Czytanki stopniowane dla dzieci zaczynających naukę systematyczną. Stopień 3, W kraju i na świecie.- Wyd. 2 przejrz. i powiększ.

■ , .

S Y S T E M A T Y C Z N Y K U R S N A U K .

CZYTANKI STOPNIOWANE

DLA D Z I E C I

ZACZYNAJĄCYCH NAUKĘ SYSTEMATYCZNĄ

UŁOŻYŁA

A N I E L A S Z Y C Ó W N A

S T O P IE Ń II I

W KRAJU I NA ŚWIEOIE

Wydanie II

Wydawnictwo M. A R C T A w Warszawie.

DRUKARNIA M. ARCTA W W A R SZA W IE, ORDYNACKA 8

1909

P R Z E D M O W A .

Książka niniejsza stanowi trzecią i ostatnią, część „Czyta nek stopniowanych” i jest przeznaczoną, dla dzieci mniej więcej 10—12 letnich. Przypuszcza się, że dzieci takie, prócz większej biegłości w czytaniu i pisaniu, a co za tem idzie, w ustnem i pi- śmiennem używaniu języka, posiadają obfitszy zasób wiado­

mości faktycznych, niż czytelnicy dwóch poprzednich książe­

czek. Zdążyły one już poznać swoje najbliższe otoczenie, tak, że zwykła nauka o rzeczach już im nie wystarcza; przycho­

dzi pora na udzielenie im elementarnych wiadomości z dzie­

dziny geografii, historyi i nauk przyrodniczych.

I pod względem pojęć etycznych w rozwoju dziecka daje się dostrzedz również pewien postęp: gdy dawniej zdawało ono sobie sprawę zaledwie z przymiotów dobrego dziecka, albo z obowiązków ucznia w szkole, teraz ze wzmożoną zdol­

nością do zastanawiania i rozważania, zaczyna pojmować róż­

ne stosunki ludzkie i zdawać sobie sprawę z wynikających z nich obowiązków.

Zgodnie z tem i treść książki do czytania musi posiadać zakres szerszy: nie może ona i nie powinna być powtórze­

niem tego, co dziecko słyszy na systematycznych lekcyach poszczególnych przedmiotów, ale musi być ich dopełnieniem.

Skutkiem tego musi odpowiadać dwóm warunkom:

1) Wskazywać związek pomiędzy rozmaitemi dziedzinami wiedzy, tak, aby dopomódz umysłowi dziecka do połączenia rozproszonych wiadomości w jedną całość i wytworzenia

sobie ogólnego poglądu na przedmiot, którego różne strony były poznawane oddzielnie.

Warunkowi temu starałam się zadość uczynić przez sto­

sowne ugrupowanie materyału tak, aby artykuły, wiążące się treścią, stały obok siebie. Za punkt wyjścia biorę zazwyczaj opis prosty lub poetyczny pewnej miejscowości, około które, go grupują się w sposób naturalny: artykuły przyrodnicze i etnograficzne, dotyczące natury i mieszkańców danej oko­

licy, a także podania, legendy, wspomnienia historyczne, związane z jej przeszłością. Z obrazów tych wysuwają się również pewne pojęcia etyczne i społeczne, nie jako gotowe morały, lecz jako wnioski, które wprost wynikają z rozpa­

trzenia poznanych zjawisk i stosunków.

2) Z chwilą, gdy nauka myśl dziecka rozszerza tak, że z czterech ścian pokoju wybiegać ona zaczyna na świat sze­

roki, czytanie rzeczy poważniejszych powinno rozwijać w niem zamiłowanie wiedzy, a nie odstręczać od nauki. Z tego po­

wodu starałam się unikać rzeczy zbyt specyalnych, suchych i nudnych.

W niniejszem wydaniu, pozostawiając plan całej książki w zasadniczych jego zarysach bez zmiany, w myśl żądań współczesnej pedagogiki zwróciłam większą uwagę na war­

tość artystyczną i literacką podanych wyjątków: niektóre więc ustępy jako przestarzałe i mniej ładne zastąpiłam przez inne z najlepszych autorów polskich, w tematach zaś do ćwiczeń stylowych dałam parę pomysłów, dających więcej pola samo­

dzielnej twórczości dziecka.

A u to rk a .

1. W iejski kowal.

Pod rozłożystym stoi kasztanem K uźnia wśród wiejskiej ustroni;

Silny, b arcz y sty kow al w niej panem , 0 g ru b ej, żylastej dłoni —

A jego ram io n mięśnie stalowe P o trafią złamać podkowę.

Włos kędzierzaw y, cza rn y i długi, T w arz jego, ja k d ęb u kora;

Po czole p o tu sp ły w a ją strug i Od r a n a aż do wieczora — Lecz p a trz y dum nie z swojego domu,

Bo nic nie winien nikomu.

P rzez cały ty dzień z pod jego strzechy Słychać g w a r dzielnej roboty, Słychać sapiące pow ietrzem miechy

1 sp ad ają ce w ta k t młoty, Które ta k dźwięczą czysto i śmiele,

J a k d zw ony w blizkim kościele.

P o w ra cają ca dziatw a ze szkoły

P rzez drzw i zagląda z rozkoszą;

Baw i ją widok ognia wesoły

I miechów, co się po d n o szą, — I p ry s k a ją c y c h n a wszystkie stro n y

Isk ier ze sztab y czerwonej.

W niedzielę za to w skupieniu ducha Czeladce on tow arzyszy,

Świątecznych modłów i k a z a ń słucha, A kiedy śpiewy posłyszy,

Głos córki w świętem po zn ając pieniu, W głębokiem d u m a w zruszeniu; — Ten sam co m a tk a głos m a dziewczyna,

A m a tk a w aniołów gronie...

Więc z rozrzew nieniem o tej wspomina, Co w g r o b u spoczyw a łonie, I szo rstk ą dłonią ociera oczy,

S k ąd łza po tw a rz y się toczy.

T ak w trudzie, smutku, w cichem weselu, P rzez życie idzie swym torem;

R ano zadanie świeże n a celu, Koniec ro b o ty wieczorem;

A każdodziennie z e b ra n e żniwo D aje noc m arzeń szczęśliwą.

