Ocena potencja u gospodarczego i przestrzennego Szczecina w wietle nowej strategii rozwoju miasta

WyĪszej Szkoáy Bankowej w Poznaniu Nr 422012

Dariusz Zarzecki

Uniwersytet SzczeciĔski

Ocena potencja áu gospodarczego i przestrzennego Szczecina

w Ğwietle nowej strategii rozwoju miasta

Streszczenie. Artykuá poĞwiĊcono ocenie potencjaáu gospodarczego i przestrzennego Szcze- cina w Ğwietle nowej strategii rozwoju miasta. Opracowanie oparto na wynikach prac zespoáu ekspertów zajmujących siĊ w latach 2009-2011 oceną stanu miasta, jego potencjaáu, a nastĊpnie okreĞleniem celów strategicznych w perspektywie 2025 roku.

Sáowa kluczowe: strategia rozwoju, potencjaá gospodarczy, potencjaá przestrzenny

1. Wprowadzenie

Uchwalona przez RadĊ Miasta w grudniu 2011 r. Aktualizacja strategii roz- woju Szczecina 2025 zostaáa poprzedzona wszechstronną diagnozą stanu miasta.

Przeprowadzona diagnoza spoáeczno-gospodarcza Szczecina powstaáa jako efekt prac zespoáu ekspercko-redakcyjnego, związanych z rozpoznaniem gáównych problemów miasta w trzech gáównych obszarach: spoáecznym, gospodarczym i przestrzennym. Eksperci kluczowi, których zadaniem byáo okreĞlenie nowych celów i zadaĔ, przed którymi stoi Szczecin w latach 2010-2025, przez wiele tygo- dni zapoznawali siĊ z faktami dotyczącymi miasta, z opiniami szerokiej rzeszy ekspertów, podczas indywidualnych i grupowych spotkaĔ, z opiniami mieszkaĔ- ców i wymieniali siĊ refleksjami na wielu wspólnych spotkaniach zespoáowych.

Rezultatem tego procesu jest diagnoza, której wybrane fragment zaprezentowano w niniejszym artykule¹.

2. Potencja á gospodarczy Szczecina

Struktura branĪowa szczeciĔskiej gospodarki takĪe po 2002 r. ksztaátowa- áa siĊ pod silnym wpáywem przeksztaáceĔ wáasnoĞciowych, zapoczątkowanych transformacją ustrojową w 1989 r. PrzeobraĪenia w gospodarce miasta nie zosta- áy caákowicie zakoĔczone i nadal zakáócają stabilizacjĊ procesów rozwojowych.

W ich wyniku zmalaáa ranga tradycyjnych gaáĊzi gospodarki, stanowiących pod- stawĊ bytu i wyznacznik konkurencyjnoĞci miasta (w tym związanych z gospo- darką morską), nierekompensowana równowaĪnym napáywem nowych inwesty- cji, w tym bezpoĞrednich inwestycji zagranicznych (BIZ).

Zmiany wáasnoĞciowe i skorelowane z nimi zmiany struktury podmiotów prowadzących dziaáalnoĞü gospodarczą spowodowaáy, Īe liczba przedsiĊbiorstw paĔstwowych dziaáających na terenie miasta zmniejszyáa siĊ do 4, a liczba pod- miotów zatrudniających 250 pracowników i wiĊcej do 69 (kwiecieĔ 2009 r.).

Konsekwencją tych przeksztaáceĔ w strukturze gospodarczej Szczecina jest sto- sunkowo wysoki wspóáczynnik przedsiĊbiorczoĞci mieszkaĔców, wynoszący 157 przedsiĊbiorstw na 1000 mieszkaĔców (w grupie porównywanych miast² tylko PoznaĔ ma wiĊkszy), przy czym przeciĊtna wielkoĞü tych przedsiĊbiorstw jest niĪsza od Ğredniej dla Polski.

PrzedsiĊbiorczoĞü mieszkaĔców w latach 2002-2008 skutkowaáa wzrastają- cym corocznym przyrostem nowo rejestrowanych podmiotów, jednak od 2006 r.

jest on niwelowany liczbą wyrejestrowaĔ z systemu Regon; wypadkową tych dwu procesów jest liczba 64,1 tys. podmiotów na koniec 2008 r. (wzrost o 1,6 tys.).

W strukturze wáasnoĞciowej dominuje sektor prywatny (97,1%); udziaá osób fi- zycznych prowadzących dziaáalnoĞü gospodarczą jest wysoki i wynosi 73,2%.

W liczbie przedsiĊbiorstw ogóáem prawie 99,9% stanowią maáe i Ğrednie przed- siĊbiorstwa (MĝP), przy czym aĪ 96,3% są to mikroprzedsiĊbiorstwa. Wysoki udziaá mikroprzedsiĊbiorstw w strukturze MĝP, a takĪe malejący okres prze- ĪywalnoĞci podmiotów gospodarczych oznacza potrzebĊ szerszego stosowania

1 Diagnoza spoáeczno-gospodarcza Szczecina powstaáa w maju 2010 roku, red. D. Zarzec ki.

W opracowaniu dokumentu braá udziaá liczny zespóá autorów, w tym m.in. S. Flejterski, J. Nekan- da-Trepka, G. Gawlik, M. Kisielewska, U. Murawska, M. GrudziĔski, M. CzerwiĔski, M. Paw- lak.

2 W grupie porównywanych miast znalazáy siĊ: Bydgoszcz, GdaĔsk, Katowice, Lublin, àódĨ, PoznaĔ, Wrocáaw.

instrumentów zapewniających stabilizacjĊ najmniejszym podmiotom, a takĪe wzmocnienie i rozwój caáego sektora maáej i Ğredniej przedsiĊbiorczoĞci.

Uksztaátowana w wyniku przeobraĪeĔ strukturalnych gospodarka miasta charakteryzuje siĊ przewagą sektora usáug (o róĪnej efektywnoĞci), obejmują- cego okoáo 80% ogóáu podmiotów, wĞród których dominują podmioty związane z handlem i naprawami (26%), obsáugą nieruchomoĞci i firm (23,9%), z transpor- tem, gospodarką magazynową i áącznoĞcią (8,4%). Stabilnym poziomem (jednak niską Ğrednią wielkoĞcią przedsiĊbiorstwa) odznacza siĊ budownictwo (11,3%);

znacznie zmalaáo znaczenie przemysáu (8,7%). Zmiana struktury branĪowej wy- musiáa realokacjĊ zasobów pracy. Z ogólnej liczby pracujących (114,6 tys. osób) na sektor usáug przypada 74,6%, na przemysá 20%, na budownictwo 5,3% pracu- jących. Udziaá pracujących w liczbie mieszkaĔców wynosi 28,2% (ostatnie miej- sce wĞród porównywanych miast).

SáaboĞü rynku pracy widoczna jest zwáaszcza w zakresie zatrudnienia w przemyĞle. Niskie zatrudnienie utrzymuje siĊ równieĪ w handlu i naprawach, co jest efektem istnienia znacznej liczby sklepów wielkopowierzchniowych, charakteryzujących siĊ niskim zatrudnieniem wzglĊdem wielkoĞci sprzedaĪy.

Wysoki jest udziaá zatrudnienia w transporcie i branĪy logistycznej, co jest efektem m.in. funkcjonowania portu morskiego w Szczecinie, spóáek przeáa- dunkowych i szeregu firm logistycznych wokóá morsko-lądowego wĊzáa trans- portowego.

Szczecin wykazuje siĊ stosunkowo niskim wspóáczynnikiem udziaáu zatrud- nienia w sektorze prywatnym (55,1%), co jest pochodną rozbudowanego sektora finansów publicznych, który pomimo wiĊkszej stabilnoĞci zatrudnienia charak- teryzuje siĊ relatywnie niskim poziomem zarobków i – w przypadku administra- cji – brakiem czynników generujących dochód.

Syntetyczna ocena zmian w gospodarce miasta, w okresie od 2002 r., wska- zuje na silne wyhamowanie tempa rozwoju miasta – PKB Polski na mieszkaĔca w latach 2002-2007 wzrósá o 46,0%, podczas gdy w Szczecinie zaledwie o 24,7%

i jest to najgorszy wynik wĞród porównywanych miast, choü nominalna wartoĞü PKB na mieszkaĔca jest w Szczecinie nadal wyĪsza od wytworzonego w àodzi, Lublinie i Bydgoszczy.

DziaáalnoĞü inwestycyjna. NiedokoĔczone procesy restrukturyzacyjne w gos podarce miasta miaáy swoje implikacje w zdolnoĞci przedsiĊbiorstw do po- noszenia nakáadów inwestycyjnych. W 2007 r. wartoĞü nakáadów inwestycyjnych firm z siedzibą w Szczecinie wyniosáa ponad 1,2 mld zá i byáa o okoáo 200 mln zá niĪsza niĪ w 2000 r. Inwestowaáy gáównie podmioty prowadzące dziaáalnoĞü gos- podarczą związaną z wytwarzaniem i dostarczaniem energii, obsáugą nierucho- moĞci, wynajmem oraz nauką. Na poziomach zbliĪonych w omawianych latach pozostawaáy inwestycje kapitaáu zagranicznego (416,2 mln zá w 2007 r.), przy pewnej reorientacji kierunków pochodzenia kapitaáu (obecnie tradycyjnie do-

minują Niemcy, ponadto Luksemburg, Cypr, Dania, Holandia³). Sáabą stroną tej dziaáalnoĞci jest funkcjonowanie podmiotów zagranicznych nastawionych gáów- nie na minimalizacjĊ kosztów pracy, a nie wymianĊ know-how.

Obecnie o moĪliwoĞciach inwestycyjnych decyduje w duĪym stopniu dostĊp- noĞü odpowiednich zasobów znajdujących siĊ w gestii samorządu miejskiego – nieruchomoĞci gruntowych oraz nieruchomoĞci zabudowanych. Ich wielkoĞü ulega ciągáemu zmniejszeniu; maleje takĪe powierzchnia gruntów oddanych w wieczyste uĪytkowanie. DuĪe rezerwy nieruchomoĞci, które mogą zostaü prze- znaczone do zbycia, znajdują siĊ w zasobie obecnie dzierĪawionym (5,5 mln m² na koniec czerwca 2009 r.).

Pozyskaniu nowych inwestorów sáuĪyü bĊdzie utworzenie specjalnej strefy ekonomicznej na terenach postoczniowych (w czĊĞci niesprzedanego terenu) oraz strefy przemysáowej Trzebusz-Dunikowo; w ich ramach moĪna bĊdzie realizowaü funkcje produkcyjno-skáadowe i usáugowe. Teren strefy przemysáowej wymaga skomunikowania z drogą S3 poprzez bezpoĞredni zjazd. W wyniku moderniza- cji lotniska w Dąbiu powstanie okoáo 50 ha terenów do zagospodarowania pod funkcje komercyjne.

