Bogdan Krupski
Pośrednictwo Rosji w recepcji
literatury polskiej w Bułgarii na
początku XX wieku
Studia Rossica Posnaniensia 9, 79-85
1977
Poznań
P O ŚR E D N IC T W O R O S J I W R E C E P C JI L IT E R A T U R Y P O L S K IE J W B U Ł G A R II N A PO C ZĄ TK U X X W IE K U
P r zy rozpatryw aniu bułgarskiej popularności przedstaw icieli literatu ry m łodopolskiej zjaw iskiem n iezw yk le isto tn y m i interesującym jest m edium literackie R osji. P ośred n ictw o rosyjskiego środow iska literackiego, działa jącego na zasadzie przekaźnika w procesie przyjm ow ania w B ułgarii tw ór czości reprezen tantów Młodej P olsk i jest ważne, poniew aż zadecydow ało rów no cześnie o kształcie, ram ach, a także sile tej recepcji.
N a pośrednictw o R osji zło ży ły się przede w szystk im tr z y p od staw ow e elem en ty, określające ogólne granice zjawiska.
P ierw szym składnikiem b y ł fa k t tłum aczenia utw orów polskich m oder n istó w z język a rosyjskiego na języ k bułgarski, translacji z w yd an ych już w R osji przekładów z języ k a polskiego. B ezpośrednie przekłady z język a p olskiego na bułgarski należą w ty m okresie do niezm iernej rzadkości. F a k t ten zad ecyd ow ał jednocześnie o selekcji tw órczości polskiego m odernizm u w B ułgarii pojaw iły się u tw o ry jed yn ie ty ch m łodopolan, k tórzy zdobyli· już
sobie popularność w R osji. ·’ ·
D rugim elem entem b yło przejm ow anie przez bułgarskie środow isko literackie również rosyjskich opinii i opracowań k rytyk i literackiej, d o ty c z ą cych u tw orów przedstaw icieli Młodej Polski.
Trzeci w reszcie czynnik stanow iła św iadom ość bułgarskiego środow iska o zaistn ien iu w ty m w ypadku literackiego m edium R osji i ustosu n k ow an ie się d o tego faktu.
P r zy om aw ianiu pośrednictw a R osji w recepcji literatu ry polskiej w B u ł garii na p oczątk u X X w ieku m ożna m arginalnie podkreślić trad ycyjn e zw iązki kulturow e rosyjsko-bułgarskie, nie stanow iące przedm iotu n in iejszych roz w ażań. Związki te, oparte na tak ich p o lity czn y ch przesłankach, jak rosyjsk ie ten d en cje p an slaw istyczn e, R osja jako przystań bułgarskich p rzyw ódców ruchów w olnościow ych, u m iejętn ość w m ieszania spraw y bułgarskiej w kon
80 В . K r u p s k i
flikt rosyjsko-turecki n a P ółw ysp ie B ałkańskim i w iele in n ych stw o rzy ły n iezw yk łe dogodny k lim at w zajem n ych pow iązań h isto ry czn o-p olityczn ych , um ożliw iających zaistn ien ie literackiego m edium R osji.
P ośrednictw o rosyjskie spow odow ało, że na p oczątk u X X w ieku zaczęły pojaw iać się coraz częściej w B ułgarii nazw iska autorów , k tórzy w Europie zdobyli sobie już sław ę czołow ych m odernistów . Za wzorem rosyjskim stali się szczególnie popularni ta cy , jak V erlaine, M allarm é, R im b au d , M aeterlinck, W ilde. Z europejską literaturą m od ern istyczn ą przenikającą poprzez R osję d otarły do B u łgarii,rów n ież u tw ory przedstaw icieli Młodej Polski.