O, przyjacielu! P rz y jm dziękczynienia Za tę n a u k ę n am daną:

T a k w kuźni życia, p ośró d płomienia Do p ra c y trz a w staw ać rano, — I k a ż d y zamiar, k a ż d y czyn potem

P o d tw a rd y m u ra b ia ć młotem.

A. Asnyk.

O b ja śn ie n ia językowe-.

Barczysty—mający silne barki. Mięśnie stalowe—twar­

de jak stal. M atka w aniołów gronie—matka umarła. Przez życie idzie swym torem—czyni to, co wynika z jego położe­

nia i obowiązków. Każdodzienne żniwo—wykonanie pracy na każdy dzień wyznaczonej. Daje noc marzeń szczęśliwą — po pracy człowiek śpi dobrze i spokojnie.

M yśl przeczytanego wiersza. (Omówienie ustne). Co stanowiło treść przeczytanego wiersza? (Obraz kowala wiej­

skiego).—Jakie przymioty wyróżnia w nim poeta? (siłę, pra­

cowitość, wytrwałość, pobożność, miłość dla żony i córki).

Jaką naukę dla ogółu ludzi znajduje w jego życiu? (trzeba wcześnie zabierać się do pracy „w kuźni życia trza wstać

rano” i pracować wytrwale). Czy ta nauka stosuje się tylko do dorosłych? czy dzieci starsze, młodzież szkolna — mogą i powinny z niej korzystać? jak sądzicie? dlaczego wiersz ten umieszczono na samym początku waszej książeczki do czyta­

nia? (Zdaje się, że dlatego, iż myśl jego powinny sobie przy­

pominać dzieci przy rozpoczęciu nauki po wakacjach).

2. Z dziejów Warszawy.

I. PODANIE O ZAŁOŻENIU W ARSZAW Y.

Na miejscu, gdzie dziś wznosi się W arszaw a, rosła p rzed wiekami o g ro m n a puszcza. Tam w edług p o d a ­ n ia p rz y je c h a ł raz n a polow anie książę, noszący b a r ­ dzo rozpow szechnione wówczas imię Kazimierz. Z g ło ­ dniały i zb łą k a n y myśliwy zaszedł nareszcie n a wzgó­

rze n a d rzeką. R zek a — to n asza k o ch an a Wisła; n a w zgórzu p o n a d nią u jr z a ł książę m ałą chatkę z chró- stu splecioną. Zmęczony wszedł do niej. W chatce le­

żała b iedn a kobiecina, młoda jeszcze, ale b a rd z o w y ­ nędzniała; k arm iła ona dw oje bliźniąt, n ied aw n o u r o ­ dzonych.

Wkrótce p r z y b y ł o rs z a k książęcy, ucieszony, że znalazł swego p an a. Książę b y ł dobry, ja k o i w sz y ­ scy Kazimierze, k tó ry ch tylu potem naliczyła polska ziemia, więc wziął w opiekę dzieciny i do ch rztu świę­

tego w swych książęcych p o d ał je rękach.

P rz y chrzcie św iętym —chłopcu n a d a n o imię W arsz, a dziewczynce Sawa. Książę d a ro w a ł tę chatę biednej kobiecie i k a w a ł g r u n tu p r z y niej. P o jak im ś czasie około ubogiej chaty, zwabieni ła sk ą książęcą, zaczęli się g rom adzić coraz nowi mieszkańcy. Im iona p ie rw ­ szych mieszkańców tej nowo pow stałej o sad y dały jej nazw ę W arszaw y . W edług podania, le p ia n k a W arsza i Sawy, m iała być w tem miejscu, gdzie dziś, u zbie­

g u R ynku, ulicy Piwnej i D u n aju , wznosi się kam ien i­

ca, N-rem 31 oznaczona. Chociaż dom ten nie ta k d a ­ wnych sięga czasów, jest je d n a k niemniej s ta r o ż y tn y i ciekawy, a p rzy o zd o b io n y rzeźbio n ą figurą, zw raca do dziś d n ia uw agę. F ig u r a jest p raw d o p o d o b n ie o b ­ razem św. Anny, ale lud utrzym uje, że to Sawa, m a t­

k a W ars z a i Sawy. Podanie, p rzechodząc z u st do ust, dochow ało się do n aszy ch czasów. W ,k a ż d y m razie początek W a rs z a w y odnieść należy do X I I I wieku t. j.

że istnieje ona przeszło 600 lat.

II. W A R S Z A W A -S T O L IC Ą K SIĘ ST W A M AZOW IECKIEGO.

Cała ziemia, na której wznosi się W arszaw a, n a ­ zyw ała się Mazowszem i stanow iła o d ręb n e księstwo mazowieckie. Długo je d n a k u stępow ała W arszaw a p ierw szeństw a p rzed Płockiem i Czerskiem, aż w re ­ szcie stała się stolicą tej ziemi, o której tak pięknie mówi poeta:

Oj! cu d n a to ziemia, to n asze Mazowsze!

I czystsza tam woda, i pow ietrze zdrowsze,}

I sosny roślejsze, i dzieci kraśniejsze, I ludzie mocniejsi i niebo jaśniejsze.

Gdzie mi ta k n a świecie kto z a g ra od ucha?

Gdzie mi się rozśmieje tak ra ź n o dziewucha?

Gdzie mi pokażecie ta k ą chatę lichą? fgf f;

Taki b ó r szumiący, ta k ą wodę cichą?

Gdzie tyle dziewanny, tyle w łą k ach dzw onków ? Tyle piosnek w polu, w pow ietrzu skowronków ? K ędy ja usłyszę tyle p ta stw a w rzask u ?

Sk ąd wam m odrej Wisły i białego piasku?

Niech ci P a n B óg szczęści, ziemio Mazowiecka, Coś mnie k ołysała od małego dziecka.

Sercem k ażdego p o w stającego m iasta by ł zawsze zamek, bo dawniej miasta tw orzyły się wyłącznie p r a ­ wie dla o b ro n y kraju. Zam ek ten by w ał z p oczątku

drew niany, o p a s a n y wałem; z czasem dopiero zam ie­

niał się n a m uro w an y . T a k było i z w arszaw skim . P o pożarze, k tó r y zniszczył s ta r y g ro d e k Z iem ow ita m a ­ zowieckiego, wyszło p ra w o w r. 1430, aby o d tą d w r y n ­ ku staw ian o dom y tylko m urow ane.

