Nordyckie państwa dobrobytu : kryzys czy transformacja modelu na przykładzie Szwecji

RYSZARD M. CZARNY

NORDYCKIE PAŃSTWA DOBROBYTU.

KRYZYS CZY TRANSFORMACJA MODELU NA PRZYKŁADZIE SZWECJI

Człowiek i jegoprawa(jakowartość naczelna) razemwzięte nadają treść współczesnym standardom prawnym i modelompaństw.

Wśródtych ostatnich na szczególną uwagę zasługuje takzwane państwo dobrobytu w jegonordyckim lub skandynawskim wydaniu.

Zagadnienia

Termin „państwo dobrobytu” (welfare state) jużnaetapie definicyjnym przynosiwiele problemów. Jest tobowiem pojęcie niejednoznaczne, zabarwione często ładunkiem ideo­ logicznym.Zdaniem Fredricha von Hayeka welfare state wywodzi się od niemieckiego słowa Wohlfahrtsstaat, które było używane przez dziewiętnastowiecznych historyków niemieckich i opisywało idealny model Polizeistaat (państwa policyjnego)1. Również angielski rodowód tego słowa posiada emocjonalny charakter (według A. Briggsater­

min ten rozpropagował arcybiskup William Tempie, który w czasie IIwojnyświatowej definiował go w opozycji dowarfare state - państwa wojenne nazistowskich Niemiec2).

Dość charakterystyczne jestwystępujące często w piśmiennictwie zamienne traktowa­

nie pojęć: welfare state, „państwo dobrobytu”oraz „państwo opiekuńcze”. Trudno jed­

nak uznać te terminy za tożsame. Widać to choćby na przykładzie angielskiej i polskiej definicji słownikowej. Według słownika Webstera welfare staterozumie się jako: „sy­ stemspołecznyopierający się na obowiązku państwa ponoszeniaodpowiedzialności za indywidualny i społeczny dobrobytjego obywateli”3. PWN natomiast definiuje ten ter­

1 F. A. Hayek, Konstytucja wolności, PWN,Warszawa2006,s. 502.

2 W. Mcgginson, J. M. Netter, FromStateto Market: A Survey of Empirical Studies on Privatization,

„Journal ofEconomic Literature” 2001, nr 39, s. 321-389, http: //faculty-staff. ou. edu/M/William.

L.Megginson-1/prvsvpapJLE.pdf

3 Websterś Encyclopedic UnabridgedDictionary ofEnglish Language,Portland House, New York 1989, http://www. merriam-webster.com/

406 RYSZARD M. CZARNY

minjako koncepcję państwa i społeczeństwa powstałąpod wpływem ekonomii dobro­ bytu, wpełni ukształtowanej podrugiej wojnie światowej. Zakłada onaingerencję pań­

stwa w życie gospodarcze w celu zapobiegania negatywnym zjawiskom społecznym, takim jak bezrobocie, oraz rozszerzanie systemu świadczeń i usług socjalnych przy de­ mokracji jako systemie politycznym4. Pierwsza definicja określa welfare state jako pań­

stwo obowiązkowo opiekujące się obywatelami, druga natomiast odnosi się strictedo państwa, które ingeruje tylko wtedy, kiedy istnieje potrzeba prewencji lub działań ex postw związku z negatywnymi zjawiskami społecznymi. Toistotne rozróżnienie obra­

zuje dualizmdefinicji. Z jednej strony welfare state może byćsystemem gwarantującym pełne zatrudnienie, świadczenia socjalne lub minimalną płacę (państwo opiekuńcze), z drugiej strony zaś można je traktować jakosystem popierającypełne zatrudnienie, bu­ dujący warunki imożliwości, interweniujący tylko w określonych wypadkach (państwo dobrobytu).Tak więc, nie wchodząc w dalsze szczegółowerozważania o charakterze ter­ minologicznym, proponuję przyjąć (dla potrzeb dalszego wywodu), że pojęcie welfare statejestterminem bardzo szerokim, zmieniającym sweznaczeniena „państwo dobroby­

tu” czy też „państwo opiekuńcze”, w zależności odkraju, który legitymizujesięrealiza­ cją takiego modelu (z reguły w jego mieszanej wersji). Pojawiające się różnice stanowią wynik różnorodności geograficznej, społecznej i kulturowej, a także odmienności warun­ ków historycznych5. Możliwe jest uszeregowanie tych modeli, badającnaprzykład, czy sąone bliższe rezydualnemu czy też instytucjonalnemu aspektowi welfare state. Roz­

różnienie to zawdzięczmy ekonomistom amerykańskim, którzy pierwszy z nich opierają napoglądzie, że potrzebyjednostkowe są zaspokajane przez rodzinę i rynek. Roląwel­ fare state przywracanie naturalnejrównowagi w gospodarce rynkowejw sytuacji jej zachwiania. Każda inna ingerencja państwa traktowanajest jako zakłócenie normalne­ go porządku. Bliższykrajom europejskim(a szczególnie nordyckim) jest aspekt instytu­

cjonalny,któryodwrotnie zakłada,żeingerencja państwa, zwłaszcza przezsystemopieki społecznej, jest konieczna, byzapewnić obywatelowi określoneminimumżyciowe6.

4 Nowa encyklopedia powszechna PWN, Warszawa 1996.

5 Zob. B.Janik, Kapitalizmwujęciudynamicznym (odpaństwa dobrobytu do globalizacji), Kielce 2006, s. 36.

6 Zob.A.Kowol, Wariant szwedzki„ ekonomii dobrobytu Teoria i praktyka,http://www. geocities. com/akowol, 5września2008.

7 Przedstawiłje w swojej pracy zatytułowanejThe Three Worlds of WelfareCapitalism Cambridge, Polity Press & Princeton: PrincetonUniversity Press, 1990, http: //oldwww. ips.uw.edu.pl/rszarf/tps/tek- sty/esping.pdf,12 sierpnia20008.

