие из Германии, а позже все переселенцы независимо от их национальной принадлежности. Немецкое право, стало быть, имело характер единого поселенческого права. В Силезии связывали с ним специфический метод проведения колонизации посредством заселенца (locator). Это в свою очередь сое динило с понятием „немецкое право" такие термины, как locatio, locare. ;
На протяжении XIII в. немецкое право обогатилось также понятиями scultetus и sculteua. С немецким правом ассоциировалась также так называемая лановая система, которая вновь основанным сёлам придавала единообразный характерный внешний вид. В Малополыие ius Teutonicum обозначало освобождение от тягот польского права, а также признание поселенцам полномочий, гарантированных единым немецким правом. В долинах Дунайца и Попрада появилась колонизационная практика, определяемая к^к „mos scuhetorum". Дальнейшее и не зависящее друг от друга развитие этих понятий про изошло в Спише. I Поселение вольных гостей, называемых саксонцами, предварило здесь поселенчество на немецких правах. Право, называемое ius Saxonum или libertas Saxonum, содержало подоб ные полномочия. В Спише и по соседству с ним термин mos scuhetorum был уже в употреб лении независимо от понятия „немецкое право". Итак, ius Teutonicum обозначало в Спише исключительно введение специальной лановой системы, которая сформировалась в про цессе поселенчества в Силезии и в Малополыпе. В северо-западной Венгрии поселение вольных гостей (hospites) не опередило поселен чества на немецких правах, Понятие ius Teutonicum было поэтому здесь принято как единое поселенческое право. Со временем оно стало обозначать метод проведения поселенчаства, а также права и привилегии „заселенца”. Употребляли его также для определения величины и способа арендной платы поселенцев. Содержание понятия „немецкое право”, стало быть, соответствовало употребляемому в Силезии с той разницей, что в Венгрии понятие ius Teu
tonicum не связывалось с термином „locare” , а также не оформилось понятие „locatio”. В се
веро-западной Венгрии не произошло также слияние понятий ins Teutonicum и scultetus. Стоящего во главе самоуправления называли advocatus или iudex. '
A d rien n e K örnv ndy
L A FO R M A TIO N D E L A N OTIO N DE D RO IT A LLEM A N D (IU S T E U T O N IC U M ) EN EUR O PE C EN TR A LE ET O R IEN TALE A U X X III— X IV ÈME SIÈCLE
L’a rticle p orte su r le ch a n g em en t du co n ten u de la n otion de droit a llem a n d
(ius T e u to n ic u m ) d urant la co lo n isa tio n de l’E urope cen tra le et orien tale. D ans
les so u rces co n cern a n t la c o lo n isa tio n des co n fin s n ord de l ’E tat h ongrois p ro v en a n t du X lI I è m e et X lV è m e siècles, la n cti ;n da iu s T e u to n ic u m n ’e st pas en tiè r e m e n t id en tiq u e à c e lle de l ’ép oq u e e t du territo ire où e lle a f a it son ap parition.
L e m o u v em en t co lo n isa teu r se ie n le droit a llem a n d p a rta it de la S ilé s ie e t de la P e tite P ologn e, et a tte ig n a it la H on grie. D u ran t le règ n e de B o lesla s le T im id e les co n ta cts étro its en tre la P e tite P ologn e et le S p isz (Z ips) ont eu pour s u ite que dans c e tte d ern ière région Ins m éth o d es de co lo n isa tio n se lo n le droit a llem a n d é ta ie n t con n u es et a p p liq u ées Jéjà dans les a n n é e s 70 du X lI I è m e siècle. D e là ces m o d èles on t p én étré dar.s le n o rd -est de la H on grie. D ’a u tre part le d roit a llem a n d v e n a n t d e S ilé s ie d irectem en t g a g n a it le territo ire n o rd -o u est de la
H ongrie v ers la fin du X lI I è m e et au déb u t du X lV è m e siècle. P a rà llèm en t à la co lo n isa tio n selon le droit a llem an d , ce droit lu i-m ê m e su b issa it des ch a n g em en ts et des tran sform ation s.