Ciasno było mieszkańcom w p ierw o tn y ch m urach, op asu jąc y ch zamek, zaraz więc po za niemi tworzyło się nowe miasteczko, zwykle też Nowem-Miastem z w a ­ ne. O zd o b ą Nowego Miasta b y ł kościół P a n n y Maryi, wzniesiony, w edług podania, n a miejscu daw nej św ią­

tyni pogańskiej. S tare Miasto górow ało je d n a k zaw sze n a d Nowem—piękniejszem położeniem, rezy d e n cją k s ią ­ żęcą i licznemi kościołami, bo kościoły: Ś-go Jan a, Ś-go Jerzego, Ś-go Ducha, Ś-go Marcina, to św iątynie ró w n ie ja k P a n n y M aryi—stare. Solec wznosił się ta k ­ że szybko, tam b u d ow ały się najw ażn iejsze m łyny i f a ­ bryki; a że książęta wystawili sobie letnią siedzibę w Ujazdowie, więc w tę stronę W a rsz a w a w zrastać zaczęła, tu p o w staw ały nowe miasteczka, tuląc się do starej W a rs z a w y i p o w iększając jej znaczenie.

Król Z y g m u n t I p rzy łą czy ł Mazowsze do k o ro n y polskiej, a có rk a jego A n n a Jag ielo n k a, późniejsza królow a polska, bo żona S tefana Batorego, ta k u p o d o ­ b ała sobie W arszawę, że większą część życia w niej spędziła. O na to w ybudow ać k a z a ła m ost n a Wiśle, p rzy czyn iła się do rozw oju szpitali, w spom agała i w zno­

siła kościoły.

W r. 1596 król Z y g m u n t II I , ten sam, k tó reg o p o ­ m nik wznosi się p rzed zamkiem, przeniósł tu stolicę z K rak o w a , a za nim zaczęli się przenosić panow ie i szlachta, k u p u ją c g r u n ty i staw iając n a nich w sp a ­ niałe pałace lub skrom niejsze dworki. G ru n ty te n a ­ byw ać było łatwo, bo po za samem ją d re m m iasta p u ­ sto było w późniejszej stolicy. Na miejscu gdzie p o ­ wstał Grzybów, żaby skrzeczały w kałużach, a wspo-

- 10 ^-

mnienie o nich przechow ało się d o tąd w n azw ie ulicy Żabiej; gdzie dziś Nowy Świat, ro zciąg ała się wioska Kałączyn, n a Św iętokrzyskiej n ajb ujn iejsze szumiało zboże, a tam, gdzie dziś te atr się wznosi, stały d r e ­ w niane domostwa, w k tó ry ch b y ły s k ład y soli.

(według Zofji Bukowieckiej).

O b ja śn ien ia . Dzieje— historja t. j. opowiadania o tem, co się dawniej działo.— Do chrztu św. na swych rękach podał—

trzymał do chrztu, został ojcem chrzestnym i zaopiekował się losem swych chrześniaków.— Zwabieni — zachęceni.— Wiek—

stulecie.—Trzynasty wiek t. j. trzynaste sto lat od Narodzenia Jezusa Chrystusa, a że dwanaście razy po sto jest 1200 za­

tem wiek XIII liczy się od roku 1200—1300. (Przy tej spo­

sobności sprawdzić, czy dzieci należycie zdają, sobie z tego sprawę).— Płock i Czersk—miasta na Mazowszu (wskazać na mapie).—S to lica -główne miasto, rezydencja panującego.—

Serce miasta — środek, część najważniejsza. Ciasno było miesz­

kańcom w pierwotnych murach — w dawnych czasach każde miasto było otoczone murem, w którym znajdowały się bra­

my, wiodące do wnętrza. Król Zygmunt przyłączył Mazow­

sze do K orony—poprzednio Mazowsze stanowiło t. zw. księ­

stwo udzielne względem Polski, to znaczy, miało osobnego księcia, który niem rządził, jakkolwiek był podwładnym kró­

lowi polskiemu, musiał mu być wiernym i pomagać na woj­

nie. Od czasów Zygmunta 1 Mazowsze nie miało już oso­

bnego księcia i zależało tylko od króla polskiego. — Jądro miasta—środek miasta, główna część.

Ć w iczenie stylo w e. Podać treść przeczytanego artykułu.

(-w iezenie g ra m a ty c zn e . W przeczytanym artykule wskazać wyrazy, zaczynające się od dużej litery i wyjaśnić, dlaczego je tak piszemy.

I

_ 11 _

3. Szczególna maskarada czyli typy warszawskie.

Było to w k arn aw ale. Synowie p a ń s tw a Zarzeckich, właścicieli m a ją tk u w blizkości W arszaw y, przyjechali do dom u n a ostatki, a ja k o d o b rzy koledzy, p rzy w ie­

źli z sobą, za pozw oleniem rodziców, kilku to w a r z y ­ szów szkolnych; w dom u zaś zastali, prócz dwóch m a ­ łych braciszków rodzonych, jeszcze b r a t a ciotecznego, k tó ry rów nież p rz y je c h a ł w odwiedziny. Z ebrało się tym sposobem około tuzina dzieci, sam ych chłopców, bo mali Z arzeccy nie mieli siostry, ani żad n y c h z n a ­ jom ych dziewczynek.

Ł atw o sobie wyobrazić, jak i tam b y ł gw ar, k rzyk, hałas, u rw an ie głowy, a ile to biedy m iała p a n n a J a ­ nina, freblanka, pod której opieką był jeszcze Jasio i Władzio, dwaj najm łodsi Zarzeccy. Ale p a n n a J a n i ­ na, choć m łoda i jeszcze d o b rze p am ięta jąca swe pen- sjo n arsk ie c z a sy —to dzielna osoba. Lubi ona b ard zo dzieci i n ig d y nie u żala się n a nic, a ma tyle energji, że i z najw iększym i figlarzam i d a sobie radę! J u ż to ma o na do tego d a r w rodzony; ale od pierw szej chwili, nietylko mali jej wychow ańcy, lecz i starsi chłopcy słu­

chali jej, ja k o b a rd z o pow ażnej osoby, choć p a n n a J a n in a staw ała się często J a n k ą z p rzed laty dziesięciu i bawiła się z nimi, ja k b y była ich rówieśniczką.