W strategii inwestycyjnej Szczecin – miasto usáug jako sektor strategiczny, obok B+R, zostaá wyznaczony sektor BPO (w skáad którego wchodzą IT – outso- urcing informatyczny, F&A – finanse ksiĊgowe, HR – kadry). Szczecin posiada korzystną ocenĊ atrakcyjnoĞci inwestycyjnej dla sektora BPO⁴ – na tle gáównych miast w Polsce zostaá wskazany jako lokalizacja korzystna z uwagi na relacjĊ kosztów i korzyĞci, która sytuuje go na trzecim miejscu (po przodujących àodzi i Poznaniu), wĞród takich miejsc, jak Trójmiasto i aglomeracja ToruĔ/Bydgoszcz.

W przypadku Szczecina zwrócono uwagĊ na pozytywny trend w zakresie do- stĊpu do kadry oraz infrastruktury biznesowej, a takĪe korzystny klimat dla in- westycji u wáadz lokalnych. Elementem ograniczającym rozwój tej branĪy jest niewystarczający rynek nowoczesnych powierzchni biurowych (w standardzie A istnieje zaledwie 13 tys. m² powierzchni). Planowane inwestycje na rynku biu- rowym (88,5 tys. m² do koĔca 2011 r.) wpáyną na rozwój aglomeracji i regionu, stanowiü bĊdą wizytówkĊ miasta i bĊdą przyciągaü wiĊkszoĞü inwestycji danego typu.

Nauka i innowacje. Szczecin z liczbą 21 uczelni wyĪszych (w tym 4 publicz- ne)⁵ i ponad 61,8 tysiącami studentów jest liczącym siĊ oĞrodkiem akademickim w kraju. Oferta edukacyjna szkóá wyĪszych jest szeroka i pokrywa wiĊkszoĞü

3 W przypadku Luksemburga i Cypru w duĪej czĊĞci inwestycje dotyczą spóáek-córek szcze- ciĔskich armatorów (Grupa PĩM i Euroafrica).

4 Raport o perspektywach BPO w Polsce. Colliers International, 2008 r.

5 Akademia Morska z 3 wydziaáami, Pomorski Uniwersytet Medyczny z 4 wydziaáami, Uni- wersytet SzczeciĔski i Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny (po 10 wydziaáów).

potencjalnych kierunków rozwoju naukowego. JakoĞü ksztaácenia jest zróĪnico- wana – silną pozycjĊ w kraju i za granicą posiada Pomorski Uniwersytet Me- dyczny (PUM) i Akademia Morska (AM). Wzrost liczby studentów w ostatnich latach zanotowaá tylko PUM (oraz nieznacznie trzy poznaĔskie filie), natomiast ogólnie liczba studentów spada (o 11,6% w stosunku do roku akademickiego 2006/2007). Analogicznie spada równieĪ liczba absolwentów – w 2009 r. studia ukoĔczyáo 14,6 tys. absolwentów, tj. o 3,4% mniej w porównaniu z rokiem 2006.

Przeciwdziaáaü temu moĪe rozwój sztandarowych, niezbĊdnych na rynku kierun- ków studiów, podniesienie ich jakoĞci dziĊki selekcji kadry naukowej i wiĊksza wspóápraca miĊdzyuczelniana. Obecnie najbardziej poszukiwanymi przez inwe- storów absolwentami są osoby z wyksztaáceniem inĪynierskim, informatycznym i ekonomicznym.

W potencjale naukowo-badawczym miasta brak jest instytutów badawczych najwiĊkszych polskich publicznych instytucji naukowych. Bardzo niski jest udziaá szczeciĔskich uczelni w programach badawczo-naukowych wspieranych przez UniĊ Europejską. Brak jest polityki uczelni, wspierającej wychodzenie po- szczególnych jednostek organizacyjnych z usáugami, opartymi na zdobywanej w ramach pracy naukowej wiedzy, do realnej gospodarki oraz zachĊt i motywa- cji dla poszczególnych naukowców do angaĪowania siĊ w projekty realizowane przez przedsiĊbiorstwa.

Szczecin ma kilka specjalnoĞci, takich jak genetyka, nanotechnologia, szkol- nictwo morskie i medyczne, wĞród których moĪe byü postrzegany jako krajowy, a czĊsto miĊdzynarodowy lider i w ramach tych specjalnoĞci realizowana powin- na byü odpowiednia promocja miasta jako silnego centrum akademickiego.

Poziom innowacyjnoĞci⁶ szczeciĔskiej gospodarki, podobnie jak gospodarki wojewódzkiej, jest wysoce niezadowalający. Jest pochodną maáej liczby instytu- cji badawczo-rozwojowych, niskiego zatrudnienia w tym sektorze, wielkoĞci na- káadów inwestycyjnych na badania i rozwój (województwo zachodniopomorskie w 2007 r. zajĊáo pod tym wzglĊdem 10. miejsce w kraju). Struktura nakáadów jest niekorzystna z uwagi na zdecydowanie dominujący udziaá sektora szkolnictwa wyĪszego w wydatkach na B+R (86,5% w 2008 r.), przy czym poziom koncentra- cji wydatków w tym sektorze postĊpuje. Gáówną przyczyną braku podejmowania dziaáaĔ na rzecz badaĔ i rozwoju oraz wprowadzania innowacyjnych rozwiązaĔ w firmach jest brak wáasnych Ğrodków finansowych przedsiĊbiorstw.

Miarą potencjaáu przyswajania rozwiązaĔ innowacyjnych w procesach gospo- darczych jest wykorzystanie technik teleinformatycznych. Zachodniopomorskie przedsiĊbiorstwa nie odbiegają od firm w porównywanych miastach w zakresie dostĊpnoĞci i wykorzystania komputerów i Internetu w dziaáalnoĞci gospodar-

6 Gospodarka innowacyjna charakteryzuje siĊ wdraĪaniem nowych metod produkcyjnych, organizacyjnych, zarządzania i marketingu.

czej. Jednak aktywne wykorzystanie wymienionych Ğrodków elektronicznych jest niskie – Internet do przyjmowania zamówieĔ stosuje jedynie 2,9% przedsiĊ- biorstw, co jest wynikiem najniĪszym wĞród badanych miast. Niski poziom inno- wacyjnoĞci przedsiĊbiorstw skutkuje znikomą liczbą innowacyjnych produktów i niewielkim udziaáem tych produktów w sprzedaĪy ogóáem.

Tworzenie i implementacja innowacji w gospodarce miasta napotyka dwie podstawowe bariery – dostĊp do Ğrodków inwestycyjnych na badania (zarówno na wyposaĪenie techniczne, jak i wynagrodzenia dla kadry o odpowiednim po- tencjale) oraz niedostatki we wspóápracy i dialogu na róĪnych szczeblach. W tym zakresie istotną rolĊ do odegrania mają instytucje funkcjonujące na pograni- czu nauki i biznesu, tj. SzczeciĔski Park Naukowo-Technologiczny, Regionalne Centrum Innowacji i Transferu Technologii (RCIiTT – jednostka ZUT, naleĪąca do Krajowej Sieci Innowacji)⁷ oraz Centrum Transferu Wiedzy i Innowacji dla Sektora Usáug przy WZIEU. Utworzony przez Polską FundacjĊ PrzedsiĊbiorczo- Ğci (grudzieĔ 2009 r.) fundusz kapitaáu zaląĪkowego Pomeranus Seed pomaga w uruchomieniu innowacyjnych firm z dziedziny bio- i nanotechnologii mate- riaáów i wyrobów oraz technologii informacyjno-komunikacyjnych. Atrakcyj- noĞü inwestycyjna podregionu szczeciĔskiego dla dziaáalnoĞci zaawansowanej technologicznie jest wysoka. Barierą dla rozwoju dziaáalnoĞci inwestycyjnej jest brak jednoznacznie zdefiniowanej specjalizacji gospodarczej a region zajmuje 9. miejsce wĞród wszystkich podregionów w kraju⁸.

Wyzwanie, jakim jest rozwój miasta w oparciu o gospodarkĊ opartą na wie- dzy, káadzie nacisk na rolĊ szczeciĔskiego oĞrodka naukowego, co wymusza wzmocnienie jego pozycji w skali krajowej i wáączenie w sieü naukową i badaw- czą wspóápracy miĊdzynarodowej.

Otoczenie biznesu. Rozwój gospodarki miasta, opierając siĊ na maáych i Ğrednich przedsiĊbiorstwach pozostaje w Ğcisáym związku z rozwojem instytu- cji szeroko rozumianego otoczenia biznesu⁹. W zakresie oferty podmiotów oto- czenia biznesu Szczecin nie odbiega od miast porównywanych. W ogólnej liczbie 59 instytucji otoczenia biznesu na terenie miasta funkcjonują (oprócz wymie- nionych w czĊĞci poĞwiĊconej innowacjom): 4 akademickie inkubatory przed- siĊbiorczoĞci, 1 fundusz kapitaáu zaląĪkowego, 4 regionalne i lokalne fundusze poĪyczkowe, 3 fundusze porĊczeĔ kredytowych, 9 oĞrodków szkoleniowo-dorad-

7 Ponadto RCIiTT, wspólnie z Zachodniopomorskim Stowarzyszeniem Rozwoju Gospodar- czego, prowadzi zachodniopomorski oĞrodek Enterprise Europe Network – jako element europej- skiej sieci oĞrodków przekazu innowacji (ang. Innovation Relay Centre).

8 AtrakcyjnoĞüì inwestycyjna województw i podregionów 2009 r., IBnGR, GdaĔsk 2009.

9 Instytucje obsáugi biznesu są to instytucje oferujące przedsiĊbiorcom usáugi wspierające w szerokim zakresie. Pomoc moĪe dotyczyü zagadnieĔ związanych z tworzeniem, prowadzeniem i rozwojem przedsiĊbiorstwa.

czych oraz 32 organizacje pozarządowe dziaáające na rzecz osób bezrobotnych i Ğwiadczące usáugi na rynku pracy.

Otoczenie biznesu to równieĪ podmioty komercyjne Ğwiadczące usáugi na rzecz innych przedsiĊbiorstw w zakresie wspomagającym podstawowe funkcje gospodarcze (m.in. administracyjne i finansowe). W ramach tej grupy funkcjo- nuje 2,3 tys. podmiotów poĞrednictwa finansowego i 15,3 tys. podmiotów ob- sáugi nieruchomoĞci, wynajmu i usáug związanych z prowadzeniem dziaáalno- Ğci gospodarczej. Ich rozwój jest porównywalny z innymi miastami. WystĊpuje relatywnie wiĊksza liczba podmiotów zajmujących siĊ obsáugą nieruchomoĞci, gáównie z powodu braku przedstawicielstw i oddziaáów duĪych sieci obrotu nie- ruchomoĞciami, zarządzania nieruchomoĞciami, konsultingu biznesowego itp., co powoduje wiĊksze rozdrobnienie rynku.