8 T.S. Edvardsen,B. Hagtvet, Państwo dobrobytu i jego instytucje [w:] Nordycki model demokra­

cjii państwa dobrobytu, Warszawa1994,s. 59-61.

Za interesujący przykład analizy welfare state uznać równieżnależy typologizację Gósty Espinga-Andersena, który wyróżnia trzy współcześnie spotykane jego kategorie:

liberalną, konserwatywną isocjaldemokratyczną7. Pierwsza odnosi siędo takich państw, jak Irlandia i Wielka Brytania,gdzie władzeinterweniująwostateczności i uznająpry­ mat wolnego rynku. Drugi, występujący we Włoszech, Francji czy Niemczech, cha­ rakteryzuje się polityką prorodzinnych wydatków państwowych oraz zapewnianiem emerytury na podstawie dochodów oraz wysokości składki8. Trzeci zaś odnosi się do państw skandynawskich, gdzie spotyka się fuzję liberalizmu i socjalizmu oraz egali­

Nordyckiepaństwa dobrobytu. Kryzys czy transformacja modelu naprzykładzie Szwecji 407

taryzm przejawiający sięw wyrównywaniu szans9. Podobnypodział przeprowadzili Ter- je Steen Edvardsen i Bem Hagtvet, używając jako kryterium klasyfikacji źródeł ubez­

pieczeń społecznych. Wśród trzech wyróżnionych przez nich systemów (liberalnego, zachodnioeuropejskiego i skandynawskiego)jedynie model skandynawski charaktery­

zujesiępowszechnością izapewniabezpieczeństwo wszystkim obywatelom (a nietylko tym, którzysą zatrudnieni)10 11 11.

9 Ibidem,s. 59-60, 62.

10 Ibidem, s. 66-67. Prof. W. Anioł z Uniwersytetu Warszawskiego wyróżniaz koleicztery mode­ le: kontynentalny (korporacyjny, konserwatywny- spotykany weFrancji, Niemczechczy Belgii), an­

glosaski (Wielka Brytaniai Irlandia), nordycki (socjaldemokratyczny - Szwecja,Finlandia, Norwegia i Dania),śródziemnomorski; zob.W.Anioł, Gdy na wszystkobrakuje, „Przegląd” 2004, nr 14.

11 W. Gadomski,Wzlot i upadek państwa dobrobytu, http: //prawo.uni.wroc.pl/~kwasnicki/EkonLit. Należy też pamiętać o tak zwanej grupie sztokholmskiej,której twórcami byli ekonomiści:E. Lindhal, E. Lunberg,G. Myrdal orazB. Ohlin. Wymienionejgrupieprzypisujesię pionierską rolęw sformułowa­

niuwielu tezdotyczącychcyklu koniunkturalnegoi polityki nakręcaniakoniunktury, któreantycypowa­

łytzw. rewolucję keynesowską.Ekonomiścici wywieraliduży wpływ napolitykęrządu szwedzkiego, począwszyod 1932 roku, zob. T. Kowalik, Współczesne systemy ekonomiczne. Powstanie,ewolucja, kryzys,Warszawa2000, s. 84.

Istota

nordyckiego

Wkrajach północnej Europy niemal do końca wieku XIX panowałduch protestancki, a w polityce gospodarczej - liberalny. Odpowiedzialność za własny los spoczywała na jednostce, a ingerencję państwa (także w postaci pomocy społecznej) uważa­ no za niewskazanąi szkodliwą. Sytuacja zaczęła się zmieniać pod wpływem rozwoju ustawodawstwa socjalnego w Niemczech. W 1891 roku Dania, jako pierwszy kraj na świecie, wprowadziła emerytury finansowane całkowicie z budżetu państwa. Wypła­ canoje wszystkim osobom powyżej 60. roku życia, niemającym innych źródeł utrzy­

mania.

W innych krajach nordyckich (z wyjątkiem Islandii, która wzorem Danii finansu­ jeemeryturyz budżetu) wprowadzonopowszechny system ubezpieczeń emerytalnych.

W Szwecji w 1889 rokuRiksdag uchwalił ustawę o zabezpieczeniupracyi inspekcji fa­

brycznej, dwa latapóźniej- o kasach chorych. Taki był skromny początek rozwoju usta­ wodawstwa socjalnego, które dość szybko uczyniło państwa tego regionu, a Szwecję wszczególności, nie tylko liderami, ale wręczwzorcami państwa dobrobytu", mające­

go charakter opiekuńczy. Oczywiście Dania czy Norwegia równieżwpisująsię w ogólną koncepcję tegomodelu,jednak to Szwecja jest pionierem większości rozwiązań, z któ­

rych czerpały pozostałe państwa nordyckie.

W 1929 roku Kongres SAP (Svenska Arbetamas Partiet)uchwalił program preferu­

jący socjalistyczny pragmatyzm, który uzyskał rozgłosjako „szwedzka droga pośred­

nia między kapitalizmem i socjalizmem”.Towłaśnie ówczesny przywódcasocjaldemo­ kracji A. Hanson przed wyborami doparlamentuokreślił program działania partii jako walkę o koncepcję państwa stanowiącego „dom ludu” (folkhemmet), gdzie akcentowano

408 RYSZARD M.CZARNY

wartości solidaryzmu, porównującpaństwozrodziną i traktując je jakoogólnospołecz­

nego opiekuna, z czym wiązałsię nacisk na politykęsocjalną12. Wtym właśnie duchu Gunnar Myrdalsporządził tak zwany katalog podstawowychwłaściwości skandynaw­ skiego państwa dobrobytu. Zaliczyłdo nich następujące postulaty:

12 S. Zawadzki,Państwo o orientacji społecznej: geneza, doświadczenia, perspektywy.Warszawa 1996, s.41.

13 B. Janik: Kapitalizm w ujęciu..., op. cit.,s. 47-48.

14 SAP doszła do władzy w Szwecjiw 1932 roku,sprawującjąnieprzerwanie przez kilka kolejnych dziesięcioleci, co również sprzyjało budowaniu tzw. nordyckiego modelu; zob. szerzej na ten temat:

J. Norberg, Swedish Models: TheWelfare State and its Competitors, „The National Interest”, Summer 2006,no. 84.

15 Niektórzy badaczetwierdzą,żez racji zmienności reżimu w czasie nie istnieje jeden model nor­ dycki, lecz modelenordyckie;zob. M.Kautto, J. Fritzell,B. Hvinden, J. Kvist,H.Uusitalo, HowDistinct Are the NordicWelfare States?[w:] Nordic Welfare States inthe European Context, London 2001, s. 4.