Ot! i n a ostatni w torek wspólnie ułożyli sobie z a ­ bawę!

— P o co —mówi n a js ta r s z y 14 letni K a z ik —n a ś la d o ­ wać starszy ch i u rząd z ać bale, tańce, zwłaszcza g dy dziewcząt nie ma n aw et n a lekarstw o. Zrobi się z a b a ­ wa tania, wesoła a o ry g in aln a. Będzie to m a sk ara d a, ale bez masek! P o p r o s tu chłopcy p o p r z e b ie r a ją się w takie ubiory, k tó re widzą codziennie n a ulicy i b ęd ą p rzed staw iali ró żn e ty p y w arszawskie. P an n a J a n in a sporządzi im kostjum y, a Kazik p o w y b iera stosowne

— 12 —

wierszyki, czy piosenki, i będzie przedstaw ienie dla k a ż ­ dego, kto łask aw p o p a trz y ć i posłuchać.

J a k uradzili, tak się stało.

Skoro zm rok zapadł, w net zapalono lampę, a F ran u - się pokojów kę w ysłano do mamy, ojca, cioci i b a b u ­ ni, ab y zechcieli p rzy jść do baw ialnego p o k o ju i z o b a­

czyć m ask arad ę, jakiej d o tą d świat nie widział. P a n ­ na J a n in a zasiadła też pow ażnie między widzami. T y m ­ czasem chłopcy wsuwali się p a ra m i do p o k o ju w edług porząd k u , k tó ry ułożył Kazio, ja k o reżyser. N aprzód przyszedł 4-letni W ładyś, p ro w a d z o n y za rączkę przez 8 letniego k u z y n k a Stasia. W ładyś b y ł u b r a n y w ser- daczek, k tó ry mu ciocia przyw iozła w lecie z Z a k o p a ­ nego, n a głowie miał jakiś stary, o k rąg ły kapelusz oj­

ca, k tó ry m u ciągle sp a d a ł n a oczy, w r ę k u trzy m ał p u ła p k ę i pęk drutu. Stasio w zwykłem ub ran iu , z b u ł­

k ą w ręku, w sk azy w ał n a to w arzy sza i deklam ow ał wierszyk Konopnickiej:

Ten mały d ru ciarczy k G arnuszki d ru tu je Kto mu d a choć grosik, Temu podziękuje.

Ten mały d ru ciarczy k K ażd y go usłyszy, Bo woła, a woła:

«Pułapki n a m y szy!»

Biedny ten d ru cia rczy k Ma owczy serdaczek, A i tak się z zimna Trzęsie nieboraczek.

Ten mały d ru cia rczy k Ma w górach tam chatkę, A w chatce braciszk a I ojca, i matkę.

Ale nie ma w górach Dość czarnego chleba.

S kały go nie zrod zą — Z arobić go trzeba.

O! mój druciarczyku, Nie trap ż e się, proszę:

Naści tu bułeczkę, Naści tu dw a grosze.

Z tej bułeczki będzie Dla ciebie śniad an ie, A gro sik i d ru g i Dla m atki zostanie.

A ja k wrócisz kiedy Do d o m k u swojego, To kłaniaj się Tatrom Od S taszk a małego.

Zaledwie m ały d ru cia rczy k i jego tow arzysz zostali uściskani przez m am ę i ciocię, g d y drzw i się o tw o rz y ­ ły i weszła d r u g a p a r a , w y g ląd ająca b ard zo o ry g in a l­

nie: 7-letni Jasio p rzy o d zian y w n a jb ard ziej zniszczo­

ne u b ran k o , mocno p rz e ta rte n a łokciach i kolanach, z woreczkiem p ia sk u n a plecach, i Józio, 9-letni uczeń k lasy wstępnej, k tó ry nietylko wziął n a siebie s ta r ą bluzkę, lecz całą tw arz i ręce poczernił sobie węglem, w rę k u zaś trzy m ał miotełkę. J a n e k sta n ą ł zuchow ato p rz e d swą nauczycielką i zawołał:

Hej! p ia sk u białego! wiślanego!

K up pani, woreczek to spory, Wciąż wołam od r a n a sam ego Napróżno, a ojciec mi chory.

Józio zaś w ystąpił n a śro d ek p o k o ju i deklam ow ał dobitnie wierszyk Jachowicza:

Ohociem brzydki, chociem czarny, Alem chłopak grzeczny:

Nie dbam wcale o wdzięk m a rn y , Dość, żem pożyteczny.

Coby to n a świecie było, G dy b y n a s nie stało?

Dla tej myśli w szystko miło — R uszam w komin śmiało.

Zawsze mnie ta myśl ożywia:

Ma świat korzyść ze mnie;

J a k to serce uszczęśliwia, J a k ż e to przyjem ne!

Nie gardźcie m ną, lu be dziatki, Że u b ió r nieładny,

Nie straszcie mną, d o b re matki, To zwyczaj s z k arad n y .

Z a cóż ja wam ta k niemiły?

Za cóż ta k obrzydłem?

— 14 ^— Kogo zb ro d n ie oszpeciły, Ten tylko straszydłem . Kto p racu je w czoła pocie, Zaw sze godzien chwały;

Cała w artość człeka w cnocie, W p r a c y zaszczyt cały!

— Słusznie! b raw o !—wołali obecni—n ik t z nas już kom iniarzem nie p o g ard za . Ale musicie się teraz umyć, bo tru d n o będzie z takiemi ręk am i i tw a r z ą zasiąść do herb aty.

I mały p ia sk arz w raz z kom iniarczykiem udali się w dalszą wędrówkę — do um yw alni.