Od 2009 r. w Szczecinie funkcjonuje pierwsza sieü „anioáów biznesu”, która moĪe stanowiü dla wielu przedsiĊbiorców alternatywĊ finansową dla funduszy dáuĪnych, podobnie jak wykorzystanie gieádowego rynku New Connect (na któ- rym notowane są dwie szczeciĔskie firmy) dziĊki funkcjonującym w Szczecinie autoryzowanym doradcom. Odczuwalny jest brak organizacji wspierającej eks- port lokalnych maáych i Ğrednich przedsiĊbiorstw, a takĪe uáatwiających inwesto- wanie i wspóápracĊ z podmiotami niemieckimi i skandynawskimi.

Samorządy lokalne, poza czynnikami prorozwojowymi w postaci oferty in- westycyjnej i obsáugi inwestorów, stanowią istotne podmioty bezpoĞredniego od- dziaáywania na gospodarkĊ lokalną poprzez dziaáania inwestycyjne i dziaáania przedsiĊbiorstw komunalnych. Wydatki majątkowe miasta, wspierające rozwój gospodarki w I póároczu 2009 r. wyniosáy 10,2 mln zá i przeznaczone zostaáy na przygotowanie i uzbrojenie terenów pod inwestycje komercyjne produkcyj- no-usáugowe, na wsparcie dziaáalnoĞci SzczeciĔskiego Funduszu PoĪyczkowego Sp. z o.o. i utworzenie Parku Naukowo-Technologicznego „Pomerania” (w ra- mach SPN-T Sp. z o.o.).

Turystyka. Jako branĪa szczeciĔskiej gospodarki od kilku lat dynamicznie zyskuje na znaczeniu. Liczba turystów odwiedzających Szczecin w 2008 r. wy- niosáa 1,2 mln osób (przy równowaĪnej liczbie turystów zagranicznych i krajo- wych), a wiĊc zostaáa utrzymana liczba wygenerowana w 2007 r., dziĊki organi- zacji finaáów The Tall Ships’ Races, mimo Īe ogólny ruch turystyczny w Polsce odnotowaá spadek. Wydatki turystów krajowych wyniosáy 69,7 mln zá, turystów zagranicznych – 216 mln dolarów. W zakresie ruchu turystycznego i poziomu wy- datków Szczecin nie odbiega znacząco od miast uznawanych za atrakcyjniejsze turystycznie (GdaĔsk, PoznaĔ, Wrocáaw), co oznacza, Īe Szczecin jest w stanie zaoferowaü odpowiednią iloĞü atrakcji dla przebywających turystów. Jak wynika z badaĔ Instytutu Turystyki w 2008 r., zdecydowanie najwiĊksza liczba przyjaz- dów (40%) to turystyka wypoczynkowa, nastĊpnie odwiedziny krewnych i przy- jacióá (22%), interesy (19%), a tylko 4% turystów zagranicznych odwiedzających

Szczecin deklarowaáo handlowy charakter odwiedzin¹⁰. NajwaĪniejsze kierun- ki przyjazdowe w turystyce zagranicznej to Niemcy i Dania, nastĊpnie Szwecja i Norwegia, a takĪe Belgia i Holandia.

W ostatnich latach Szczecin zostaá dostrzeĪony jako miejsce oferujące od- powiednią iloĞü atrakcji turystycznych dla pasaĪerów cruiserów morskich (3 za- winiĊcia jednostek peánomorskich w 2009 r.) i rzecznych (101 zawiniĊü). Per- spektywy rozwoju turystki pierwszego typu są interesujące (plan na 2010 r. to 13 zawiniĊü), natomiast rozwój turystyki cruiserów rzecznych (wiĊksze jednost- ki) warunkuje przebudowa podnoĞni Niederfinow w Niemczech (planowane za- koĔczenie robót w 2014 r.).

Elementem atrakcyjnoĞci turystycznej są produkty turystyczne. Szczecin posiada wyksztaácone, wyraĨne produkty (wĞród nich 21 najwaĪniejszych, mo- gących samodzielnie stanowiü punkt zwiedzania dla turystów krajowych i za- granicznych), jednak ich iloĞü i ranga jest wystarczająca dla maksymalnie dwu- dniowych pobytów, niepoáączonych z innymi atrakcjami (np. krajoznawczymi, sportowymi, wellness & spa).

Baza noclegowa obejmuje 19 hoteli oraz 13 pensjonatów, schronisk i moteli (ogóáem 3,2 tys. miejsc noclegowych). Istniejąca struktura obiektów hotelarskich wskazuje na relatywnie niskie znaczenie turystyki biznesowej (brak hotelu piĊ- ciogwiazdkowego). W 2008 r. udzielono 500,4 tys. noclegów, w tym 230,9 tys. dla turystów zagranicznych.

W ciągu ostatnich kilku lat miasto wzmogáo promocjĊ turystyki (powoáa- nie referatu ds. turystyki w 2006 r., sukcesywne zwiĊkszanie wydatków miasta na rzecz turystyki oraz liczby imprez turystycznych krajowych i zagranicznych z udziaáem miasta). NarzĊdzia stosowane przez referat ds. turystyki to reklama w prasie, organizacja i obsáuga stoisk targowych, wydawanie i dystrybucja mate- riaáów promocyjnych i informacyjnych, wspóápraca z serwisami internetowymi i z mediami oraz obsáuga podmiotów turystycznych. Gmina – miasto Szczecin równieĪ zarządza i nadzoruje dziaáalnoĞü Miejskiego OĞrodka Sportu, Rekrea- cji i Rehabilitacji (zakáadu budĪetowego), którego zakres dziaáalnoĞci obejmuje upowszechnianie turystyki, organizowanie imprez sportowo-turystycznych oraz prowadzenie dziaáalnoĞci hotelarsko-gastronomicznej.

Transport. W zakresie komunikacji zewnĊtrznej Szczecin posiada przewagĊ konkurencyjną, wynikającą z poáoĪenia, w postaci dostĊpnoĞci nie tylko trans- portu kolejowego, drogowego i lotniczego, ale teĪ Ğródlądowego i morskiego.

Przez Szczecin przechodzą linie mające znaczenie dla miĊdzynarodowych tranzytów kolejowych (linie te objĊte są umowami miĊdzynarodowymi AGC¹¹

10 Turystyka polska w 2008 roku – wielkie miasta, Instytut Turystyki, Warszawa 2009.

11 AGC – umowa o gáównych miĊdzynarodowych liniach kolejowych.

i AGTC¹²). Są to: linia 401 w ciągu miĊdzynarodowej linii C-E59/E59 ĝwino- ujĞcie – Szczecin), linia 273 w ciągu C-E59 (Szczecin – Kostrzyn – Wrocáaw), linia 351 w ciągu E59 (Szczecin – Stargard SzczeciĔski – PoznaĔ¹³), takĪe linie w kierunku Berlina i Pasewalku. WaĪnym elementem ukáadu transportowego miasta jest szczeciĔski wĊzeá kolejowy. Tworzą go linie magistralne, Ğródmiejska obwodnica kolejowa oraz odgaáĊzienia w kierunku Polic i TrzebieĪy, w kierunku Berlina i Angermunde przez stacjĊ graniczną Szczecin-GumieĔce.

Ukáad drogowy tworzą: autostrada A6 i droga krajowa nr 6 (w ciągu drogi miĊdzynarodowej E28 (granica paĔstwa – Szczecin – GdaĔsk), droga krajowa nr 3 (S3) w ciągu miĊdzynarodowej drogi E65 (ĝwinoujĞcie – Szczecin – Gorzów Wielkopolski – Lubawka – granica paĔstwa), droga krajowa nr 10 (S10) (granica paĔstwa – Szczecin – Waácz – Bydgoszcz – PáoĔsk), droga krajowa nr 13 do przej- Ğcia granicznego w Koábaskowie i Rosówku, droga krajowa nr 31 w kierunku Gryfina i Sáubic oraz droga wojewódzka nr 115 do Polic i do przejĞcia granicz- nego w Dobieszczynie. Budowa drogi szybkiego ruchu S3 ma podstawowe zna- czenie dla miasta, gdyĪ jest to trasa ĝrodkowoeuropejskiego Korytarza Transpor- towego CETC, która poáączy poĞrednio aglomeracjĊ szczeciĔską z aglomeracją poznaĔską (autostrada A2) oraz z wrocáawską, GOP i aglomeracją krakowską (autostrada A4).

Problemem jest poáączenie drogowe na póánocny wschód od Szczecina, tj.

z Koszalinem, Sáupskiem, Trójmiastem, Olsztynem i Biaáymstokiem. Na razie w tamtym kierunku nie jest planowany rozwój sieci drogowej dwupasmowej, przynajmniej do 2015 r., w związku z tym poáączenie drogowe Szczecina z Pol- ską póánocną pozostanie jednym z najgorszych w kraju.

Transport morski funkcjonuje na Zatoce Pomorskiej i Zalewie SzczeciĔskim.

Peánomorski port w Szczecinie, razem z portem w ĝwinoujĞciu, tworzy jeden z najwiĊkszych w regionie Morza Baátyckiego uniwersalnych kompleksów por- towych. Udziaá portu w Szczecinie w obrotach áadunków morskich w kraju w la- tach 2006-2008 wynosiá okoáo 16% – dominowaáy obroty áadunkami drobnico- wymi i masowymi, nie uwzglĊdniając ropy i przetworów naftowych. Zbudowany w 2007 r. terminal kontenerowy stanowi nowoczesny kompleks oferujący obsáugĊ áadunków w nowoczesnych technologiach. Funkcjonowanie portu w Szczecinie determinuje utrzymywanie staáej gáĊbokoĞci toru wodnego; niezbĊdna jest takĪe modernizacja dostĊpu drogowego.

Atutem Szczecina jest dogodne poáoĪenie w ramach polskiego i europejskie- go ukáadu Īeglugi Ğródlądowej, które obecnie jest wykorzystane w znikomym

12 Umowa o waĪnych miĊdzynarodowych liniach transportu kombinowanego i obiektach to- warzyszących.

13 Linia 351 Szczecin – PoznaĔ w ciągu najbliĪszych 5 lat zostanie poddana modernizacji pozwalającej na podniesie maksymalnych prĊdkoĞci pociągów pasaĪerskich do 200 km/h.

stopniu. Szczecin posiada dostĊp do drogi wodnej E30 (áączącej Morze Baáty- ckie z Dunajem w Bratysáawie; w Polsce przebiega OdrzaĔską Drogą Wodną od ĝwinoujĞcia do granicy z Czechami) i E70¹⁴ – europejski szlak komunikacyjny wschód-zachód, áączący AntwerpiĊ (Belgia, wybrzeĪe Atlantyku) z Káajpedą (Litwa, wybrzeĪe Baátyku). BezpoĞrednie poáączenie przez kanaáy Odra-Havela i Odra-Sprewa w kierunku Berlina umoĪliwia poáączenie Odry z systemem euro- pejskich dróg wodnych. Aktualny stan zabudowy hydrotechnicznej drogi wodnej na odcinku Szczecin – Kostrzyn nie pozwala na peáne wykorzystanie moĪliwoĞci transportowych Odry.