- „zniwelowanie nierówności w poziomierozwojuposzczególnych regionów kraju, - osiągnięcie stanu, w którym przynajmniej dąży się dozrównaniaszans życiowych dla młodego pokolenia,

- utrzymywanie pełnego zatrudnienia, a także stosowaniebodźcówdo zwiększenia produkcji,

- dążenie do stworzenia coraz bardziej egalitarnego społeczeństwa (co miało być zasadniczym celem tejpolityki),

- doprowadzenie do stanu, w którympaństwo panuje nad żywiołowością działań rynkowychpoprzez politykę interwencjonistyczną,

- rozwój demokracji politycznej”13.

Zdaniem G. Myrdala, Marksani Engels nie przewidzieli,że w przyszłości również w państwie kapitalistycznym okaże się możliwe wprowadzenie stanu zbliżonego do

„ekonomii dobrobytu” za pomocą najzupełniej pokojowych środków i bez uciekania się do gwałtów rewolucji. Co więcej, socjalistyczny system nie jest wcalepotrzebny, jeżeli państwosprawuje daleko idącą kontrolę nad prywatnymi przedsiębiorstwami.Przestają być wówczas konieczne zarówno nacjonalizacja przemysłu,jaki socjalizacja produkcji, awelfarestate może zaistnieć wspołeczeństwie kapitalistycznym.

Powstanie iutrwalenie takiego wizerunku umożliwiłysukcesygospodarcze(zwłasz­ czaw pierwszychdekadach po II wojnie światowej), które dały podstawę odważnym działaniom na polu zabezpieczenia społecznego14. Umiarkowane, ale stabilne tempo wzrostu gospodarczego, a takżepolityka wyrównywania dochodów przynosiły syste­ matyczny wzrost materialnego standardu życia obywateli. System cieszył się ich po­ parciem i stanowił przedmiot zazdrości wielu innych krajów, które próbowały przeło­

żyć szwedzkie rozwiązania na rodzimy grunt i w tensposób zapewnićdobrobytswoim obywatelom.

Wykształcone w wieloletniej praktycerozwiązaniaprzyjęło się nazywać modelem nordyckim15lub skandynawskim, choćbyzewzględunacechy charakterystyczne odróż­

niającegood modelu kontynentalnego. Jest onbezwątpienia jednym z istniejących we współczesnymświecie modeli welfarestate. Zazwyczaj pojawia się wróżnych klasyfi­

kacjach i analizach jako przykład państwadobrobytu, które:

Nordyckiepaństwa dobrobytu. Kryzys czy transformacja modelu naprzykładzie Szwecji 409

wprowadzawżyciei finansuje polityczne zobowiązania wcelu popieraniajak największego dobrobytuobywateli. Państwo interweniuje i ograniczaefekty zmiangospodarki i polityki wolnego rynku. Szczególnie dotyczy to takich zjawisk, jak: bezrobocie, choroba czy sta­ rość.Skandynawskiepaństwo dobrobytu, aszczególnie modelszwedzki, charakteryzująsie szerokimspołecznymzaangażowaniem orazhojnymiświadczeniami socjalnymiprzez cały cykl życiowy. Najważniejsze są być może powszechne świadczenia16.

16 R.M. Czarny, Szwecja w Unii Europejskiej. Studium polityczno-prawne, Kielce 2002, s. 18.

17 Zob. T.S. Edvardsen,B. Hagtvet, Państwo dobrobytu ijegoinstytucje [w:] Nordycki model..., op. cit.

Istotę nordyckiego modelu welfare state chyba najlepiejoddaje jego czterofilarowa struktura, a mianowicie:

1. Silne państwo, które bierze na siebie odpowiedzialność za dystrybucję dóbr mate­ rialnychi kulturalnych. Podstawą dystrybucjisą uprawnienia osób - powszechnei zwią­

zane z obywatelstwem. Określa sięje mianem„obywatelskich praw socjalnych”. Impli­ kująone zobowiązanie ze strony państwa do zapewnienia jednostce takich warunków, które pozwoląjej na wykorzystywanie własnych możliwości i godziwe życie.

2. Gospodarka mieszana, łączącakapitalistyczne mechanizmy rynkowez realizacją strategii bezpieczeństwasocjalnego. Zakłada to modyfikację mechanizmów rynkowych w stosunku do ochrony zdrowia, oświaty i kultury. W tych trzech dziedzinach indywi­

dualne uprawnieniajednostki niemogą byćregulowane zasadami ekonomii. Utrzyma­

nie pełnego zatrudnienia jest najpoważniejszym wyzwaniem dla nordyckiego modelu państwadobrobytu, legitymizującymjego istnienie w opiniiogółu ludności. Gospodar­ kę mieszaną można uznaćza historycznykompromis, dziękiktóremu polityka uzyska­

ła kontrolę nad działaniami praw rynkuipróbuje skonsolidować dwa systemy wartości:

jeden, który dochód uzależniaod wielkości wkładu(etos kapitalistyczny), i drugi,który dochód uzależnia odpotrzeb (etossolidaryzmuspołecznego).

3. Demokracja polityczna. Nordycki model państwa dobrobytu opiera sięna wła­

dzy narodu i stałym jej rozszerzaniu nacoraz to nowe obszary życia społecznego, tak­ że gospodarczego.