Teraz drzw i otw orzyły się z wielkim trzaskiem, bo wjechała w nie d o ro ż k a t. j. s ta r y wózek W ład y sia n a koźle siedział Wicuś, kolega Józia, z b atem w ręk u . O bok dorożki szedł Maurycy, jeden ze starszy ch chłop­

ców, przyjaciel Kazika, p r z e b r a n y za pan a, z laseczką w ręku, w cylindrze p a n a Zarzeckiego i z zegarkiem pożyczonym od p a n n y Ja n in y . Wicuś zeskoczył z ko­

zła i, w sk azu jąc n a konie drew niane, p r z y k r y te c z a p ra ­ kami, zaprzężone do wózka, wołał:

Do d orożki panie! pany!

Moich koni rozum znany!

Jedzie d o k to r do chorego Na wyścigi z w iatrem biegą.

P a n do b ied n y ch z zapom ogą, R w ą galopem, r w ą co mogą!

Jedzie lichw iarz po procencie, K a rk m u skręcą n a zakręcie.

Jedzie panicz tracić krocie, P ew n o z nim uw ięzną w błocie.

A już z sam o lu bn ą duszą, Ani z miejsca nie wyruszą!

— 15 ^— Oj! rozu m n e te siwoszki!

P ro sz ę p a ń s tw a do dorożki!

Na to w ezwanie M aurycy siadał, a Wicuś dowodził, że nie może go uciągnąć, bo musiał coś zbroić; Mau­

ry cy zapewniał, że m a czyste sumienie. T a ko m edja po w tó rzy ła się kilkakrotnie, aż wreszcie Moryś rzekł:

«Nie siądę do dorożki, bo mam nogi zdrowe, a za tę czterdziestkę k u p ię pączków dla kolegów, bo dziś ostatni wtorek*.

Oklaski żeg n ały d o ro ż k a rz a odjeżdżającego, a z a ­ raze m witały in n ą parę, o tyle s p o ko jn ą i pow ażną, o ile p op rzed n ia była zuchowatą. Wchodziło dwóch staruszków , właściwie uczniów k lasy I-ej, Miecio i Z y ­ gmunt, jeden niósł k latkę z ptaszkiem , a d ru g i la tark ę.

Miecio mówił:

Mam tu w klatce piękne ptaszki, Spojrzyj, dziatwo, mimochodem, Lecz nie k u p u j dla igraszki, B y je potem męczyć głodem, Nie dbać,—chociaż się p ta sz y n a O ziarneczko dopomina.

Kto z was p ta s z k a kupić gotów.

Musi p rz y rz e c w szczerem słowie, Że od głodu i od kotów,

Będzie strzegł ja k o k a w głowie, Nie p o g o rszy m u niewoli,

Bo już k la tk a dosyć boli.

Za to ptaszę, mili moi,

Śliczną piosnkę wam wydzwoni, Z d o b ry m p an em się oswoi, A jeść będzie z jego dłoni.

Kupcie p taszka, g d y pomnicie, Że i on ma czucie, życie.

— 16 —

Z ygm uś zaś p raw ił jeszcze poważniej:

Kiedy ciemność św iat ogarnie, Ł atw o zbłądzić n a bezdroże, Z ap alam y więc latarn ie I człek wszędzie trafić może.

T a k i z głową, drogie dzieci, G dy rozumem się nie rządzi, G dy n a u k a w niej nie świeci, Człek ja k w m ro k u łatw o błądzi.

— To nasłuchaliśm y się morałów! — mówili do sie­

bie J a n e k z Józiem, k tó rzy już wrócili umyci i u b r a ­ ni przyzwoicie. Ale teraz będzie n ajład niejsze z ak o ń ­ czenie!

W tejże chwili weszło do p o k o ju dwóch n a jw y ż ­ szych, n ajtęższych i najsilniejszych chłopaków, J ę d r e k i Wałek, z o g ro m n y m i młotami i p r z y ich stu k u za ­ śpiewali chórem n as tę p u ją c ą piosnkę b ru k a rz y :

Od podeszwy, od podkowy, Drze się tw a rd y głaz, I zaro b e k za b r u k now y Nie om ija nas!

Stuk, puk, stuk, puk,

Będzie w mieście now y bruk!

G dyby ludzi złych sercami W y b ru k o w ać gród,

Żleby było z b ru k arzam i, Z n ęk a łb y ich głód!

Bo złe serce, stuk, puk, T w ard sze niż k am ien n y bruki

Ostatni dw uw iersz p o w tórzo n o k ilk ak ro tn ie p rzy oklaskach ta k hucznych, że te zagłuszyły n a w e t t u r ­ k o t zajeżdżających powozów. P rz y b y li do p a ń s tw a Z a ­ rzeckich goście: ksiądz proboszcz i p a ń stw o Kozłow­

— 17 ^—

scy, najbliżsi sąsiedzi. Chłopcy musieli raz jeszcze p o ­ wtórzyć swe śpiewy i deklamacje, k u ogólnemu z a d o ­ woleniu, za co p rzy herbacie nie żałowano im pączków i faworków, tych k arn a w a ło w y c h przysm aków .

A. S.

Ćwiczenie ustne. Wyjaśnijcie myśli, przytoczone w tym artykule, w szczególności zaś następujące wyrażenia: Kogo zbrodnie oszpeciły, ten tylko straszydłem. Kto pracuje w czo­

ła pocie, zawsze godzien chwały. Kiedy ciemność świat ogar­

nie, łatwo zbłądzić na bezdroże. Gdy nauka w głowie nie świeci, człek jak w mroku łatwo błądzi. Złe serce twardsze niż kamienny głaz.

x

4. Kolonje letnie.

— Czy m am a nie idzie ju tro do p r a n ia ? —zap y tała m atk ę ośmioletnia Julka, chuda, m izerna, lecz żywa i wesoła dziewczyna.

— Albo c o ? — na niespokojne p y ta n ie córki o b o ję­

tnie m ruknęła Marcinowa.

— Jutro, matuniu, zaczyna się zapis do kolonji let­

nich, jedzie Mańka, Zośka, Wikta i Stasiek, niech i nas mama zapisze, ja już 8 lat skończyłam, a H ela ta k a blada, nic jeść nie chce; s a m a p an i w szkole mówiła, że pow inna jechać n a świeże powietrze.

— Co ona ro z p o w ia d a ? —zawołała matka. — Czy ci się w głowie przekręciło, dziewczyno? Gdzie cię mam zapisywać i wysyłać? Na łyżkę s tra w y człowiekowi nie starczy, a tej się jak ichś letnich m ieszkań z a ­ chciewa.