ObsáugĊ lotniczą aglomeracji szczeciĔskiej zapewnia port lotniczy o zasiĊgu krajowym i miĊdzynarodowym Szczecin – Goleniów, poáoĪony w odlegáoĞci ok.

40 km na póánocny wschód od Szczecina, przy drodze krajowej nr 6 (S6). Liczba poáączeĔ (Warszawa, Londyn, Düsseldorf, Dublin, Oslo) i lotów (16 tygodniowo) odpowiada obecnemu zapotrzebowaniu. Terminal posiada przepustowoĞü rzĊdu 600-750 tys. pasaĪerów rocznie; przy obecnych przewozach (okoáo 300 tys. pa- saĪerów) oznacza to znaczne rezerwy portu i moĪliwoĞci jego dalszego rozwoju.

Warto odnotowaü imponujący przyrost zarówno liczby poáączeĔ, jak i przewo- Īonych pasaĪerów w pierwszej poáowie 2012 r., m.in. na skutek uruchomienia nowych poáączeĔ przez spóákĊ OLT.

Dopeánieniem funkcji portu goleniowskiego bĊdzie istniejące lotnisko spor- towe Szczecin-Dąbie. Po modernizacji bĊdzie siĊ specjalizowaü w przewozach typu general aviation (realizowane przez maáe samoloty i Ğmigáowce, wyko- rzystywane do celów sportowych, sanitarnych, a takĪe turystycznych i bizne- sowych) zarówno w ruchu krajowym, jak i miĊdzynarodowym. Problemem jest liczba, stan i funkcjonalnoĞü dworców pasaĪerskich. Istniejące dworce kolejowe (Szczecin Gáówny i Szczecin-Dąbie) wymagają modernizacji (liczba przyjeĪ- dĪających i wyjeĪdĪających pociągów na dobĊ wynosi okoáo 80); dworzec auto- busowy ma zbyt maáą przepustowoĞü, jest Ĩle usytuowany, speánia ograniczone funkcje dla podróĪnych i ruchu autobusowego (przyjazdy i wyjazdy w relacjach miĊdzynarodowych i regionalnych to 1600-1800 autobusów na dobĊ); brak jest dworców przesiadkowych, usprawniających przejazd z obszaru metropolitarnego do miejsca docelowego w Szczecinie. Brak jest takĪe dworca wodnego.

Istniejący system transportowy nie zabezpiecza funkcji logistycznych i gospodarczych miasta. Wyzwaniem jest budowa spójnego ukáadu drogowe- go wewnĊtrznego i zewnĊtrznego, áącznie z drogowym obejĞciem zachodnim i przeprawą Police – ĝwiĊta. Zdyskontowanie korzyĞci poáoĪenia na trasie trans- europejskiego korytarza transportowego póánoc–poáudnie (poáudniowa Skandy- nawia – porty Morza ĝródziemnego) wymaga dziaáaĔ dedykowanych utworzeniu

14 Planowana E70 na terenie Polski obejmuje drogi wodne: OdrĊ, WartĊ, Noteü, Kanaá Bydgo- ski, WisáĊ, Nogat, SzkarpawĊ oraz Zalew WiĞlany.

ĝrodkowoeuropejskiego Korytarza Transportowego (CETC) i realizacji inwesty- cji go tworzących (S3, CE59 i E59, OdrzaĔska Droga Wodna). Wzmocnienia wy- maga wáączenie miasta w korytarz via hanseatica (A6).

3. Potencja á przestrzenny Szczecina

Szczecin pod wzglĊdem powierzchni wynoszącej 301 km² naleĪy do naj- wiĊkszych miast w Polsce¹⁵ (3. miejsce po Warszawie i àodzi). Na strukturĊ po- wierzchni skáada siĊ: 41,6% uĪytków rolnych, lasów i gruntów leĞnych, 23,9%

powierzchni wód, 28,9% terenów zabudowanych i zurbanizowanych oraz 5%

nieuĪytków i terenów róĪnych. Tak uksztaátowana struktura uĪytkowania grun- tów (o stabilnym trwaniu w czasie) oznacza dominujący udziaá kompleksów przyrodniczych (zieleni, lasów, parków, ogródków dziaákowych, wód stojących, páynących i rowów), które odgrywają znaczącą rolĊ w obrazie miasta, wzbogaca- jąc walory krajobrazowe jego zróĪnicowanego ukáadu topograficznego. W struk- turze wáasnoĞciowej udziaá poszczególnych gruntów jest nastĊpujący: grunty komunalne – 38,40%, Skarbu PaĔstwa – 48,5%, prywatne – 12,8%, samorządu województwa – 0,3%. Znajdujące siĊ na terenie Szczecina uĪytki rolne (6,8 tys.

ha) w duĪej czĊĞci przewidziane są pod cele rozwojowe miasta.

Ksztaátowanie siĊ áadu przestrzennego¹⁶ Szczecina w znacznym stopniu determinuje historyczna struktura funkcjonalno-przestrzenna miasta (czytelna i harmonijna), uksztaátowana zgodnie z naturalnymi warunkami ujĞciowego odcin- ka Odry. Dolina Odry stanowi korytarz ekologiczny¹⁷ o randze krajowej, równo- czeĞnie jeden z elementów europejskiej sieci ekologicznej ECONET-PL. Walorem w skali europejskiej jest zasób zieleni – miasto otaczają trzy puszcze: WkrzaĔska od póánocy, Bukowa od poáudnia i Goleniowska od wschodu – áączące siĊ z kom- pleksami zieleni w mieĞcie. Specyfiką Szczecina jest takĪe duĪy udziaá wód w po- wierzchni miasta (áącznie z jeziorem Dąbie – 56 km², 4. miejsce w kraju).

Wysokie walory fizjonomiczne krajobrazu miejskiego naleĪą do cennych i rozpoznawalnych potencjaáów miasta. Potencjaá miasta stanowi takĪe wartoĞ-

15 Z dniem 1 stycznia 2008 r., na mocy rozporządzenia Rady Ministrów, powierzchnia miasta Szczecin zmniejszyáa siĊ o 24,91 ha.

16 Art. 2 ustawy z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, Dz.U. nr 80, poz. 717 definiuje áad przestrzenny jako uksztaátowanie przestrzeni, które tworzy harmonijną caáoĞü oraz uwzglĊdnia w uporządkowanych relacjach wszelkie uwarunkowania i wy- magania funkcjonalne, spoáeczno-gospodarcze, Ğrodowiskowe, kulturowe oraz kompozycyjno- -estetyczne.

17 Zgodnie z ustawą z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, korytarz ekologiczny to obszar umoĪliwiający migracjĊ roĞlin, zwierząt lub grzybów.

ciowy zespóá zabytkowy (tereny dawnych wsi, osiedla willowe oraz ponad 60%

terenu historycznego ĞródmieĞcia)¹⁸. JakoĞü tak duĪego zasobu jest pochodną do- stĊpnych Ğrodków finansowych, zarówno publicznych, jak i prywatnych.

StrukturĊ urbanistyczną miasta cechuje dwubiegunowy ukáad oĞrodków miastotwórczych. Centrum na lewym brzegu Odry charakteryzuje siĊ koncentra- cją usáug o znaczeniu ogólnomiejskim, regionalnym, krajowym i miĊdzynarodo- wym i jest najwiĊkszym skupiskiem miejsc pracy, natomiast na prawym brzegu Odry ksztaátuje siĊ centrum o znaczeniu lokalnym i podmiejskim, nastawione na bezpoĞrednie otoczenie miasta. Rozwój wzajemnych powiązaĔ tych oĞrod- ków determinuje iloĞü i jakoĞü powiązaĔ komunikacyjnych na MiĊdzyodrzu.

RolĊ i znaczenie MiĊdzyodrza w strukturze miasta okreĞla istniejący port gáĊ- bokowodny z systemem nabrzeĪy i terenów rozwojowych, przeprawy mostowe na Odrze i Regalicy, tereny kolejowe, w tym stacja rozrządowa Port Centralny, tereny depresyjne i ochronne.

Zagospodarowanie miejskie terenów nadrzecznych wywoáaü moĪe dziaáania restrukturyzacyjne na obszarze Starego Miasta (które ma szansĊ peániü funkcjĊ

„Serca miasta”) i doprowadziü do koncentracji usáug ogólnomiejskich, obecnie rozproszonych w kilku miejscach na terenie ĞródmieĞcia. Komplementarne do tych dziaáaĔ winno byü utworzenie strefy pieszej, powiązanej z komunikacją publiczną, gáównie tramwajową.

Na stan áadu przestrzennego miasta od wielu lat wpáywa postĊpująca degra- dacja ĞródmieĞcia, spowodowana gáównie záym stanem struktury mieszkanio- wej, wypieraniem zieleni, handlu i usáug. Renowacji wymaga caáe historyczne ĞródmieĞcie, z zabudową z przeáomu XIX i XX w., której wielkoĞü i oryginalnoĞü jest wyjątkowa i ma znaczącą wartoĞü zabytkową. Problemem są zdegradowane powojenne osiedla wielorodzinne, wymagające intensywnej rewitalizacji i upo- rządkowania struktur usáugowych oraz poprawy dostĊpnoĞci, szczególnie na póánocy i prawobrzeĪu. Rewitalizacji i zagospodarowania wymagają takĪe tere- ny powojskowe i poprzemysáowe, szczególnie pasmo nadodrzaĔskie. Dla zacho- wania walorów krajobrazu miejskiego konieczne jest przyspieszenie procesów rewitalizacji, zgodnie z Lokalnym programem rewitalizacji obszarów miejskich, poprzemysáowych i powojskowych miasta Szczecina, z wykorzystaniem Ğrodków Inicjatywy JESSICA¹⁹.

18 Zespól stanowią prawnie chronione: 282 obszary zabytków archeologicznych, 29 zespoáów zabudowy zabytkowej, 7 zespoáów zieleni zabytkowej i 140 zabytkowych obiektów, wpisanych do rejestru zabytków. Ich uzupeánieniem jest 2 500 zabytków ujĊtych w gminnej ewidencji zabytków, objĊtych ochroną w prawie miejscowym i podobna liczba objĊtych ewidencją, dla których plany miejscowe nie są jeszcze opracowane.