4. Skonsolidowane społeczeństwoobywatelskieoznaczające sieć różnych organi­

zacji istniejących pomiędzypaństwem ajednostką. To właśnie one umożliwiają i uła- twiająjednostce porozumiewanie sięzwładzami, a jednocześnie chronią ją przed samo­

wolą władzy17.

Tak więc charakterystycznymi cechami tego modelu są: równość, emerytury dla wszystkich, publiczna służba zdrowia, wysoka stopa życiowa i jedne z najwyższych podatków, równe szanse kształcenia, wyzwolenie i równouprawnienie kobiet, bezpie­

czeństwo socjalne, ochrona środowiska, bogaty sektor publiczny, humanitarne prawo karne. Dzięki takim (lubzbliżonym) rozwiązaniom Szwedzi, a także obywatele pozosta­

łych krajównordyckich, osiągnęli wysokipoziom bezpieczeństwa socjalnego, połączo­

ny zrelatywniewysokim standardem życia.

System ów działał sprawnie dopóty, dopóki między innymi stosunek liczby emery­

tów do pracownikówutrzymywał się na stałym poziomie lub przynajmniej rósł wolniej od tempa wzrostu gospodarczego.Tylko wtedy bowiem państwo ma dość funduszy,byfi­ nansowaćwszystkiepodjęte przez siebie zadania itylko wtedy korzyści wynikające z du­

410 RYSZARDM. CZARNY

żegoudziałupaństwa wgospodarce przeważają nadzagrożeniami.Przekonała się otym między innymi Szwecja, której rozwój w latach 80. i 90. nie tylko wyraźnie osłabł, ale takżepojawiły się wyraźne symptomy stagnacji,a nawetkryzysu gospodarczego. Jak to zwyklebywaw takich sytuacjach,zaczęto zwracać uwagę, że kosztowna biurokratyza- cja życia ekonomicznego ograniczyła wolnośćprzedsiębiorstw ijednostki18, asama kon­ cepcjaopiekuńczego państwa dobrobytupowodujeobniżenie konkurencyjności między­

narodowej.

18 A. Kowol, Wariant szwedzki..., op.cit.

19 Ibidem.

20 Ibidem.

21 S. Rudolf, Kontrowersje wokół państwa opiekuńczegona przykładzie Szwecji [w:] Socjalne aspek­

ty społecznej gospodarki tynkowej,red. E. Okoń-Horodyńska, Katowice 1996,s. 275-276.

22 Wynikałoto z kilku procesów. Popierwsze nastąpiło podwojenie średniej długościżycia. W la­ tach70.XIX wiekustatystyczny Anglik i Szwed żyli 47 lat, Francuz - zaledwie 42. W latach 90.minio­

nego stulecia przeciętna długość życiawynosiła we Francji 78, 5 roku; w Anglii - 77,4; w Szwecji - 79,5. Po drugie, wskaźniki przyrostu naturalnego gwałtownie spadły. W latach 70. XIX wieku wy­ nosiły onew Niemczech iSzwecji 12%o; w Anglii- 14%o; we Włoszech-9%o. Wroku 2000Niemcy, Szwedzi i Włosi mieliujemny przyrost naturalny(odpowiednio: -1, 2, -0, 6, -0,9 promila), a Anglicy tylko l,3%o. Wreszcie po trzecie, opisane powyżej procesy doprowadziłydo sytuacji niemożności finansowania ubezpieczeńemerytalnych przezmłodych pracowników; zob. na ten temat: W.Gadomski,

Wzlotiupadek państwa dobrobytu..., op. cit.

Problemy i

Mimoniewątpliwychsukcesów należy zwrócić uwagę, że swobodne urzeczywistnianie zamierzeńskładających się na realizacjępryncypiów modelu nordyckiego jest możliwe wyłączniew warunkach stałego wzrostu gospodarczego.

Pierwsze problemy zaczęły pojawiać się w Szwecji już w latach 70. XX wieku.

Od tamtego okresu tempo wzrostu gospodarczego obniżyło się z 10% (1970) do 1,1%

(1990) i było o 0, 6% niższe w porównaniu ze średnią dlakrajów OECD19. Przyniosło to zasadniczepogorszenie sięrelacji międzyproduktem krajowym brutto (PKB)na osobę w porównaniu z krajami OECD. Jeśli w1970 rokuPKB był w Szwecjio 8% wyższy od średniejdlaOECD, to w 1991 roku był jużniższy o 6%. W rezultacie Szwecjaspadłana

14. miejsce pod względemwysokościtego wskaźnika na osobę20. Drugi kryzysnastąpił w latach 1991-1993. W tymokresie produkt krajowy brutto obniżyłsię łącznie o 6%. Do tego należy dodać wysokie bezrobocie,sięgające w 1993roku 8%, które jednakde facto wynosiło 13%, bowiem 5%siły roboczejuczestniczyłow różnegorodzaju programach szkoleniowych oferowanych przez urzędyzatrudnienia21. Inną przyczyną kryzysubyły zmianydemograficzne i społeczne. Kiedy podkoniec XIX wiekuwprowadzano welfare state, Europa przeżywała eksplozję demograficzną. Wysoki przyrost naturalny oraz ni­

ska długość życiapozwalałynapomoc państwa dla osób, które nie mogły uczestniczyć w industrializacji (emeryci). Jednak system ten był racjonalny tylko dokońca XX wie­

ku, kiedy to nagle stosunek emerytów do pracownikówuległ destabilizacji na korzyść tych pierwszych22. Zmuszało to do podnoszeniapodatków i oprocentowań kapitału, co

Nordyckiepaństwadobrobytu. Kryzys czy transformacja modelu naprzykładzieSzwecji 411

w konsekwencji owocowało wolniejszym wzrostem gospodarczym oraz szybszym pod­

noszeniem siękosztów pracy w stosunku do wydajności.