P rzejaw popularności polskich m odernistów w R osji, a później i w Bułgarii, stan ow iła przede w szy stk im tw órczość K azim ierza Przerw y-T etm ajera i S ta n i sław a P rzyb yszew sk iego, która ze w zględu na swój zasięg oddziaływ ania urosła do rangi reprezen tanta literatu ry polskiej przełom u X I X i X X wieku. L iteratura m łodopolska dotarła w ięc w dw óch p od staw ow ych odm ianach, uw arunkow anych osobow ościam i tw órczym i obu pisarzy. Z jednej strony b y ła to m elancholijna, dekadencka i bardzo ogólnom odernistyczna w w yrazie tw órczość literacka K azim ierza P rzerw y-T etm ajera, ch arak terystyczn a dla poezji polskiej p oczątk ów m odernizm u. Z drugiej stron y zaś — chronolo gicznie późniejsza, ale o znacznie szerszym i głęb szym zakresie d otarcia na zew nątrz — tw órczość S tan isław a P rzyb yszew sk iego i jej popularność prze rodziła się w w ielu krajach w ty m okresie w praw dziw y fenom en literacki. U tw o ry te w yrażały bow iem dojrzały, d opracow any i przez sw oje oryginalne i często szokujące p rzem yślenia n iezw yk le dla w sp ółczesn ych atrakoyjny program literacki.
R o sy jsk a opinia literacka zainteresow ała się najpierw tw órczością K a z i m ierza P rzerw y-T etm ajera, p otem S tan isław a P rzybyszew skiego: „T w órczość T etm ajera znalazła za to sw oich w ielbicieli w środow isku m odernistów rosyj skich, k tó rzy zaliczyli ją do rzędu n a jw y ższy ch osiągnięć literatu ry polskiej. N astrojow a liryka T etm ajera w chodziła do rozm aitych an tologii poetyckich; pojaw iła się na łam ach prasy rosyjskiej (...) . Sław ę polskiego m odernizm u rozgłosiła nie poezja, lecz proza. D zieje jej recepcji w ty m kraju sprow adzają się w łaściw ie do historii zaw rotnej kariery S tan isław a P r z y b y sz e w sk ie g o ...” 1.
P orów nując d a ty pierw szych w y d a ń n iek tórych utw orów Stanisław a P rzyb yszew sk iego w R osji i B ułgarii ła tw o stw ierdzić, iż znacznie w cześniej poznało je rosyjskie środow isko literackie, na przykład: D la szczęścia druko w ane w B ułgarii w roku 1910 — w R osji ukazało się w roku 1904; Złote runo —
1 Z. B a r a ń s k i , L iteratu ra polska w R o sji n a przełom ie X I X i X X w ieku, W rocław 1962, s. 119, 121. Oprócz bogatej m ateriałow o pracy Z. B arańskiego, inform acje o druku u tw orów T etm ajera i P rzyb yszew sk iego w R osji zawiera: М. М о р щ и н ер , Художест
венная литература стран народной демократии в переводах на русский язык. Библиографич еский указатель . Польша (конец 18 в. — 1950 г.), Москва 1951, s. 68 - 72, 95 - 99.
w B ułgarii w roku 1908 i w R osji 1902; Goście — 1909 i odpow iednio 1 9 0 7 2. A nalogiczną konfrontację przeprow adzić m ożna w w ypadku K azim ierza P rzerw y-T etm ajera3. T utaj również sięgn ięto jed yn ie po te u tw ory, k tóre przetłum aczone zo sta ły na język rosyjski i zd o b y ły w tam tejszym środow isku rozgłos i uznanie. C harakterystyczne je st także to, iż prawie w szystk ie b uł garskie w ydania T etm ajera i P rzybyszew skiego zaopatrzone są w uw agę inform ującą, że tłum aczenia te k stu dokonano z język a rosyjskiego.