19 Gáównym celem Inicjatywy JESSICA (powoáanej przez KE, EBI, BRRE) jest zwiĊkszenie potencjaáu gospodarczego regionu poprzez rewitalizacjĊ miejskich terenów zdegradowanych oraz pobudzenie gospodarcze obszarów poprzemysáowych i powojskowych.

Dotychczasowe dziaáania rewitalizacyjne (trwające od 1991 r. i prowadzo- ne przez spóáki gminne: SzczeciĔskie Towarzystwo Budownictwa Spoáecznego (od 1997 r.), Towarzystwo Budownictwa Spoáecznego „PrawobrzeĪe” (od 1998 r.) i SzczeciĔskie Centrum Renowacyjne (od 2000 r.) koncentrowaáy siĊ w Ğród- mieĞciu (kwartaáy TurzyĔskie, tzw. norweskie, rejon ul. Tkackiej, ul. Dzienni- karskiej w Dąbiu). Zgodnie z LPR z 2005 r. obejmują áącznie powierzchniĊ oko- áo 16,5 km², tj. obszar ĞródmieĞcia, rejon ul. Parkowej, stare Dąbie, obszar Nad Odrą, Ğródodrze, Podjuchy, ĩydowce-Wiskord, Krzekowo. Przygotowywana ak- tualizacja LPR uwzglĊdnia wymóg koncentracji dziaáaĔ na wybranych obszarach dla osiągniĊcia celu rewitalizacji.

Dziaáania rewitalizacyjne realizowaá takĪe Program Maáych UlepszeĔ (od 1994 r.) i Program Nasz Dom (od 1997 r.), w ramach którego miasto przeznaczyáo 19,7 mln zá na dofinansowanie 750 remontów czĊĞci wspólnych nieruchomoĞci, których áączna wartoĞü wyniosáa okoáo 76 mln zá.

PolitykĊ przestrzenną miasta i zasady koordynacji dziaáaĔ planistycznych okreĞla, zaktualizowane w 2008 r., Studium uwarunkowaĔ i kierunków zago- spodarowania przestrzennego. W Szczecinie obowiązują obecnie (stan w lutym 2010 r.) 173 miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego, które obejmu- ją swoim zakresem okoáo 33,8% powierzchni administracyjnej miasta, kolejne 44,7% powierzchni obejmują plany projektowane (wszczĊte).

Brak peánego pokrycia planami miejscowymi obszaru miasta skutkuje po- wstawaniem sáabo skomunikowanych osiedli wielorodzinnych na peryferiach miasta, zespoáów osadniczych pozbawionych usáug socjalnych, edukacyjnych, a nawet handlowych (m.in. Osów, Warszewo) i dezintegracją przestrzeni pub- licznej.

W mieĞcie od lat budowany jest Centralny System Informacji Przestrzennej, którego ukoĔczenie znacząco usprawniáoby zintegrowane zarządzanie gospodar- ką komunalną. Szczególnie odczuwalny jest brak numerycznego katastru sieci infrastrukturalnych (zwektoryzowany jest kataster nieruchomoĞci i budynków), co nie pozwala na posáugiwanie siĊ w peáni numeryczną mapą miasta, zarówno w planowaniu, jak i zarządzaniu miastem.

Gospodarka nieruchomoĞciami. Szczecin jest miastem rozlegáym, o znacz- nych rezerwach terenów budowlanych, które w wiĊkszoĞci są we wáadaniu pry- watnym (osoby fizyczne i podmioty gospodarcze). W dyspozycji miasta znajduje siĊ 141 mln m² gruntów komunalnych (są to gáównie tereny zainwestowane, ko- munikacyjne i zielone, które – áącznie z lasami komunalnymi – stanowią 23,5%

caáej powierzchni). W stosunku do 2002 r. powierzchnia zasobu komunalnego wzrosáa o ponad 7 mln m²; równoczeĞnie zmianie ulegáa jego struktura – zmniej- szyá siĊ udziaá terenów w wieczystym uĪytkowaniu i oddanych w zarząd, nato- miast zwiĊkszyá siĊ udziaá terenów pod drogami (stabilna sytuacja dotyczy tere- nów pozostających w dzierĪawie i pod zasobami mieszkalnymi).

W wykorzystaniu terenów komunalnych na cele rozwojowe dominuje budow- nictwo mieszkaniowe; stopniowo wzrasta znaczenie innych kierunków: inwesty- cji produkcyjnych, handlowo-usáugowych, sportowych. Brak znacznych rezerw terenów inwestycyjnych, szczególnie dziaáek o wielkoĞci powyĪej 10 ha, ograni- cza moĪliwoĞci oferowania strategicznym inwestorom terenów pod duĪe inwe- stycje produkcyjne i usáugowe. Oznacza to potrzebĊ skutecznego wspóádziaáania z gminami oĞciennymi, dysponującymi poszukiwanymi terenami, ze szczegól- nym uwzglĊdnieniem obszarów dobrze skomunikowanych z krajowymi drogami tranzytowymi.

WiĊkszoĞü terenów bĊdących w zasobie Skarbu PaĔstwa (SP) jest w zarządzie jednostek paĔstwowych, czĊĞcią zasobu zawiaduje starosta, czyli prezydent mia- sta (są to tereny: wód páynących i duĪych zbiorników wodnych, tereny wojskowe, dróg krajowych, lasów paĔstwowych i obszar portu). Znaczące tereny SP to ob- szary upadáych zakáadów i tereny nadrzeczne, wymagające uzdatnienia i rekulty- wacji (Skolwin, Stoáczyn, Pomorzany, Páonia, a takĪe obszar stoczni). Gospodar- ka nieruchomoĞciami nie moĪe ograniczaü siĊ wyáącznie do zasobu miejskiego, konieczne jest podjĊcie kroków w celu aktywizacji podmiotów prywatnych i ko- ordynacji procesów inwestycyjnych, z uwzglĊdnieniem harmonogramu realizacji zobowiązaĔ komunalnych.

CzĊĞcią gospodarki nieruchomoĞciami jest gospodarka komunalnym zasobem mieszkaniowym, który na koniec 2008 r. wynosiá ponad 23 tys. lokali mieszkal- nych, 1,5 tys. lokali uĪytkowych, 7,2 tys. garaĪy. NajwiĊkszy udziaá w tym zaso- bie posiada Zarząd Budynków i Lokali Komunalnych (88%), niewielki procent przynaleĪy do TBS PrawobrzeĪe i SzczeciĔskie TBS. Zasoby mieszkaniowe mia- sta stanowią 16% wszystkich mieszkaĔ w Szczecinie (20% w 2002 r.); najwiĊkszy udziaá posiadają spóldzielnie mieszkaniowe.

Zasób czynszowy wymaga bardziej zdecydowanych dziaáaĔ restrukturyza- cyjnych i rewitalizacyjnych. Konieczne jest zachowanie prawa do rekomunaliza- cji nawet sprywatyzowanych nieruchomoĞci, które nie speániają wymogów funk- cjonalnych i estetycznych. Zabudowane nieruchomoĞci komunalne nie przynoszą spodziewanych dochodów, natomiast maleje wáasnoĞü czasowa (uĪytkowanie wieczyste), a uwáaszczenie osób fizycznych, lokatorów zabudowy wielorodzinnej i spóádzielczej marginalizuje dochody majątkowe gminy. Prawidáowe ogranicze- nie zasobu komunalnego (docelowo powinien on wynieĞü 8 tys. lokali mieszknio- wych) i udziaáu w inwestycyjnym programie rewitalizacji zabudowy jest szansą na bardziej dynamiczny rozwój inwestycji komunalnych i wykorzystanie zaso- bów kapitaáowych mieszkaĔców do poprawy wizerunku miasta.

Infrastruktura techniczna. Rozwój wewnĊtrzny miasta spowodowaá przy- rost sieci drogowej o 6,6% – na koniec 2008 r. w gestii Zarządu Dróg i Trans- portu Miejskiego pozostawaáo 784 km dróg. Na poprawĊ funkcjonalnoĞci ukáadu drogowego wpáynĊáo wybudowanie dwu nowych przepraw mostowych na Odrze

i Regalicy; poprawie ulegá dostĊp do portu z ul. GdaĔskiej (wyzwaniem pozostaje bezpoĞredni dostĊp z zewnĊtrznego ukáadu drogowego); podjĊta zostaáa budo- wa obwodnicy Ğródmiejskiej (w ramach której wybudowano trasĊ od Gumieniec do Krzekowa, zmodernizowano ulice: KrasiĔskiego, Krzywoustego, Ku SáoĔcu, czĊĞü Bohaterów Warszawy). Nakáady inwestycyjne na budowĊ dróg w ostatnim okresie silnie wzrastają: w 2008 r. wyniosáy 134 mln zá, w 2009 r. – 182 mln zá;

w latach 2010-2013 miasto przewiduje wydatkowaü okoáo 752 mln zá.

Brak ukáadów obwodowych uniemoĪliwia wyeliminowanie ruchu tranzy- towego w kierunkach póánocno-zachodnich (Lubieszyn, Dobieszczyn, Police), w tym takĪe ograniczenie przewozów towarowych i materiaáów niebezpiecznych przez intensywnie zabudowane obszary miejskie. Nadal modernizacji oczekuje gáówny ciąg drogowy do terenów produkcyjno-usáugowych zlokalizowanych nad brzegiem Odry w osiedlach póánocnych miasta. W warunkach planowanej akty- wizacji terenów nadwodnych, powstania bulwarów i terenów rekreacyjnych, ko- nieczne jest wybudowanie planowanych przepraw mostowych i powiązanie linii tramwajowej wzdáuĪ rzeki z pozostaáą siatką komunikacji tramwajowej, w tym jej przedáuĪenia do skrajnych terenów dzielnicy póánocnej i zachodniej, nie wy- kluczając dalszego ich przebiegu w gminach sąsiednich.

Wzrost wskaĨnika motoryzacji o 30% (przy poziomie motoryzacji niĪszym niĪ w porównywanych miastach) wpáynąá na zwiĊkszenie kongestii oraz ograni- czenie moĪliwoĞci parkowania (szczególnie w ĞródmieĞciu, mimo wprowadze- nia strefy páatnego parkowania). Rozbudowa miejsc parkingowych w centrum miasta nie powinna naruszaü wizerunku miasta, co oznacza preferencje dla budowy parkingów podziemnych. Problem ograniczyáaby ponadto budowa par- kingów naziemnych w rejonach skrzyĪowaĔ obwodnicy Ğródmiejskiej z liniami tramwajowymi oraz na pĊtlach komunikacji publicznej na trasach wlotowych do miasta.