— Z ara z to wszystko m atusi wytłumaczę — rzekła siostra Julci, n iespełna d w u n asto letn ia Helenka. — Ma­

musia n a to g ro sza nie da, bo kolonje letnie zajm u ją się właśnie bezpłatnem w ysyłaniem takich, ja k my u b o ­ gich dzieci, n a wieś. Widzi mama, d o b rzy ludzie p o ­ stanowili p rz y jś ć z pom ocą b iednym w arszaw skim dzie-

GZYTANKI STO PNfO W iłNS HI. 2

— 18 —

ciakom, a b y i one trochę użyły wakacji. Założyli więc

«Towarzystwo kolonji letnich*, k a ż d y jego członek (tak n azy w a się k a ż d a osoba, k tó ra do tego to w arzy stw a należy) d aje składkę, ja k ą może, najm niej rub la, ale może dać i 100 rocznie. Za te pieniądze m a ją dzieci n a wsi d ob re mleko i mięso codzień i w szystko, co im potrzeba, d o stają n aw et u b ra n ie i buciki.

— Ale — p rz e rw a ła siostrze J u lk a — nietylko są te składki członków, bo jeszcze różni ludzie i tak d a ją pieniądze n a kolonje. Słyszałam od p a n n y Jadzi, że n a jednej pensji panienki, zam iast p r e z e n tu dla pan i przełożonej n a imieniny, o d d ały zeb ra n e pieniądze na kolonje. Słyszałam też, że niektó re p an ie szy ją s u k ien ­ ki, koszulki, fartuszki, spódniczki — dla dzieci w yjeż­

dżających; słyszałam, że szewcy d a ją sk ó ry n a buciki, a obyw atele ziemscy mieszkanie u siebie dla tych dzie­

ci, p rzy jeżd żający ch n a świeże powietrze.

— Poczciwi ludziska! — w estchnęła Marcinowa. — A powiedzcież mi, moje dziewczyny, jakże się dostać do tych kolonji, boć co p raw d a, to b y ło b y dobrze, że­

b y i was zabrali?

— To, widzi m a m a — zawołały n a r a z obie dzie­

wuszki — n a Świętokrzyskiej jest biuro kolonji; tam niechaj m am a pójdzie ju tro o 10 ej ra n o i zostawi swój a d re s —d a d z ą mamie k arty , gdzie napisane, kiedy m am a ma n a s tam p rzy p ro w ad zić i co z sobą p r z y ­ nieść, a co potem, to już się m am a dowie.

Matka p rz y rz e k ła spełnić p ro ś b ę córeczek, co w y­

wołało o g ro m n ą radość. J u lk a b ezu sta n nie p o d s k a k i­

wała i p rzy śp iew y w ała sobie, a H elenka zamyśliła się, zad ając sobie pytanie: czy też będzie zdrow szą i sil­

niejszą, g d y wiejskiem pow ietrzem odetchnie.

A, S.

O m ów ienie ustne. Powtórzcie, czego dowiedzieliście się o kolonjach letnich. Dlaczego biedne dzieci są wysyłane na

— 19 ^—

wieś? (dla zdrowia). Skąd się biorą na to pieniądze? Po­

myślcie, czy i wy nie moglibyście przyczynić się w jakikol- wiek^sposób do tego pięknego dzieła! (oddać zabawki, uszyć co, dać drobną składkę i t. p.).

Ć w iczenie stylow e. List do przyjaciela lub przyjaciółki, dzieląc się z nią nabytemi świeżo wiadomościami o kolonjach letnich.

5- W piwnicznej izbie.

W piwnicznej u z b ie m ro k wczesny pada, W ilgotny a ponury,

Mętnemi szy by d ro b n e okienko Na b ru d n e p a trz y m ury.

W piwnicznej izbie głos dziecka słychać:

To westchnie, to zagada...

Ojciec chleb cza rn y w ykuw a młotem, P r z y igle m a tk a blada.

— Moja mateńko, moja rodzona, J a k też tam n a wsi onej?

Czy też tam dzieci chodzą w słoneczku, P o traw ce po zielonej?

I nie mieszkają, ja k my w piwnicy?

I widzą het.,, obłoki?

— Oj! widzą, synku, wszyściuśko widzą, Całuski świat szeroki.

Oj! widzą one pola i lasy, I łąki, i zagaje,

Widzą, ja k słonko idzie do morza, I ja k znów ran k iem wstaje.

Widzą, ja k p ł u g i 'r z n ą wiosną skiby, J a k siewacz rzu ca ziarna, J a k woły ciągn ą zęb atą bronę, J a k ziemia rodzi czarna...

Oj! widzą one, ja k źród ła biją, v J a k m odre rzeki płyną,

J a k dzikie gęsi n a u g ó r lecą, J a k staw z a ra sta trzciną...

— A jaż mateńko, zobaczę kiedy Wszyściuśko, co mówicie?

One to ptaki, w lasach grające, One zajączki w życie?

A jaż, m ateńko, nie taki samy, J a k o te inne dzieci,

Co to się dla nich zieleni łą k a I jasn e słonko świeci?

W piwnicznej izbie ciężkie westchnienie Z ciemnego słychać kąta,..

Ucichło dziecię n a swym b arło g u, M atka się we łzach k rząta.

W piwnicznej izbie zmierzch z ap a d ł czarny, J a k o ta c za rn a dola...

— Któż dziecku temu d a trochę słońca, P o k aże lasy, pola? , , „

M. Konopnicka.

O b ja śn ien ia ję zy k o w e. Piwniczna izba—suteryna, gdzie często mieszkają biedni ludzie; bywa tam zwykle ciemno i zi­

mno, jak w piwnicy. Ojciec chleb czarny wykuwa młotem—

prawdopodobnie ojciec jest kowalem. Słonko idzie do mo­

rza — tak mówią ladzie, którzy nie wiedzą, co się dzieje ze słońcem po zachodzie. (A wy, co o tem wiecie? opowiedz­

cie!) Siewacz— ten, co sieje. Modre—niebieskie. TJgór — pole, pozostawione bez uprawy przez cały rok. Ptak gra­

ją c y — ptak śpiewający; śpiew ptaków porównywa się tu do muzyki. Czarna d o la — ciężka smutna dola.