Zasadniczeznaczeniedlakryzysuma również silneprzyzwyczajeniesię beneficjen­

tówdo świadczeń socjalnych. Traktująje oni jak przywileje, a ich wszelkie zmianyuwa­ żajązaskrajną niesprawiedliwość. W zachowaniu status quowspierająich związki za­

wodowe, którezgromadzone w konfederacje są bardzo silne. Zdaniem J.Munkhammara z Fundacji Timbro socjaldemokraci stworzyli sytuację, w której większość Szwedów nie może żyćbezpomocy państwa. Ponadto to, co zostało przejęte w postaci podatków, podlega potemredystrybucji -tej jednak dokonuje socjaldemokratyczna biurokracja, za­ pewniając sobie w ten sposób „potulność obywateli”23.

23 Zob. J.Pawlicki, Szwedzki dom ludu wrenowacji, „Gazeta Wyborcza” 30 listopada 2007, http://

wyborcza. pl/,2 grudnia 2007.

24 Więcej zob. J. Rifkin,Koniec pracy: schyłek siłyroboczej na świecie i początekery postrynkowej, Wrocław2003.

25 Więcej na stronie Światowego Sondażu Wartości,http://www. worldvaluessurvey. org/;R.Inglehart, Globalizationand Postmodern Values, „The Washington Quarterly”23 stycznia 2000, s. 215-228.

26 J. Stiglitz,Kapitalizm z ludzką twarzą, „Dziennik: Europa. Dziennik Idei” 2006, nr 118.

27 Norden -termin stosowany na określenie pięciu krajów nordyckichoraz ich terytoriów auto­ nomicznych.

Wreszcie słabościpaństwa opiekuńczego wynikają ze zmian globalnych. Rewolu­ cjatechnologiczna doprowadziła do restrukturyzacji przedsiębiorstwiepoki„końca pra­

cy”24, w której miliony pracownikówstały się zbędne. Początek drugiejfali globalizacji zasprawą otwarcia rynków chińskiego iindyjskiegowlatach 70. zaostrzyłwarunki kon­

kurencji na świecie. Dodatkowo nastąpiły zmiany w strukturze społecznej wskrzeszają­ ce bardziej wartości indywidualistyczne, osłabiając tym samym solidarnośćgrupową.

Zauważa toRonald Inglehart,który napodstawiebadańŚwiatowegoSondażuWartości stawia tezę o globalnejtrendencji zmiany kulturowej w stronę wartości nastawionychna ekspresję,samorealizację i postmaterializm25.

Perspektywy nordyckiego

Mimo określonychprzejawów kryzysu państwaopiekuńczego w jego nordyckim wy­ daniudla ekonomisty i noblisty Josepha Stiglitza modelten jestwłaściwą odpowiedzią na wyzwania globalizacji. Jego zdaniem, progresywne i wysokie podatki, płace mini­

malne i osłony socjalne skutecznie zapobiegają negatywnym zjawiskom towarzyszą­ cymglobalizacji, takim jak: spadek zarobków pracowników niewykwalifikowanych, re­ dukcja środków na inwestycje i zasoby ludzkie, niekontrolowany przepływ kapitału czy nierówności społeczne. J. Stiglitz podkreśla ponadto dwa pozytywne elementy mode­

lu skandynawskiego. Po pierwsze wiele przywilejów dla pracowników o niskich do­

chodach (np. ujemny podatek dochodowy) przyczynia się dowzrostu oszczędnościtej grupy osób, stanowiąc pewien bufor zabezpieczający je przed kaprysami rynku. Po dru­ gie wydatki państwa odgrywają główną rolę wzapewnianiugospodarceprzewagikon­

kurencyjnej dzięki przeznaczaniu środków na badania i rozwój26. Wistocie wtej dzie­ dzinie Norden27wiedzieprym wświecie. WedługEurostatu Szwecja wydaje nabadania

412 RYSZARD M. CZARNY

najwięcej -3, 86%PKB, Finlandia - 3,48%,Islandia -2, 83%, a Dania - 2,44%28. Do­ datkowymargumentem na korzyśćmodeluskandynawskiego jest wysoki poziomPKB per capita (mierzonyparytetem siły nabywczej). Według Międzynarodowego Fundu­

szu Walutowego w 2007 roku Norwegia zajmowała 4. miejsce, Dania - 16.,Szwecja - 18., a Finlandia -20. 29. Podobniewysokoklasyfikujepaństwa skandynawskie Human Development Index, który bierzepod uwagę zarówno wzrost gospodarczy,jak i jakość oraz długość życia.W rankinguna rok 2008Islandia jest na 1. miejscu, Norwegia na2., Szwecja na 6., Finlandia na ll. 30. Egalitaryzm materialny jestrównie widoczny w tak zwanym współczynniku Giniego mówiącym opoziomie rozpiętości w dochodach. Dla Nordenwynosi on około25 i jest najniższy na świecie31.

28 Gross DomesticExpenditure on Research & Development, Eurostat,http: //epp. eurostat. ec. curopa. eu/portal/page?_pageid=l 996, 39140985&_dad=portal&_schema=PORTAL&screen=detailref&languag e=en&product=Yearlies_new_science_technology&root=Yearlies_new_science_technology/I/I l/ir021.

Dane z 2005 roku.

29 World Economic Outlook Database 2008, Międzynarodowy Fundusz Walutowy,http: //www. imf.

org/ extemal/pubs/ft/weo/2008/01/wcodata/index. aspx

30 Human Development Report 2007/2008, UNDP, s. 229-241, http: //hdr.undp.org/en/media/ hdr_

20072008_en_complete. pdf 51 Ibidem, s. 281-284.

32 World Economic Outlook Database 2008, MFW, http://www.imf.org/ external/pubs/ft/weo/

2008/01/ weodata/index.aspx

33 W. Żółcińska, Rosnąpodatkina świecie, serwisIDG. pl, http://www.idg. pl/news/128750. html 34 VAT Rates AppliedintheMember Statesofthe European Community. Situation at T" January2008 EuropeanCommission, s. 3, http: //ec.europa. eu/taxation_customs/resources/documents/taxation/vat/how_

vat _works/rates/vat_rates_en.pdf

35 Ninth United Nations Surveyof Crime Trends andOperations of Criminal Justice Systems, United Nations Officeon drugs and crime division for policyanalysisand public affairs 2006, s. 1-9.