Istniejąca sieü ĞcieĪek rowerowych (51,7 km) wymaga powiązaĔ z europej- skimi trasami rowerowymi i promocji tego typu komunikacji nie tylko dla celów rekreacyjnych. Oznacza to koniecznoĞü budowy spójnego systemu miejskiego (zwáaszcza w dzielnicach póánocnej i prawobrzeĪnej, praktycznie pozbawionych ĞcieĪek), w tym systemu powiązaĔ miĊdzyosiedlowych oraz z terenami rekrea- cyjnymi, leĞnymi i ponadlokalnymi trasami turystyki rowerowej.

Od 2004 r. nastĊpuje spadek przewozów w komunikacji zbiorowej; w 2008 r.

liczba pasaĪerów wyniosáa 173 mln osób (o 29 mln mniej niĪ w 2002 r.). W mie- Ğcie funkcjonuje 11 linii tramwajowych, 50 autobusowych dziennych i 14 noc- nych (linie obsáuguje piĊciu przewoĨników na obszarze gmin Szczecin i Police, w niewielkim zakresie Koábaskowo). Potrzebne są inwestycje w budowĊ nowych linii tramwajowych, w ich zagĊszczenie (szczególnie na obszarze ĞródmieĞcia) oraz w remonty i modernizacjĊ sieci i taboru. Sukcesywnej modernizacji wyma- ga takĪe tabor autobusowy.

Realizowany w ostatnich latach program Poprawa jakoĞci wody w Szczecinie (áączny koszt programu to ponad 282 mln euro, w tym 186 mln euro to pomoc z Funduszu SpójnoĞci, a 96 mln euro to wkáad wáasny miasta) wpáynąá na popra- wĊ stanu gospodarki wodnej (poprzez wybudowanie dwu odcinków magistral wodociągowych Miedwie-Kijewo i Warszewo-MĞciĊcino oraz renowacjĊ sieci wodociągowej – pozostaje koniecznoĞü przebudowy znacznej czĊĞci sieci wo- dociągowej i wymiany przewodów, z dostosowaniem do rzeczywistej wielkoĞci zapotrzebowania), ale przede wszystkim pozwoliá na zbudowanie nowoczesnego systemu gospodarki Ğciekowej, dziĊki któremu prawie 100% odbieranych Ğcie- ków podlega oczyszczeniu. W ramach programu (po oddaniu do uĪytku oczysz- czalni mechaniczno-biologicznej „Pomorzany” i ponad 260 km sieci kanaliza- cyjnej) trwają prace nad rozbudową (o czĊĞü biologiczną) oczyszczalni Zdroje, dziĊki której przestanie istnieü problem obszarów niepoáączonych z systemem odprowadzania Ğcieków na prawobrzeĪu. Dziaáaniem porządkującym gospodar- kĊ Ğciekową pozostaje przebudowa sieci ogólnospáawnej na rozdzielczą. Realizo- wany przez miasto program to inwestycja waĪna takĪe z punktu widzenia Polski, bo zgodna z konwencją helsiĔską HELCOM²⁰ i realizująca acquis communautai- re²¹ w zakresie ochrony Ğrodowiska.

System ciepáowniczy miasta. Zostaá zmodernizowany w wyniku budowy nowoczesnej Ciepáowni Rejonowej Benesza, modernizacji systemu ciepáowni- czego CR Dąbska oraz inwestycji w sieü przesyáową. Istniejące Ĩródáa (na lewo- brzeĪu EC Szczecin, EC Pomorzany i rezerwowa CR Benesza, na prawobrzeĪu CR Dąbska, CR Sąsiedzka i CR Gierczak) zapewniają dostawĊ ciepáa stosownie do zapotrzebowania. Problemem są nadal sieci przesyáowe, które wymagają mo- dernizacji, a w szczególnoĞci wyeliminowania ich czĊĞci napowietrznych, które obniĪają walory estetyczne terenów sąsiadujących. Szczególnie nieestetyczne są odcinki na MiĊdzyodrzu, gdzie planowane są nowe inwestycje Ğródmiejskie.

Energetyka cieplna stoi przed zadaniem dostosowania sieci do nowych wymagaĔ i jej modernizacji uwzglĊdniającej nowe obszary inwestycyjne, a takĪe spiĊcia funkcjonujących niezaleĪnie systemów prawo- i lewobrzeĪa.

Odpowiadająca potrzebom jest takĪe dostawa gazu przez sprywatyzowane spóáki, które dostosowaáy sieü do nowego rodzaju gazu (gaz ziemny wysokome- tanowy). Stan infrastruktury gazowniczej podlega bieĪącej kontroli, a sieü gazo- wa jest poddawana renowacji w obrĊbie caáego miasta. Wykorzystanie gazu do celów grzewczych (w wyniku podáączania siĊ okoáo 1000 gospodarstw domo-

20 Konwencja o ochronie Ğrodowiska morskiego obszaru Morza Baátyckiego, sporządzona w Helsinkach dnia 9 kwietnia 1992 r., Dz.U. z 2000 r., nr 28, poz. 346.

21 Dorobek prawny Wspólnot Europejskich i Unii Europejskiej; obowiązkiem kaĪdego paĔ- stwa wstĊpującego do UE jest wprowadzenie acquis communautaire do wáasnego systemu praw- nego.

wych rocznie od poáowy lat 90.) wpáywa na sukcesywną poprawĊ stanu atmosfe- ry miasta.

Ze wzglĊdu na Ĩródáa produkcji energii elektrycznej zlokalizowane na te- renie miasta i bliskoĞü elektrowni „Dolna Odra”, w rejonie Szczecina wystĊpuje nadmiar energii, co nie przekáada siĊ na jej dostĊpnoĞü. W systemie sieci elektro- energetycznych brak jest, zwáaszcza w ĞródmieĞciu i w póánocnych dzielnicach miasta, stacji zasilających wysokiego napiĊcia. Niewystarczający jest rozwój pierĞcieniowych ukáadów zasilania i niewraĪliwych na brak zasilania w energiĊ systemów sterujących, co w przypadku wystąpienia powaĪnej awarii moĪe skut- kowaü odciĊciem dopáywu energii elektrycznej. Przebieg napowietrznych linii elektroenergetycznych wysokiego napiĊcia w granicach osiedli mieszkaniowych istotnie ogranicza moĪliwoĞci inwestycyjne. Prawidáowe ksztaátowanie struktur urbanistycznych i podniesienie standardu warunków mieszkaniowych dla tere- nów zainwestowanych wymaga zastąpienia linii napowietrznych liniami kablo- wymi 110 kV. Sieci napowietrzne są równieĪ wskazywane jako zagroĪenie dla terenów ochrony przyrody (Natura 2000), co moĪe skutkowaü wymuszeniem ich skablowania na terenach przyrodniczych lub w ich bezpoĞrednim sąsiedztwie.

Na terenie miasta brak jest czynnych skáadowisk odpadów komunalnych (skáadowiska na terenie osiedla Klucz i w Sierakowie zostaáy wyáączone z eks- ploatacji i podlegają rekultywacji – proces jest monitorowany). Zbieraniem odpa- dów (130 tys. ton rocznie) i oczyszczaniem miasta zajmuje siĊ kilka podmiotów prywatnych. Problemem jest system utylizacji odpadów komunalnych, wysoki koszt skáadowania na odlegáych skáadowiskach (MyĞlibórz) i konflikty z lokali- zacjami kolejnych przeáadowni. Planowana jest budowa zakáadu przeksztaácania i utylizacji termicznej odpadów, dla którego zarezerwowano lokalizacjĊ na MiĊ- dzyodrzu. Odpady przemysáowe powstające w sektorze gospodarczym (340 tys.

ton) podlegają magazynowaniu, procesom odzysku i unieszkodliwiania. Odpa- dy niebezpieczne, powstające gáównie w przedsiĊbiorstwach (14 tys. ton rocznie), odbierane są przez specjalistyczne firmy i przekazywane do wáaĞciwych instalacji odzysku i unieszkodliwiania poza terenem miasta.

Z gospodarką odpadami wiąĪe siĊ wykorzystanie energii odnawialnej. ħród- áami istniejącymi są instalacje biogazowe wytwarzające energiĊ elektryczną na skáadowiskach w Kluczu i Sierakowie; w projekcie – zakáad termicznej utylizacji odpadów na MiĊdzyodrzu.

Specyfiką Szczecina jest infrastruktura nabrzeĪy na wodach Ğródlądowych i wewnĊtrznych wodach morskich (áącznie 4,8 tys. km); ich posiadanie umoĪliwia rozwój Īeglugi Ğródlądowej, towarowej, pasaĪerskiej i turystycznej. Planowane bu- dowy marin, zarówno na wodach morskich (DuĔczyca), jak i na wodach Ğródlądo- wych (ul. Zapadáa, Kanaá Zielony oraz basen dawnego przebiegu Parnicy i na Par- nicy), zgodnie z uchwalonymi planami MiĊdzyodrza, znacznie zwiĊkszą potencjaá wykorzystania akwentów dla rozwoju miasta. Problemem są zaniĪone parametry

drogi wodnej pod mostami na Odrze Zachodniej i pod mostem kolejowym na Re- galicy.

W obrĊbie dolnego dorzecza Odry wystĊpuje niebezpieczeĔstwo powodzi w wy- niku niekorzystnych warunków atmosferycznych (zjawisko tzw. cofki, wiosenne roztopy, wystĊpowanie ulewnych deszczów). Do miasta naleĪą waáy przeciwpowo- dziowe: MĞciĊcino-Skolwin, Wyspa Pucka, Sáawociesze, Klucz-ĩydowce, Zdroje ul. àozowa, waá wsteczny Dąbie i sieü pompowni melioracyjnych, odprowadzają- cych wody z terenów naraĪonych na niebezpieczeĔstwo powodzi.

DostĊp do sieci internetowej moĪliwy jest na terenie caáego miasta; dostĊp szerokopasmowy zapewniają krajowi i lokalni operatorzy; operatorzy telefonii komórkowej obejmują Szczecin sygnaáem UMTS. Do Internetu podáączone są wszystkie instytucje uĪytecznoĞci publicznej. Miejska infrastruktura Ğwiatáowo- dowa jest sukcesywnie rozbudowywana (do systemu teleinformatycznego naleĪą m.in. sáuĪby miejskie oraz kamery monitoringu miejskiego). Jednostki nauko- we i akademickie obejmuje Akademicka Miejska Sieü Komputerowa. W ramach wspierania rozwoju spoáeczeĔstwa informacyjnego zostanie rozbudowana sieü bezpáatnych punktów i stref dostĊpu do Internetu (hot-spotów i PIAP-ów), op- artych na sieci miejskich jednostek oĞwiaty i kultury, w szczególnoĞci szkóá i bi- bliotek. Rozwijają siĊ, budowane przez operatorów lokalnych, sieci telewizji kab- lowej wysokiej rozdzielczoĞci.