Ć w iczenie g ra m a tyczn e. Rozbiór zaimków w przeczyta­

nym wierszu.

6. Przygody Marcinowej.

Zaledwie zeg a r wybił dziewiątą, g d y M arcinowa p o ­ d ą ż a ła szybkim krokiem z W róblej n a Ś w ięto k rzysk ą

— 20 —

do b iu ra kolonji letnich. P rzed te m jeszcze wstąpiła do k o ­ ścioła, ab y odmówić go rącą modlitwę n a intencję swych córek. Od ro g u ulicy dziw ny u d erzy ł ją widok: uli­

ca zwykle cicha, roiła się od ludzi. Do dom u kolonji, ani przystąpić! Tłok, ścisk, zbiegowisko — pomimo wczesnej pory; wszyscy czytali w K urjerze, że zgłaszać się m ożna od 10 ej do 4-ej i że zapis trw ać będzie przez cały tydzień, a mimo to zeszli się pierw szego dnia o 9 ej. Tu stoi b u tn y szw ajca r z hotelu, sp o g lądający dumnie po obecnych; tam sk ro m ny , niepozorny człowie­

czek, p ra w d o p o d o b n ie czeladnik kraw iecki lub szewcki, bo ciągle «pana m ajstra» wspom ina; n aw et kilk u p o ­ słańców i d o ro ż k a rz y n a ten dzień opuściło swe s ta ­ nowiska, n aw et dziad ek kościelny p rz y szed ł zapisać swego wnuczka. Ha! czegóż to człowiek nie zrobiłby dla dzieci? swawolne to, niepoczciwe, nieznośne, ale zawsze szkoda, żeby się m arno w ało w mieście, g d y może użyć sw obody i świeżego powietrza; ta k myślą ojcowie, a m atki głośno o tem ro z p ra w ia ją . Tych m a ­ tek, b a b e k i ciotek jest moe niezliczona, a ciągle nowe p rzy b y w ają : z gołemi głowami, w chustkach i w k a ­ peluszach. Stroje, tw arze i sposób w y rażan ia się b a r ­ dzo rozmaite, ale wszystkie rozum ieją się doskonale, wszystkie bowiem łączy je d n ak o w a bieda i je d n a k o w a miłość k u dziatwie.

N asza M arcinowa z początku ro zg ląd ała się tylko n a wszystkie strony, wreszcie zwróciła u w ag ę n a je d n ą ze swych tow arzyszek. Była to sta ru s z k a z białemi, ja k śnieg, włosami, trzęsąca się, p rz y g a rb io n a , ledw o trzy m ała się n a nogach.

— A pan i kogo m a zapisać: dzieci, czy może w nu­

ki?—z a g a d n ęła Marcinowa.

— P raw n u czk ó w , m oja pani, praw nuczków : dwóch chłopaków ośmioletnich z bliźniąt. T rze b a ich wysłać obu, bo jeden zatęskniłby się bez drugiego.

- 22 ^-

— A czemuż to ojciec albo m a tk a nie przyszli, ty l­

ko was trudzili?—sp y tał ktoś w tłumie, p a trz ą c z w spół­

czuciem n a pom arszczoną tw arz staruszki.

— W nuczka m oja już od r o k u ow dow iała i służy za kucharkę, a chłopcy m ieszkają ze m n ą i z wnukiem, co im wujem w y p ad a. O na od kuchni odejść nie m o ­ że, a że ja nie mam nic do roboty, więc poszłam. Ale ta k stać, to nogi bolą, ach! żeby prędzej otworzyli!

Kilkoro u s t pow tórzyło westchnienie starow iny, bo k a ż d y chciałby się dostać ja k najp ręd zej, a tu ludzi coraz więcej p rzybyw ało. Nareszcie z uderzeniem g o ­ dziny dziesiątej drzw i się otworzyły, a woźny kolonji letnich oznajm ił zebranym , że m ogą wchodzić do w n ę­

trza. W tłumie pow stało zamieszanie: ludzie się tło­

czą, p rzep y ch ają, nie szczędzą sobie n a w e t p rz y mówek i docinków, w czem g ó ru je w y g ad an a, otyła p r z e k u p ­ k a ze S tareg o Miasta; ona zawsze musi być pierw sza, pcha się tak, że o mało nie przew róciła biednej s ta ­ ruszki, a Marcinowej d o stał się p o r z ą d n y szturchaniec w plecy od z b y t energicznej p an i Piszczałkowskiej.

Wtem, cóż się to stało? ja k a ś silna dłoń m ęska ch w y ta p a n ią P iszczałkow ską za o b a ram io n a i p o ­ w strzym uje w zapale. To p a n W alenty K apusta, c z e ­ lad n ik kowalski, najw ięk szy siłacz w W arszaw ie i naj- pierw szy śpiew ak w bractwie; dostał się najbliżej i wo­

ła d onośnym głosem:

— Zmiłujcie się, ludzie! Czy wy B oga w sercu nie macie, żeby się ta k popychać? Oto ta wiekowa nie­

wiasta — tu w skazuje n a p r a b a b k ę bliźniąt—omdlewa ze zmęczenia, a wy młodzi, silni i zdrow i względu n a nią nie macie. W stydźcie sięl —

P rzem ow a odnosi skutek; ludzie prości lecz poczci­

wi ro zstęp u ją się z u szanow aniem i p ra b a b c ia wcho­

dzi najpierw sza; za nią kilka kobiet, k tó re pozostaw i­

ły w dom u małe dzieci, a potem dopiero inni ojcowie

— 23 —

i matki n a p rzem iany. Marcinowej szczęście dosyć sp rzyjało i już p rz e d je d e n a s tą w ychodziła uszczęśli­

wiona z pokoju, w k tó ry m o d b y w ał się zapis. jObecna tam p an i z kom itetu za p y ta ła ją o nazwisko, wiek i o imiona jej córek, n ap isała n a d ru k o w an ej karcie, k tó reg o dnia i o której godzinie m a ją się zgłosić do b a d a n ia lekarskiego, poleciła, ab y w dzień ten p r z y ­ szły czysto u m y te i u b ra n e , nie spóźniły się i p r z y n io ­ sły z sobą metryczki i świadectwo u b ó s tw a —bo tylko dzieci od la t 8 do 13 i tylko zupełnie ubogie m ają p ra w o do w yjazdu.