36 TheBurden of Crimeinthe EU:A ComparativeAnalysis of the European Crime and Safety Survey(2005), EUICS Consortium,s. 45-46. Wiktymizacjajestmierzonaza pomocąbadań sondażo­ wych, w których pyta się osoby, czy w danymokresie stały się ofiarąjakiegoś przestępstwa.

Jednak o ile wskaźnikiHDIi MFW są pozytywne,otyle poziom ogólnegoPKB(mie­ rzonego parytetem siłynabywczej) jest niski. Według MFW (rok 2007) Szwecja zajmuje 30. miejsce(za Polską iIranem), Norwegia-40., Dania -49., a Finlandia - 59. 32. Na tle Unii Europejskiej państwa skandynawskiecechująsięnajwyższympoziomempodatków.

O ilew 19państwach UEw 2006 roku podatki stanowiły 39, 8% PKB, to w Szwecjiaż 51%33.Poza tym Dania i Szwecjazajmują ex aequo pierwszemiejscepod względem wy­ sokościstawki VAT- 25%34.Pesymizmpowodujerównieżzauważalny wzrost przestęp­ czości.W Szwecji iFinlandii rocznie zamordowanych jest 2, 39 - 2, 75 na 100 tys. osób, costawiate państwa w środku stawki krajów badanych przezagendyONZ35. Spośródna­ tomiast 28 najważniejszych miasteuropejskich Reykjavik, Sztokholm oraz Kopenhaga cechują się najwyższym poziomem wiktymizacji(obok Londynu)36.

Alena tym krytyka modelu skandynawskiego sięniekończy. G. Sorman zauważa, żespośród 50 wielkich szwedzkichprzedsiębiorstw, siły napędowej szwedzkiej gospo­ darki, wszystkie utworzono przed powstaniem modelu szwedzkiego. Jedynym wyjąt­

kiemjesttu IKEA,ale jej założycielprzeniósł siedzibęfirmy do Holandii iwyemigro­

wałdoSzwajcarii.Małe i średnieprzedsiębiorstwa pozostająnieduże, ponieważ system

Nordyckiepaństwa dobrobytu. Kryzys czy transformacja modelu naprzykładzieSzwecji 413

fiskalny niepozwala się bogacić;szwedzkieelity są nieliczne ibardzo bogate,bozgro­ madziły swojebogactwa przed wprowadzeniem modelu szwedzkiego. Prywatneprzed­

siębiorstwa nie tworząnowych miejsc pracy37. Są one związane niską krańcową stopą produktywnościza sprawą wysokich kosztów pracowniczych oraz wysokimi odszkodo­ waniami w wypadku zwolnienia pracownika. Coprawdapoziombezrobocia w Szwecji wynosi zaledwie 5,6%, jest onjednak prawie dwukrotniezaniżany przez wysyłaniena kursyczy przemianowania zasiłku napomocdla początkujących biznesmenów. Dotego należydodać dług publiczny sięgający 13% PKB38. Ponadto zasadniczeznaczenie ma

„szara strefa”, która według F. Schneidera (profesoraz Uniwersytetuw Linzu) w 2003 roku wytwarzała prawie18, 6% PKB39. W związku z tym spadajądochody państwa z ty­

tułupodatków, co wywiera presjęna ichpodnoszenie,a tymsamym motywuje Szwedów do uciekaniana„czarny rynek”.

37 G. Sorman,Mechanizm doskonały?, „Dziennik:Europa. Dziennik Idei” 2005, nr 118.

38 S. Rudolf, Kontrowersje wokółpaństwaopiekuńczego...,op. cit.

39 F. Schneider, ShadowEconomiesof 145 CountriesallovertheWorld: Whatdo We Really Know?, Basel 2005,http://ideas.repec. Org/p/cra/wpaper/2005-13. html#author

40 J.Pawlicki,Szwedzki dom ludu w renowacji. op. cit.

41 D. Mitręga, Grynadalpaństwo dobrobytu- zagrożenia i wyzwania dla modelu szwedzkiego, [w:] Socjalne aspekty... op.cit., s. 131.

42 M. Albert, Kapitalizmkontrakapitalizm, Kraków 1994, s.228.

43 J.Pawlicki, Szwedzki dom ludu w renowacji..., op. cit.

W modelu skandynawskim cierpi także produktywność, co wynika ze szczodrej kompensacji w wypadkach chorobowych i szerokiego katalogu przyczynusprawiedli­

wionego powstrzymywania sięodpracy. W 2005roku na 4 min pracowników aż100 tys.

przebywało napłatnych zwolnieniachdłużej niżrok,cokosztuje państwo miliardy. Za­

siłki możnaotrzymaćniemal z każdegopowodu,przez co na „garnuszku państwa” żyje prawie 1 min osób w wieku 20-64 lat40. Zdaniemwielu ekspertów taki systembezpie­ czeństwadochodowegoredukuje skłonność do podejmowania pracy i ograniczapodaż pracowników. Ponadto,jeżeliludziemogązachować jedynie nieznaczną część dodatko­

wego dochodu, to wykazująmniejsze zainteresowanie podjęciem pracy41.Niedziwi za­ tem odpowiedź dyrektora jednej zeszwedzkich fabryk, któryna pytanie „Ile osób tu pra­

cuje? ” stwierdził: „Zaledwiepołowa”42.