K azim ierz Przerw a-T etm ajer w ojczyźnie B łoka, B riusow a i B iełego zd ob ył sław ę literacką przede w szystk im sw oją prozą, u trzym an ym i w d ek a denckim nastroju now elam i i — w niew ielkim stopniu — liryką. W B ułgarii — idąc za przykładem rosyjskim — nie zw rócono uw agi na poezję T etm ajera, która zad ecyd ow ała w sposób jed n ozn aczn y o jego polskiej pozycji czołow ego liryka pierw szego okresu Młodej P olski. D rukow ano i oceniano p o zy ty w n ie Otchłań i Trium f, podczas g d y n ieznany b ył trad ycyjn ie zaliczany do n a j lep szych now el polskich K siądz P io tr. N ie przetłum aczone zo sta ły tak że
obrazki Z wielkiego domu — p osiad ające najw iększą w artość z całej w sp ół czesnej prozy K azim ierza P rzerw y-T etm ajera. Z aw arty w nich niezw ykle złośliw y i b ezcerem on ialn y atak na galicyjską arystokrację z braku znajom ości polskich realiów nie m ógł b yć atrak cyjn y dla bułgarskiego czytelnika.
Popularne sta ły się także m iniatury sceniczne w zorow ane na M aeterlin ck u — fan tazje dram atyczne Sfinks i W izja okrętu. N a bułgarskie dzieje T etm ajera złożyła się również proza p o etyck a, szczególnie często drukow ane fragm enty Melancholii.
Znacznie szerszym echem odbiło się w Bułgarii pisarstw o Stanisław a P rzybyszew skiego. D ość zaw rotną karierę polskiego sa ta n isty rozpoczęła jego tw órczość dram atyczna, a tak że przem yślenia teoretyczne, d otyczące dram atu i teatru (O dramacie i scenie). U kazujące się około roku 1907 pierw sze m an i fe sty literackie bułgarskiego m odernizm u w yk orzystu ją rów nież propozycje program ow e P rzyb yszew sk iego (np. D im o K iorczew — Tygite ni). Od roku
2 D a ty w ydań innych utw orów S. Przybyszew skiego w B ułgarii i w R osji: A ndrogyne — w B ułgarii 1910, w R osji 1908; Śnieg w 1908 — i 1903; E p ip sych id io n w 1909 — i 1905;
N a d morzem w 1909 — i 1903; S yn ow ie ziem i w 1907 — i 1904; D e pro fu n d is w 1910
— i 1904; Z psychologii jedn ostki twórczej. C hopin i N ietzsche w 1911 — i 1909; S zlakiem
duszy p o lsk iej — 1902 — i 1919; M ocny człowiek w 1918 — i 1912; M iasto śm ierci, A m etysty
w 1918 — i 1905; N a drogach du szy w 1912 — i 1909; O dram acie i scenie w 1912 — i 1905; . Odwieczna baśń w 1919 — i 1906; Requiem aeternam w 1921 — i 1906; M a tk a w 1909 — i 1904; A fo ry zm y i p relu d ia w 1921 — i 1902; C upio dissolvi w 1910 — i 1905; Synagoga
szatana w 1920 — i 1910; D zień sądu w 1911 — i 1909; Ś lu by w 1906 — i 1905; Homo sapien s w 1910 — i 1902; D zie ń szata?iaw 1911 — i 1906; Poezje prozą w 1910 i 1906.
3 N p.: W idm o okrętu — w B ułgarii ukazało się w roku 1919, a w R osji w 1908;
A n io ł śm ierci w 1928 — i 1910; S finks — 1919 — i 1908; M elancholia w 1905 — i 1902; Szczęście w 1902 — i 1900; Otchłań w 1903 — i 1901; T ry u m f -w 1904 — i 1902; O pow iadania tatrzańskie w 1908 — i 1906; P oezje prozą w 1902 — i 1900.
82 В. K r u p s k i
І 909 zaczyn a docierać poprzez R osję do B ułgarii tw órczość prozatorska autora H om o sapien s.