Od 2002 r. stan Ğrodowiska przyrodniczego ulegá stosunkowo niewielkiej zmianie, wzrosáa natomiast rola ochrony przyrody. Na wysoką atrakcyjnoĞü Ğro- dowiska skáadają siĊ: bogactwo form geograficznych, uksztaátowanie terenu, urozmaicona sieü wodna, duĪa iloĞü zieleni i bogata fauna. Znaczna iloĞü obsza- rów o wartoĞciach przyrodniczych stanowi o konkurencyjnoĞci potencjaáu we- wnĊtrznego Szczecina, ale takĪe rodzi specyficzne problemy (w tym konflikty pomiĊdzy rozwojem funkcji gospodarczej i turystycznej a funkcją ochronną).

Najcenniejszymi elementami krajobrazu przyrodniczego Szczecina są: frag- ment doliny Odry wraz z jeziorem Dąbie i áąkami nadodrzaĔskimi i dąbskimi; frag- ment WzniesieĔ SzczeciĔskich, na które skáadają siĊ Wzgórza Warszewskie i Waá Bezrzecze-Siadáo; fragment Wzgórz Bukowych; fragment Puszczy Goleniowskiej.

Szczecin posiada bogatą i urozmaiconą sieü wodną oraz znaczną powierzch- niĊ gruntów pod wodami, które stanowią okoáo 24% powierzchni miasta (7196 ha, w tym 686 ha wewnĊtrznych wód morskich). Gáównym elementem sieci hydrogra- ficznej jest rzeka Odra, ksztaátująca stosunki wodne na caáym obszarze. Mniej- szą powierzchniĊ posiadają zlewnie rzeki Páoni i jezioro Dąbie. WaĪnym zbiorni- kiem wodnym jest takĪe Jezioro GáĊbokie (31 ha), czynne kąpielisko miejskie, na którym od 2008 r. realizowany jest program rekultywacji (w okresie zimowym jest tu jedno z nielicznych w kraju stanowisk oráa bielika). W systemie zaopatrze- nia Szczecina w wodĊ pitną podstawowe znaczenie posiada zbiornik GPWZ 122

„Dolina kopalna Szczecin” (132 km²), posiadający róĪne formy ochronne.

Znaczącą rolĊ w Ğrodowisku przyrodniczym odgrywają tereny leĞne, áączące siĊ ze zwartymi kompleksami lasów poza granicami miasta (áącznie 5056 ha).

Mają one status lasów ochronnych, są takĪe wykorzystywane dla celów rekreacji indywidualnej mieszkaĔców. Zmienia siĊ status ogrodów dziaákowych (1300 ha), których znaczne obszary posiadają charakter zielonych terenów rekreacji rodzin- nej. W celu zapewnienia ciągáoĞci przestrzennej terenów zieleni w sposób pozwa- lający powiązaü ze sobą wartoĞciowe i róĪnorodne tereny zieleni oraz fragmenty terenów otwartych i zainwestowanych z pozamiejskimi terenami przyrodniczy- mi, ustanowiony zostaá System Zieleni Miejskiej²². Jego celem jest takĪe zacho- wanie na terenach przyrodniczych bioróĪnorodnoĞci flory i fauny, zapewnienie dotrzymania wysokich standardów ekologicznych i unikniĊcie powstawania wy- spowej zabudowy degradującej przestrzeĔ miejską.

Obiekty i obszary przyrody prawnie chronionej, mocą ustawy o ochronie przy- rody, zajmują powierzchniĊ 1719,3 ha, co stanowi okoáo 5,7% ogólnej powierzch- ni miasta. System ochrony przyrody na terenie Szczecina jest silnie powiązany z systemami ochrony przyrody gmin sąsiednich, co wynika z istnienia znacznych obszarów leĞnych i wodnych przeciĊtych granicami administracyjnymi, których najwartoĞciowsze tereny objĊte są róĪnymi formami ochrony. Powiązania doty- czą: kompleksu przyrodniczego „Puszcze SzczeciĔskie”, parków krajobrazowych i ich otulin, obszarów „Natura 2000” oraz prawnie ustanowionych, krajowych i europejskich sieci ochrony zasobów przyrodniczych. Obok rozlegáych obszarów chronionych, na terenie miasta znajduje siĊ 7 zespoáów przyrodniczo-krajobrazo- wych, obejmujących cieki, jeziora, zespoáy parkowe i leĞne, 6 uĪytków ekologicz- nych obejmujących gáównie stawy i strumienie oraz 247 pomników przyrody.

Ustanowienie na terenie miasta czterech obszarów Europejskiej Sieci Ekolo- gicznej „Natura 2000” (decyzja KE z dnia 12 grudnia 2008 r.) wzmocniáo wszyst- kie dotychczasowe formy prawne ochrony przyrody, obejmując znaczny obszar terenów wodnych i nadwodnych, tj. prawie 38% (11 000 ha) obszaru administra- cyjnego miasta²³.

22 Studium uwarunkowaĔ i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta, uchwaáa XXVIII/706/08 z dnia 24 listopada 2008 r.

23 Ostoja Siedliskowa PLH 320018 – UjĞcie Odry i Zalew SzczeciĔski – na terenie miasta obejmuje wody Odry pomiĊdzy wyspą Skolwinski Ostrów i póáwyspem InoujĞcie.

OstojaSieliskowa PLH 320037 – dolina Odry – na terenie miasta obejmuje Zalewskie àĊgi, Brynecki Ostrów, Siedlinską KĊpĊ. Tereny te obejmuje równieĪ Ostoja Ptasia PLB 320003 dolina dolnej Odry. Na obszarze miejskim tej ostoi mogą wystĊpowaü problemy rozbudowy infrastruk- tury Miasta.

OstojaPtasia PLB 320003 – dolina dolnej Odry – na terenie miasta obejmuje od póánocy Wyspy Mewią, DĊbinĊ, DĊbinkĊ, Radolin, RadoliĔski Cheám, MieleĔskie àąki, Czapli Ostrów, Zalewskie àĊgi, Brynecki Ostrów, Siedlinską KĊpĊ, wody jeziora Dąbie i Dąbie Maáe oraz rze- ki Odry. Na obszarze miejskim tej ostoi mogą wystĊpowaü problemy rozbudowy infrastruktury miasta.

JakoĞü Ğrodowiska przyrodniczego jest zróĪnicowana. Po uruchomieniu oczyszczalni „Pomorzany” i przyáączeniu caáego terenu lewobrzeĪa do sieci ka- nalizacyjnej nastąpiáa natychmiastowa poprawa jakoĞci wody w Odrze Zachod- niej i Regalicy oraz w jeziorze Dąbie, co polepszy warunki Ğrodowiskowe dla ich- tio- i awifauny. W stosunku do 2002 r. ubyáo 5 istotnych Ĩródeá zanieczyszczeĔ powietrza. W 2008 r. zidentyfikowano wzrost tlenku wĊgla (CO) i przekroczenie normatywnego poziomu benzo(a)pirenu²⁴, pozostaáe zanieczyszczenia znajdują siĊ w granicach dopuszczalnoĞci. Z „Mapy akustycznej miasta Szczecina” (opra- cowanej po raz pierwszy w 2008 r.) wynika przekroczenie standardów akustycz- nych, związane z przestrzennym ksztaátowaniem siĊ komunikacji (najgorsza sy- tuacja panuje na gáównych trasach tranzytowych).

Prowadzona w Szczecinie polityka ochrony przyrody ma charakter bierny i doraĨny; rozpoznanie przyrodnicze (monitoring) obszarów prawnie chronio- nych jest niewystarczające; brak planów ochronnych lub planów zadaĔ ochron- nych utrudnia opracowanie dziaáaĔ miasta na terenach „Natury 2000”, opracowa- ny przez RDOĝ projekt planu jest opiniowany i wymaga znacznych uzupeánieĔ;

brak aktualnej waloryzacji przyrodniczej miasta oraz mapy roĞlinnoĞci rzeczy- wistej – obecnie nadal uĪywana jest waloryzacja sporządzona w 1999 r., tak- Īe brakuje obiektów Ğrodowiskowych o funkcjach poznawczych, edukacyjnych i uĪytkowych.

SzczeciĔski Obszar Metropolitalny (SOM) tworzy miasto Szczecin i funk- cjonalnie z nim powiązane bezpoĞrednie otoczenie. Szczecin jest znacznie od- dalony od gáównych miast na terenie Polski; jego poáoĪenie determinuje rolĊ wiodącą w regionie, który jest sáabo zaludniony, o silnie rozproszonej sieci osad- niczej i który potrzebuje silnego oĞrodka centralnego, wspomaganego oĞrodka- mi wspóápracującymi. Aglomeracja szczeciĔska, skáadająca siĊ z miast i sieci osadniczej poáoĪonej wokóá Szczecina, stanowi od lat wspóápracujący organizm.

Formalną wolĊ wspóápracy w ramach SOM zadeklarowaáy w 2006 r., nastĊpujące jednostki samorządowe: Województwo Zachodniopomorskie, Gmina – Miasto Szczecin, Miasto Stargard SzczeciĔski, powiaty: stargardzki, policki, gryfiĔski oraz gminy: Police, Goleniów, Gryfino, Stargard SzczeciĔski, Koábaskowo, Do- bra, Kobylanka, Stare Czarnowo, Nowe Warpno, tworząc, pod obecną nazwą, Stowarzyszenie SzczeciĔskiego Obszaru Metropolitalnego.

OstojaSiedliskowaPLH 320020 – Wzgórza Bukowe – na terenie miasta obejmuje tereny wo- kóá Jeziora Szmaragdowego, Szczecina-Páoni, Szczecina-Smierdnicy, Szczecina-Jezierzyc, Sos- nówka. Ostoja pokrywa siĊ w znacznej czĊĞci z terenem SzczeciĔskiego Parku Krajobrazowego.

Tu takĪe mogą wystąpiü problemy z rozbudową infrastruktury i niekorzystną antropopresją osied- li sąsiadujących. Na terenie ostoi leĪą obszary miasta w peáni zurbanizowane.

24 Benzo(a)piren jest zanieczyszczeniem powstającym w procesach niepeánego spalania pa- liw. Jego wystĊpowanie towarzyszy podwyĪszonej emisji pyáów drobnych, obserwowanej w sezo- nie grzewczym.