Za najważniejsze uznałbym jednak to, iż niezależnie odnegatywnych lubpozytyw­ nychopiniiwobec szwedzkiejkoncepcji welfare state społeczeństwodostrzegłopotrzebę reform. Za fasadą rozwiązań socjaldemokratycznychpojawiłysięnowe - liberalne, ana­ wet ultraliberalnepomysłyikoncepcje. W 2006 roku, po kolejnych 12-letnich rządach socjaldemokratów, wybory wygrała koalicja czterech partii centroprawicowych, która utworzyła rządpod kierownictwemF. Reinfeldta. Ekonomistaten powierzył tekę mini­ stra sprawzagranicznych C. Bildtowi, liberałowiorazjednemu z głównych orędowników akcesji Szwecjido UE w 1995 roku. Zapowiedział ponadto przeprowadzenie ponownego referendumw sprawie euro odrzuconego przez Szwedów w 2003 roku. Jego rząd zniósł także symbol władzy lewicy - wynoszący 1,5% rocznie tak zwany podatek majątkowy obejmujący majątek osobisty o wartości powyżej 1,5 min koron dlaindywidualnych po­

datników i 2 min koron dla małżeństw43. F. Reinfeldt zapowiadarównież prywatyzację

414 RYSZARD M. CZARNY

55 wielkich przedsiębiorstw państwowych, takich jak: telekomunikacyjnaTelia Sonera czy bankowa grupaNordea44. I nie są topostulaty bez pokrycia. W kwietniu 2008 roku sprywatyzowano spółkęVin& Spirit, producenta wódkiAbsolut, co wywołało duże za­ skoczenie45.Wprowadzonorównież posunięcia zachęcającedo powrotu domiejsc pracy.

Tymsamymrząd stara się zmieniaćprzywiązanie Szwedów do państwa i zachęcać nawet emerytówdopracy, co-jakma nadzieję - pozwoliodciążyć finansepaństwa.

44 M. Moynihan, Stockholm Syndrome, „TheAmerican”4 listopada 2007, http://www.american.

com/a rchive/2007/ october-10-07/stockholm-syndrome/? searchterm=telia%20sonera

45 B. Drewnowska, 5, 6 miliardaeuro za wódkę Absolut, „Rzeczpospolita”1 kwietnia 2008, http: //

www. rp. pl/ artykul/114083. html

46 Normakulturowazawierająca się w słowie lagom występuje takżewNorwegii.

47 Szwedzki termin jamlikhet oznaczający „równość społeczną” ma swojeodpowiednikitakże w innych krajach regionu nordyckiego, np.: janteloven w Danii iNorwegii, janten laki w Finlandii czy jantulóginnanaWyspach Owczych.

48 A. Giddens, Jak ocalić model socjalny, „Dziennik:Europa. Dziennik Idei” 2006, nr 137.

Powyższe zmiany jednakże napotykają wiele oporów i trudności. Społeczeństwo przywykłojuż do opiekuńczości, a liczące 80% pracowników związki zawodowe sku­ tecznie torpedują radykalne zmiany obecnej pozycji pracowników. Pozatym w kulturze szwedzkiej mocno zakorzenione jest pojęcie lagom, które nakazuje umiarkowane zmia­

ny i unikanie ekstremizmów46. Tę normę potęguje kolejny termin jamlikhet czyjante- lagen, któryoznacza egalitaryzm oraz traktowanie wszystkich tak samo47. Są to zatem kulturowe barykadyutrudniające radykalne zmiany liberalne,które mogą prowadzić do nierówności i naruszać tezasady. F. Reinfeldt wydajesiętorozumieć,kiedymówi: „Nie chcemywymusićneoliberalnych zmian w szwedzkimspołeczeństwie. Ludzie nielubią rewolucji”. Próbuje przeprowadzać powolireformy,które w 2010roku zostaną rozliczo­ ne przez wyborców.

Wnioski

Snute powyżej refleksje na tematskandynawskiego modelu państwa opiekuńczego na przykładzie głównieSzwecjinie napawają optymizmem. Można poczynić dwie podsta­ woweobserwacje. Po pierwszenordycki model państwaopiekuńczego uległ poważne­

mu kryzysowi. Reformy wybranego w 2006 roku w Szwecji centroprawicowego rządu oparte na umiarkowanej liberalizacji iprywatyzacji sektorapaństwowego oraz znosze­

niu przywilejówto potwierdzają. Po drugie jednak nordyckie państwo opiekuńcze wca­

lenie umiera, leczprzekształca się w państwo dobrobytu zmierzające w kierunkuzasad omawianych w zagadnieniach wstępnych. Zauważa tonawetAnthony Giddens, które­ go zdaniem dotychczasoweopiekuńcze welfare stateponosiło kosztyspołecznych nie­ szczęść, stosując przywileje i rekompensaty, nie robiąc jednak wiele, by tymnieszczęś­

ciom zapobiegać48.

Wydaje się zatem, że mamy do czynienia z ewolucyjnym (jaktozwyklebywaw tra­

dycji państw nordyckich) przekształcaniem dotychczasowych „opiekuńczych” rozwią­

zańw „unowocześniony” model nordyckiego „państwadobrobytu”, któryjakozadania

Nordyckie państwa dobrobytu. Kryzys czy transformacjamodelu na przykładzie Szwecji 415

przyjął koegzystencjęz wolnym rynkiemoraz budowanie prawno-proceduralnej infra­ struktury tegorynku.W tym kontekście państwostaniesiębardziej aktywneprzez zapo­

bieganie negatywnym skutkom rynkowejgry. Zjednejstrony będzie liberalizować sek­

tory i pozwalać na szeroką grę rynkową,z drugiej jednakstrony będzie prewencyjnie tworzyć środki, możliwości iwarunkidla wszystkich,aby w sposób równy ibezpieczny w tej grze uczestniczyli. Dotychczas państwobrało pod swoją opiekę ludzi,co w wielu wypadkach czyniło ichpasywnymi. W nowymmodelu państwo kreuje oraz powszech­

nieudostępnia narzędzia i środki społeczne, których wybór będzie zależał odludzi. Skut­

kiem tego wolny rynek będzie pełen uwolnionych przezpaństwo narzędzikariery, a oby­

watele mają stać się bardziej aktywni i równipod względem dostępu do nich.