R o sy jsk a droga polskiego m odernizm u do B ułgarii jest rów nież ła tw o zauw ażalna w braku popularności w ojczyźn ie Jaw orow a in n ych p rzed staw i cieli Młodej P olski. N ie d otarły ich u tw o ry do B ułgarii, gd yż nie poznali ieh tak że w cześniej R osjanie: „R osjan ie n ie znali tw órczości Stanisław a W itk ie w icza, S tan isław a B rzozow skiego, T adeusza M icińskiego i w ielu in n ych re p rezen tan tów polskiej k u ltu ry literackiej na przełom ie dw óch w iek ów ” 4.
O dużej roli m edium R osji św iad czy ch oćb y fak t, iż tw órczość M icińskiego, przebyw ającego w Sofii w la ta c h w ojen bałkańskich 1912 - 1913, nie potrafiła znaleźć drogi n a bułgarski ryn ek w y d a w n iczy m im o osob istych k on tak tów autora N ie to ty z P en czo Sław ejkow em i in n ym i przedstaw icielam i bułgar
skiego życia literackiego. .
S tan ow i to jeszcze jeden n iezb ity dow ód istn ien ia pośrednictw a literac kiego R osji, które przekazując m łodopolskie u tw ory do B ułgarii dok on yw ało zarazem selekcji. Środow isko bułgarskie poza tę selekcję nie w yszło, nie sięg n ęło po nieznane w R osji te k s ty literackie in n ych przedstaw icieli polskiego m odernizm u.
R ów n ocześn ie z pierw szym i utw oram i T etm ajera i P rzyb yszew sk iego p ojaw iają się pierw sze g ło sy k ry ty k i bułgarskiej, podkreślające przede w sz y st kim , że stale w zrastająca ich popularność staje się pow oli zjaw iskiem literackim . P ośred n ictw o literackie R osji nie ograniczyło się do przekazyw ania jed yn ie tw órczości obu p olskich m odernistów . Środow isko bułgarskie sięgnęło ta k że d ó ! w yp ow ied zi k ry ty k ó w rosyjskich, tłu m acząc je i drukując n a łam ach czasopism . W yk orzystan o szkic J ew gen ija M ichajłow icza Zaw ilow skiegó, piszącego pod p seudonim em Jew genij Z agorsk i5. J eg o szkic d o ty czą cy tw ór czości T etm ajera zam ieszczon o prawie w całości, podkreślając szczególnie trafność uw ag d o ty czą cy ch in d yw id u alizm u artystyczn ego T etm ajera, a ta k że aprobując w y p u n k to w a n y przez rosyjskiego k ry ty k a protest przeciw ko tr a d y cy jn ej, m ieszczańskiej m oralności. N ieco później ukazuje się tłu m aczen ie drugiego szkicu Z aw iłow skiego o T etm ajerze, pośw ięconego m ięd zy in n ym i opow iadaniom tatrzań sk im i liryce. In n y m przykładem przejm ow ania opinii rosyjskich jest zam ieszczenie artyk u łu kolejnego k ry ty k a rosyjskiego J a siń skiego, zaznaczającego w tw órczości T etm ajera rolę silnej jed n ostk i w sp ołe czeństw ie, zdolnej przełam ać w szelkie ram y i granice i ukazać w łaściw ą i praw dziw ą w o ln o ść 6.
4 Z. B arański, op. cit., s. 127 - 128.
5 Д. C., Казимир Тетмайер, по Е. Загорский, „Нова балканска трибуна” (I) 1909, nr 85, S. 1 - 5.
R ów n ież w w yp ad k u P rzybyszew skiego sądy k rytyk ów bułgarskich p od legają w p ływ om rosyjskich ocen polskiego satan isty, które wraz z jego tw ór czością docierają do Bułgarii. I tak na przykład w roku 1910 przetłum aczone z rosyjskiego zostają dwa opracowania: K ogana i K artożin sk iego7.