W Koncepcji zagospodarowania przestrzennego województwa zachodnio- pomorskiego (Szczecin 2010) zostaáa dokonana analiza powiązaĔ funkcjonal- nych teoretycznych i faktycznych (dojazdy do pracy) oraz analiza cech miejskich gmin, w wyniku której wymienione miasta i gminy zostaáy wáączone do Szcze- ciĔskiego Obszaru Metropolitalnego, stanowiąc áącznie obszar o powierzchni 1 985 km² (8,7% obszaru województwa), zamieszkaáy przez 618 tys. osób. Jest to najwiĊkszy oĞrodek gospodarczy województwa; znajduje siĊ tu 42% podmiotów gospodarczych regionu, a wytworzone PKB wynosi 60% uzyskanego w woje- wództwie. O lokalizacji i intensywnoĞci dziaáalnoĞci gospodarczej decydują cha- rakterystyczne dla SOM cechy Ğrodowiska, uwarunkowania przestrzenne i de- mograficzne oraz infrastruktura komunikacyjna i gospodarcza.

Rekomendacje w sprawie kierunków rozwoju SOM opracowali w 2009 r.

eksperci MiĊdzynarodowego Stowarzyszenia Urbanistów i Planistów Regional- nych²⁵. W kwestii wizerunku i toĪsamoĞci zaproponowali utworzenie katalogów przyrodniczych i kulturowych, obejmujących miejscowe ekosystemy, produkty ĪywnoĞciowe, sztukĊ, architekturĊ, ukáady urbanistyczne i krajobrazy. NaleĪy takĪe okreĞliü i zbudowaü regionalny program toĪsamoĞci, bazujący na cechach charakterystycznych regionu, lokalnych aspiracjach i potencjale marketingowym.

W dalszej czĊĞci znalazáy siĊ rozwój postrzegania regionu metropolitalnego jako toĪsamoĞci kulturowej, rozwój frontów wodnych i dziedzictwa przemysáowego, utrzymanie programu renowacji ĞródmieĞcia w Szczecinie oraz wiĊksze wyko- rzystanie „wielkich obszarów urbanizacji”. W sprawach transportu proponuje siĊ, aby rozwój SOM-u nastĊpowaá poprzez budowanie policentrycznych struktur kooperacji przestrzennej z innymi miastami europejskimi, wzmocnienie dostĊp- noĞci i powiązaĔ regionu metropolitalnego w aspekcie europejskim oraz budowa- nie intermodalnego systemu transportu w oparciu o promocjĊ zrównowaĪonego rozwoju. Najszerzej eksperci wypowiedzieli siĊ w kwestii moĪliwoĞci dalszego rozszerzania relacji miĊdzyregionalnych, przejawiających siĊ w turystyce, Īeglu- dze Ğródlądowej, wiedzy, kulturze i wspóárządzeniu.

W Koncepcji zagospodarowania... delimitacji poddany zostaá ponadto obszar o sáabszych powiązaniach funkcjonalnych, bĊdący pod wpáywem oddziaáywa- nia Szczecina (powiązania przyrodnicze i infrastrukturalne), budujący wspólny potencjaá spoáeczno-gospodarczy. Tak okreĞlony subregion metropolitalny obej- muje 16 gmin (ĝwinoujĞcie, MiĊdzyzdroje, Wolin, Dziwnów, KamieĔ Pomorski, StepnicĊ, Przybiernów, Nowogard, OsinĊ, gminĊ wiejską Stargard SzczeciĔski, Warnice, Pyrzyce, Bielice, Kozienice, Banie i Widuchową).

25 Perspektywy SzczeciĔskiego Obszaru Metropolitalnego w kontekĞcie wyznaczników roz- woju funkcji metropolitalnych, infrastruktury komunikacyjnej oraz transgranicznego charakteru regionu, UPAT WorkBook Series, Szczecin 2009.

Z uwagi na wielkoĞü miasta i jego poáoĪenie, najkorzystniejszą koncepcją ob- szaru metropolitalnego jest struktura koncentryczna z gminami sąsiadującymi, powiĊkszona o gminy sąsiadujące z torem wodnym obsáugującym port w Szcze- cinie. Jest to związek funkcjonalny, oparty na rzeczywistym czynniku rozwojo- wym, pozwalający na równowaĪne korzyĞci zagospodarowania przestrzennego, rozwoju funkcji towarzyszących, jak i rozwoju spoáeczno-ekonomicznego. Zna- czące rozszerzanie obszaru, np. na powiaty sąsiadujące, zdominowaáoby stosun- kowo maáy oĞrodek centralny, wprowadzając do obszaru metropolii znaczne te- reny leĞne i rolne o zdecydowanie tradycyjnym sposobie wykorzystania, ze sáabo rozwiniĊtym sektorem produkcji i usáug.

Obszarem tradycyjnie ciąĪącym do Szczecina, jako centrum funkcjonalnego, są tereny gmin po stronie Niemiec, dla których nie powstaá oĞrodek konkuren- cyjny, a Ğrednie miasta w tym regionie są dobrze skomunikowane ze Szczecinem i wspóápraca z historyczną stolicą jest dla nich racjonalna. OkreĞlenie istniejących powiązaĔ funkcjonalnych pozwoliáo na wstĊpną delimitacjĊ transgranicznego regionu metropolitalnego Szczecina (TRMS), obejmującego áącznie 12 968 km² powierzchni (w tym 7835 km² po stronie polskiej) i 2638,5 tys. mieszkaĔców (w tym 1610,2 tys. po stronie polskiej). Caáy obszar objĊty Koncepcją zagospoda- rowania... znajduje siĊ w graniach Euroregionu Pomerania. NaleĪy braü pod uwa- gĊ moĪliwoĞü wspóápracy z oĞrodkami (m.in. Ueckermunde, Eggesin, Torgelow, Pasewalk), które ze wzglĊdu na swoje poáoĪenie wchodzą w obszar oddziaáywa- nia Szczecina. Faktyczny przebieg granic TRMS wymaga szczegóáowych badaĔ i analiz na terenie pogranicza.

4. Podsumowanie

Z analizowanych danych i wiedzy ekspertów wynika, Īe stan szczeciĔskiej gospodarki nie jest zadowalający. Ostatecznym dowodem stosunkowo sáabej kon- dycji gospodarczej Szczecina jest niska dynamika PKB na mieszkaĔca – zdecy- dowanie najniĪsza wĞród duĪych miast polskich. Po wejĞciu Polski do Unii Euro- pejskiej silniejsze byáy negatywne konsekwencje peryferyjnego, w stosunku do Warszawy i reszty kraju, poáoĪenia Szczecina, niĪ korzyĞci z bliskoĞci Niemiec i Skandynawii. Niezrealizowane przez paĔstwo inwestycje w infrastrukturĊ dro- gową i kolejową, problemy Stoczni SzczeciĔskiej i jej kooperantów, brak wiĊk- szych inwestycji w mieĞcie – to gáówne przyczyny problemów nie tylko Szczeci- na, ale i caáego regionu.

NajwaĪniejsze wyzwania i problemy stojące przed miastem w sferze prze- strzennej to: sáaba dostĊpnoĞü komunikacyjna (drogowa i Ğródlądowa) krajowego systemu transportowego, brak skoncentrowanej przestrzeni centrum Ğródmiej-

skiego, wystĊpowanie obszarów zdegradowanego krajobrazu miasta, blokowisk, terenów poprzemysáowych, zaniedbana substancja Ğródmiejska, niski standard czĊĞci terenów mieszkaniowych, wystĊpowanie ciągów komunikacyjnych od- dzielających tereny wodne oraz ograniczenia prawne skutkujące zaniedbanymi obszarami brzegowymi MiĊdzyodrza, niska sprawnoĞü i efektywnoĞü proce- sów rewitalizacji, niedostateczna liczba przepraw mostowych przez ĝródodrze.

Sáaba dostĊpnoĞü transportowa od strony kraju sprzyja peryferyzacji Szczecina jako miasta mniej atrakcyjnego w porównaniu z czoáowymi miastami w Polsce, zmniejszając szanse na realizacjĊ duĪych projektów i wydarzeĔ, przyciąganie znaczących inwestycji, rozwój sektora BPO i R&D.

Z przedstawionej diagnozy wyáania siĊ obraz Szczecina dysponującego wie- loma atutami i osiągniĊciami, ale miasta niespeánionego. Miasta, które – mimo znakomitych, w duĪej mierze unikatowych warunków przyrodniczych, bardzo dobrej dostĊpnoĞci do zachodnioeuropejskiego systemu transportowego, trady- cji morsko-Ğródlądowego portu, znakomitych warunków do rozwoju wspóápra- cy miĊdzynarodowej, duĪego oĞrodka przemysáowego i naukowego – od czasu transformacji ustrojowej traci dystans do innych polskich aglomeracji. WyraĨnie niĪszy niĪ w innych miastach przyrost PKB na mieszkaĔca czy teĪ ogólnie gor- szy poziom wielu wskaĨników opisujących stan miasta w sferach: przestrzennej, spoáecznej i gospodarczej, stanowią wielkie wyzwanie nie tylko dla wáadz miasta i mieszkaĔców, ale teĪ rządu.

Zdiagnozowane silne i sáabe strony Szczecina, zidentyfikowane szanse i za- groĪenia pozwalają jednak na umiarkowany optymizm. Miasto ma duĪy potencjaá rozwojowy. Dysponuje rozwiniĊtą bazą oraz szeroką ofertą szkolnictwa Ğrednie- go i akademickiego, stwarzającą moĪliwoĞü rozwoju nowoczesnych usáug, prze- mysáu i innych form aktywnoĞci gospodarczej. Rozwojowi gospodarczemu bĊ- dzie sprzyjaá wysoki poziom aktywnoĞci i przedsiĊbiorczoĞci mieszkaĔców oraz relatywnie duĪy udziaá osób w wieku produkcyjnym o wysokich kwalifikacjach.

Znajdujące siĊ w Szczecinie zasoby zieleni i wód powierzchniowych, obszary o wysokiej wartoĞci przyrodniczej, objĊte prawną ochroną przyrody, stanowią wielką szansĊ dla rozwoju szeroko rozumianej turystyki, rekreacji, sportów wod- nych i wypoczynku. DuĪą szansą rozwojową jest peánienie przez miasto funkcji metropolitalnych i aglomeracyjnych, równieĪ wobec przygranicznych gmin nie- mieckich.

Z diagnozy wyáania siĊ obraz miasta mającego wyjątkowy potencjaá rozwo- ju, opierając siĊ na wspóápracy miĊdzynarodowej. PoáoĪenie miasta w punkcie centralnym poszerzonej UE i w korytarzu transportowym doliny Odry, bliskoĞü granicy, port, firmy shippingowe, wielonarodowy korpus wojskowy, Euroregion Pomerania, studiujący w Szczecinie obcokrajowcy – to najwaĪniejsze czynniki sprzyjające dalszej internacjonalizacji Szczecina. Jak wynika z analizy SWOT, wszystkie spoĞród kluczowych szans stojących przed miastem mają silne wspar-