Transformację modelu państwa opiekuńczegodostrzeglijużeksperci. Częstomówi się o tak zwanej flexicurityjako określeniu nowego modelu nordyckiego49. Terminten został po raz pierwszy wprowadzonyw 1990 roku przez premiera DaniiPoula Nyrupa Rasmussenajako połączenie dwóch słów:flexibility (elastyczność) i security (bezpie­ czeństwo). Zjednej stronymamy w tym modelu uelastycznienie rynku (liberalizację), zdrugiej zaś zabezpieczaniecharakterystyczne dla państwa opiekuńczego. Jego stoso­

wanie najlepiej wyjaśnić na przykładzie rynkupracy.W klasycznym państwie opiekuń­

czym zasadę bezpieczeństwa pracownikówrealizowano w sposób najprostszy, a więc wprowadzając regulacje prawne utrudniające zwalnianie pracowników50. Flexicurity jednak ten stan zmieniła.Państwo oddało przedsiębiorcom wolność w zakresie zatrud­

nienia i zwalnianiapracowników (flexibility). Alejeśli pracownik zostaniezwolniony zpracy,trafiapod opiekęwyspecjalizowanychsłużb państwowych, które pomagająmu w znalezieniu nowej (security)5'.

49 Więcej zob. Flexicurity - dobra praca dla większej liczbyludzi, Komunikat Komisji Europejskiej, 27 czerwca 2007, http: //ec.europa.eu/employment_social/news/2007/jun/flexicurity_en.pdf

50 Takierozwiązaniabyły niedobredla gospodarki, ponieważfirmy nie mogły elastycznie dosto­ sowywać zatrudnienia do koniunktury, były więcmniej konkurencyjne. Niechętnie przyjmowałypra­

cowników, jeśli niebyły pewne, że mają dla nich pracęna długo. Towymuszało bezrobocie oraz po­ moc państwa dla niezatrudnionych osób.

51 K.Bochus,Modelbudzący zazdrość, NBPortal. pl, http://www.nbportal. pl/pl/ np/bloki/gospo­

darka/ model-budzacy-zazdrosc

52 Zob.B. Piotrowski, Integracja Skandynawii. OdRady Nordyckiej do Wspólnoty Europejskiej.

Poznań 2006, s.6.

Warto również zauważyć, że powyższa koncepcja państwa dobrobytu jest ściśle związana ze wspólnyminordyckimi wartościami kulturowymi, humanistycznymi, egali­

tarnymi, demokratycznymi i mentalnościowymi. To właśnie w nichnależy upatrywać źródeł szczególnego modelu państwa opiekuńczego, charakteryzującego się funkcjo­ nującym politycznie demokratyzmem oraz egalitaryzmem społeczno-gospodarczym.

Wpodobieństwieiprzenikaniu się komponentów kulturowych, historycznych, mental- nościowych, społeczno-ekonomicznych, politycznych oraz etniczno-językowychnale­

ży teżupatrywaćwyjątkowości tego w jakimśsensiewzorcowego modelu państwa do­

brobytu, którym tak sięszczycą mieszkańcykrajów północnej Europy52. Modelu chyba najbliższego myśleniuo demokracji, państwie prawa i człowieku jako wartości naczel­

nej. Państwa dobrobytu starającego się urzeczywistnić możliwiewiele spośród zasad

416 RYSZARD M.CZARNY

proklamowanych przez ONZ; w tym praw człowieka, praw obywatelskichi politycz­

nych.Warto zauważać, że coraz więcej elementów przemawia zatym, że modelwspół­ czesnego nordyckiego(skandynawskiego) państwa dobrobytu maszansę stać się wzo­ rem dla innychdemokracji typuzachodniego. Tym razem jednak już nie zewzględu na słabnący model socjalno-opiekuńczy, lecz wzwiązkuz nowoczesnymi rozwiązaniami obecnegopaństwa dobrobytu. Rozwiązaniami, które próbują znaleźć złoty środek mię­ dzyliberalizmem a interwencjonizmem (odwiecznym problemem ekonomii i polityki), a równocześnie potwierdzają wspólnotę świadomychwięzów, wspólnejhistorii i nadziei pokładanych w jedności i solidarnościgodnej nie tylko regionu nordyckiego, ale całego kontynentu europejskiego. Jego atrakcyjność i przydatność wyraża się w charaktery­

stycznym dla nordyckiego modelu państwa opiekuńczego zobowiązaniudo szukania po­

rozumienia, doposzanowania kulturowej i duchowej odrębności każdego znarodów, do ochrony i głoszenia praw człowieka.

ABSTRACT

The Nordic „Welfare States"

On the example of Sweden, isit a crisis ora transformation of a model?

Theconcept of a „welfare state”is strictlycorrelated with common „Nordic” cultural,humanis­ tic, egalitarian, democratic and mental values. It is exactly in them that one can find the sources ofthe special model of „a protective state, ”characterized bya functioningpolitical democratism and asocio-economic egalitarianism. Thesimilaritiesand the merging of thecultural, historical, mental, socio-economic, political andethnic-linguistic components maythen lie at the source of the uniqueness of this, asitwere, exemplarymodel of the„welfare state, ”in which the residents of Northern Europetake somuch pride. It seems tobea model possibly closest to the ideal of democracy,a lawful state and a manas a supreme value. It is a „welfare state”which attemptsto implementas many principles of those advocated by the United Nations as possible, including therights of man, as well as civic andpolitical rights.It is worth noting that a growing number of elements comprising the modern Nordic (Scandinavian) „welfarestate” maybecome a template for other democracies of the westerntype.This time, however, it is not becauseof the weakening

„social-protective model” but dueto the modern solutionsadapted bythe current „welfare state. ” These solutions attemptto find a „goldenmeans”between liberalism and interventionism (an eter­ nalproblem of economyand politics) while simultaneously they confirmthe community of con­

scious bonds, commonhistoryandthe hopesfor unity andsolidarity worthynot only of theNor­

dic Region but also of the whole of theEuropean continent. The Nordic model of a „protective state” finds itsattractiveness and usefulnessinthe characteristic self-imposed obligation to search for an agreement, torespect a cultural and spiritual uniqueness of everynation,and to protect and advocatethe rights ofman.