La n otion de d roit a llem a n d qui s’e st form ée au début du X lI I è m e siè c le en ' S ilé sie com p ren ait au début le s droits dont jo u issa ie n t les co lo n s v e n a n t d’A lle m agne, e t p lu s tard tou s le s co lo n s in d ép en d a m m en t de leu r n a tio n a lité. En S ilé sie ce droit é ta it lié à une m éth o d e sp écifiq u e de co lo n isa tio n a cco m p lie par le „ lo ca ta ire”. D e là term es lo c a tio e t lo ca re lié s à la n otion de droit allem and.
D urant le X lI I è m e s’iè c le le droit a llem a n d a é g a le m e n t é t é en rich i par les notion s de sc u lte tu s et sc u lte tia . Le sy s tè m e u n ifié du lo tiss e m e n t des terres qui donnait a u x v illa g e s .n o u v ellem en t fon d és un a sp e c t h o m o g èn e é ta it a u ssi lié au droit allem an d .
D an s la P e tite P o lo g n e le iu s T e u to n ic u m sig n ifia it la lib éra tio n des ch arges de la lo i p o lo n a ise a in si q u e l’attrib u tio n au x co lo n s d es droits que co n ten a it la n o tio n gén éra le du droit a llem a n d . D ans les v a llé e s du D u n a jec et du P op rad est apparue ég a lem en t une p ra tiq u e de c o lo n isa tio n d én om m ée m os s c u lte to ru m . Ces d eu x n otion s se son t d év elo p p ées par la su ite d e m a n ière in d ép en d a n te en H ongrie. L a co lo n isa tio n des „hôtes lib r e s” a p p elles „ S a x o n s” y a p récéd é la co lo n isa tio n selon le droit allem an d . Le droit de co lo n isa tio n p ortan t le nom de iu s S a x o n u m ou de lïb e r ta s S a x o n u m com p ren ait des droits sem b la b les à c e u x du droit allem and. D ans la rég io n de S p isz et dans son v o isin a g e la n o tio n de iu s T e u to n ic u m n ’é ta it donc pas u tilisé e pour d ésig n er le droit g én éra l de co lo n isa tio n . L e term e de m o s
s c u lte to r u m y é ta it par co n séq u en ce u tilis é in d ép en d a m m en t de la n o tio n du droit allem an d . A in si donc iu s T e u to n ic u m s ig n ifia it dans la r ég io n de S p isz u n iq u em en t l’in tro d u ctio n du sy s tè m e u n ifié de lo tisse m e n t d es terres q u i s ’e st form é dans le cad re du m o u v em en t co lo n isa teu r en S ilé s ie et dans la P e tite P ologn e.
Sur le s terrain s n o rd -o u est de la H on grie le m o u v em en t co lo n isa teu r des h ô tes lib res (h o s p ite s ) n ’a pas p récéd é la co lo n isa tio n se lo n le droit a llem a n d . La n otion de iu s T e u to n ic u m y a donc é té adop tée com m e d roit g én éra l de c o lo n i sation . A v ec le tem p s e lle a co m m en cé à sig n ifie r la mjéthode de l’e x é c u tio n de la c o lo n isa tio n a in si q u e le s droits et les p r iv ilè g e s d es lo ca ta ires. E lle se r v a it é g a lem en t à d éterm in er le m o n ta n t et la form e du p a y e m e n t des lo ca tio n s par les colons. C ette n o tio n du d roit a llem a n d ressem b la it donc à c e lle d e la S ilésie, a v ec c e tte d ifféren ce qu’en H on grie la n otion de iu s T e u to n ic u m n ’éta it p as liée · au term e lo ca re et n ’a p as e n tta in é la fo rm a tio n d e la n o tio n lo ca tio dans le sen s dans le q u e l e lle fo n c tio n n a it en S ilé sie . Il n ’y eu t donc pas, dans le n o rd -o u est de la H ongrie, de fu s io n du iu s T e u to n ic u m et du sc u lte tu s. C elu i q u i se tro u v a it à la tê te de l’a u to g estio n p ortait le nom de a d v o c a tu s ou de iu d e x .
\