B ułgarskie środow isko literackie zdaw ało sobie doskonale sprawę z za istniałego w okresie m odernizm u literackiego pośrednictw a R osji. Jordan Sliw opolski w obszernym artykule pośw ięconym Przybyszew skiem u podkreśla w yraźnie, że ,,burza, jaką w R osji rozpętała tw órczość P rzybyszew skiego, przenika, jak to się zaw sze dzieje, do B ułgarii” 8. Sliw opolski ogranicza się tu jed yn ie do stw ierdzenia fak tu rosyjskiego pośrednictw a. P ojaw ił się jednak ca ły szereg w yp ow ied zi, przede w szystk im przeciw ników m odernizm u, k r y ty k u jących często w dość ostrej form ie tłu m aczen ia z języka rosyjskiego i brak bezpośrednich przekładów z oryginału. W ykładnikiem ty ch poglądów m ogą b yć uw agi W asilewa: „ P ojaw iły się niezliczone tłum aczenia. I zauważcie: m im o istnienia oryginałów w języku angielskim , francuskim , niem ieckim , polskim — przekłada się w szystk o z rosyjskiego. Szczęśliw y i u czyn n y jest język rosyjsk i” 9.
N iek tó rzy w y p ow iad ający się, w alcząc o w y ższy poziom a rty sty czn y przekładów , zdecydow anie atakow ali retlanslację rosyjską. A rgum entow ano, że bierne w y k orzystyw an ie tłum aczeń rosyjskich d okonyw anych z in n ych literatur, nie zaw sze dostarcza najcelniejszych dla piśm iennictw a europejskiego utw orów .
S ytu acja w bułgarskim dram acie i prozie na początku X X w ieku pociągała za sobą przyjęcie w B ułgarii m odernizm u polskiego w takim kształcie, w jakim dotarł on do R osji. Tw órczość prozatorska Tetm ajera, dram aturgiczna i proza torska P rzyb yszew sk iego stan ow iły doskonały wzorzec dla poszukującej bułgarskiej prozy i dram aturgii. B y ła ona niew ątpliw ie zróżnicow ana i w y k azyw ała często analogiczne dążenia, jakie istn iały w dram aturgii pow szechnej tego czasu. N ie m iała w y b itn y ch osiągnięć, ale reagow ała szybko na w szelkie zm ian y zachodzące w literaturach europejskich i szybko nadrabiała opóźnie nia — znacznie szybciej od prozy, k on tyn u u jącej trad ycyjn y realizm , a jedynie w tw órczości autorów trzecio- i czw artorzędnych zawierającej elem en ty nowej sztuki. D latego też liryka T etm ajera stając w obec silnej konkurencji znako m itej poezji m odernistycznej francuskiej i rosyjskiej, nie m ogła odegrać na
7 П. С. К о га н , Станислав Пшибишевски {критически очерк). Прев, от рус. Орфеуе [И. Т. Карановски], „Сьвременна мисъл” (I) 1910, t. 5, s. 341 - 345; О. Н орв еж к и [О. М. Кар- тожински], Станислав Пшибишевски {литературен етюд). Прев, от рус. Ст. П. В[асилев}, „Реч” (4) 1910, nr 1087, s. 1 - 2 . 8 П и л и гр и м [Й. Сливополски], Станислав Пшибишевски, „Теменуга” (I) 1909, nr 5, s. 12. 9 Ст. П. В[асилев], Книжовно наводнение, „Реч” (4) 1911, nr 1227, s. 1. (Tłum . m o je —В . K.J. б*
84 В. K r u p s k i
gruncie bułgarskim roli inspirującej. Ś rod ow isk o literackie R osji, w ystęp u jące z p ozycji prezentatora i selekcjonera tw órczości m łodopolskiej, zaproponow ało utw oram i T etm ajera i P rzyb yszew sk iego w łaśn ie to , co m ogło b y ć najbardziej atrak cyjn e dla odbiorców bułgarskich. P o sta ć p olskiego m odernizm u zaofero w ana niejako przez p ośred n ictw o rosyjskie w zu p ełn ości odpow iadała a k tu al nej sy tu a cji bułgarskiej, stan ow iąc dobre uzu p ełn ien ie rodzim ych braków. O graniczenie się jed yn ie do w yboru rosyjskiego sp ow odow ała ta k że rola, jaką odegrała tw órczość T etm ajera i P rzyb yszew sk iego w Bułgarii. N a zasadzie reprezen tow ania obcej, w ystęp u jącej w p o sta ci liczn ych w ty m okresie prze kładów z in n ych literatu r europejskich, zaw ierających ten d en cje nowej sztu k i, tw órczość ta sta ła się czyn n ik iem w zm acn iającym . Specyficznie re- cyp ow an a zam knęła się przede w szy stk im w synergicznym , utw ierdzającym i pod trzym u jącym od d ziaływ an iu . W złożonym układzie ob cych elem entów , u tw o ry T etm ajera i P rzyb yszew sk iego sta ły się jed n ostk ą dem onstrującą najlepiej z całości polskiej literatu ry m odernistycznej ogólne założenia n ow a to rstw a arty sty czn eg o , dążności dość pow szechne i p odstaw ow e — i dlatego ła tw e do p rzyjęcia i przeszczepienia.
W ystąp ien ie literackiego m edium R osji w procesie recepcji literatu ry p olskiego m odernizm u w B ułgarii, a tak że sw o isty k sz ta łt bułgarskiego m oder n izm u za d ecy d o w a ły o ty m , że nie d otarły tu w p oczątk ach X X w ieku te u tw ory, które przetrw ały próbę czasu i p o zo sta ły do dziś trw ałym w kładem tw órczości m łodopolskiej w rozw ój polskiej literatury.
Б О Г Д А Н К Р У П С К И ВОСПРИЯТИЕ ПОЛЬСКОЙ ЛИТЕРАТУРЫ В БОЛГАРИИ НАЧАЛА XX В. ПРИ ПОСРЕДСТВЕ РОССИИ Р е з ю м е В изучении специфики популярности в Болгарии представителей польской модернист ской литературы —■ Тетмайера и Пншбышевского — весьма интересной является роль рус ской литературы. Посредство русской литературной среды, действующей по принципу дат чика в процессе восприятия в Болгарии польского модернизма является важным потому, что предопределило оно форму, пределы и усиленность этого восприятия. Первой особенностью этого посредства надо считать факт перевода польских произве дений с русского языка на болгарский язык, произведений уже переведенных с польского языка и изданных в России. Второй особенностью надо считать восприятие болгарской литературной средой также оценок и исследований русской литературной критики, касаю щихся Молодой Польши. Третьей особенностью является полное осознание болгарской средой существования литературного посредства и ее определенное отношение к этому факту.
T H E M E D IA T IO N OF R U S S IA I N T H E R E C E P T IO N OF P O L ISH L IT E R A T U R E I N B U L G A R IA I N T H E B E G IN N IN G OF T H E 20th C E N T U R Y
b y BOGDAN K R U PSK I
S u m m a r y
In th e in vestigation o f th e p op u larity o f th e representatives o f th e Y ou n g P oland — T etm ajer and P rzybyszew ski in B ulgaria — an extrem ely significant and in terestin g is th e literary m ediation o f R ussia. The m ediation o f th e R ussian literary environm ent, actin g as th e transm itter in th e process o f reception o f P olish works o f m odernism in B ulgaria is im p ortan t since it decided a t th e sam e tim e on th e shape, fram ework and th e in te n sity o f th is reception.
T he first com ponent o f R ussian m ediation w as th e fact o f translation o f P olish w orks from th e R ussian language in to th e B ulgarian language o f th e works published previou sly in R u ssia in th e translations from Polish. T he other elem ent w as th e adoption b y th e Bulgarian literary circles also o f R ussian opinions and studies o f th e literary criticism concerning th e w orks o f th e representatives o f th e Y ou n g Poland. The third factor w as th e aw areness o f th e B ulgarian environm ent o f th e existen ce o f literary m edium o f R ussia and th e a tittu d e tow ards it.