Zatem m arzenie Julci i H elenki może się spełnić, bo zdaje się, że nic ich w yjazdow i nie stoi n a p r z e ­ szkodzie!—m yślała uszczęśliwiona m atk a. Z tą myślą skierow ała swe k ro k i do b ra m y ; lecz mimowolnie za­

trzy m ała się, słysząc g ro źn y głos woźnego:

— Wiedzieliście przecież, że się zapisów od samych dzieci nie p rzy jm u je; dziś n aw et rodzicom nie wolno p rz y p ro w a d z a ć dzieci z sobą, Ozemużeście p o p rzy - chodzili?

Na te słowa g r o m a d k a dzieciaków pierzchła, ja k nie­

pyszna. J e d n a tylko dziewczyna, może 14-letnia, tr z y ­ m ająca za ręk ę 9-letniego braciszka, stała nieporuszona.

— Niech p a n ie n k a idzie do domu, od dzieci z a p i­

sów się nie p rzyjm uje.

— J a nie jestem dziecko, ja nie pojadę, bo jestem za duża, a b r a ta m uszę zapisać — mówi dziewczynka zcicha i smutnie, ale się nie cofa.

— To niech m a tk a p rzy jd zie ju tro i zapisze.

Na wspom nienie m atki dwie łzy p o k a z u ją się w oczach dziewczęcia i sp ły w ają po policzkach. W oź­

n y nie może sobie p oradzić z tym milczącym uporem, wzywa n a pomoc sam ego p a n a p rezesa. I ten sp o g ląda już groźnie, lecz n a widok łez dziecka, mięknie i p y ta łag o d n y m głosem:

- 21

— Moja dzieweczko, czemu się upierasz, kied y się to n a nic nie zda?

— Proszę pana, n asz ojciec umarł, a m am a leży cho ­ ra w szpitalu, więc ja m uszę J a ś k a zap isać—w ybucha wreszcie dziewczyna, łk a jąc głośno.

Tu pok o rn a, nieśm iała M arcinowa zd o b y w a się na odwagę, podchodzi do p a n a p rezesa i mówi:

— Niechże się wielmożny pan zlituje n a d tą bie­

d acz k ą i zapisze jej braciśzka.

Lecz ta p ro śb a była już zbyteczna, bo su ro w y p rz e d chwilą p an prezes w pro w ad za sam do p o k o ju dw oje dzieci, tłumacząc zapisującej pani, że dla nich trzeba było koniecznie zrobić w yjątek. ^

O m ów ienie ustne. Opowiedzcie, czego nowego dowiedzie­

liście się z tego opowiadania! Jakie są warunki przyjęcia dzie­

ci na kolonje? (wyjaśnijcie znaczenie wyrazów „metryka i świa­

dectwo ubóstwa”). Jakie osoby występują, w tem opowiada­

niu i co o ich postępowaniu sądzicie? Dlaczego Walenty Ka­

pusta zatrzymał Piszczalkowską i naprzód puścił staruszkę?

Dlaczego Marcinowa ujęła się za biedną dziewczyną? Widzi­

cie z tych przykładów, że i w tłumie i na ulicy mamy pe­

wne obowiązki: czy to w kościele, czy w towarzystwie, czy w tramwaju, czy gdzieindziej,—młodsi, a tembardziej dzieci po­

winny ustępować starszym—nad biednymi zaś nieszczęśliwy­

mi litość mieć należy.

Ć w iczenie g r a m a ty c z n e (rozbiór). Z przeczytanego arty­

kułu wybrać wyrazy, pochodzące z obcych języków i wyja­

śnić ich znaczenie oraz pisownię.

7. Dzieje kawałka brukowca-

1. Co może być bardziej znanego, pospolitszego n ad brukowiec, ten szaro-czerw onaw y kamień, k tó ry m w y­

łożone są n asze ulice? Widzimy go eo d2ień n a k a ż ­

dym k ro k u w mieście; w yszedłszy na przec h ad zk ę za miasto, zb ieram y kaw ałki jeg o p o k ru s z o n e n a szosie, a w wielu okolicach znajdujem y setki tysięcy tych k a ­ mieni n a polach. Z tych pól z b ierają je wieśniacy i s p rz e d a ją n a ró żn y użytek: do sy p a n ia szos i wałów kolei żelaznej, do b ru k o w an ia m iast lub u k ła d a n ia p o d ­ m urów ek pod ch aty i domy.

K orzystając z tego, że jesteśm y za miastem, p r z y j ­ rzy jm y się bliżej tym kamieniom! Najpierw u d e rz a n a s ich wielkość: jest o n a n a d e r rozmaitą, od k a m y ­ ków, zaledwie d o ró w n y w ający ch z ia rn k u grochu,—do o g rom nych głazów polnych. P ięk n y okaz tak ieg o g ła ­ zu możecie widzieć n a górze, p rz y przejściu z O g ro d u B otanicznego do Łazienek. Z pow o d u tej różn o ro d n ej wielkości kamieni, pow stało n a w e t mniemanie ludowe, że kam ienie rosną; jest n a w e t przysłow ie, że «kamień n a miejscn porasta». Pojmujecie, że mniem anie takie nie może być praw dziw em . Rosnąć może tylko istota żywa; kam ień zaś, brukowiec, jest ciałem martwem.

2. B a rw a brukow ców jest dość jed n o stajn a: szara>

cielista lub czerw onaw a. P r z y dokładniejszem je d n a k o g ląd an iu ro z łu p a n eg o k aw a łk a brukow ca, najczęściej okazuje się, że nie wszędzie ma on barw ę jednakow ą.

Zwykle odróżnić w nim m ożna większe lub mniejsze ziarna, b a rw y białawej lub czerwonaw ej; pomiędzy niemi widać kawałeczki n aw p ó ł p rzejrzyste, szkliste, j a k b y tłuszczem posm arow ane, a tu i owdzie p o ły s k u ­ ją blaszki czarne, szare lub srebrzyste.

Można więc po samej b arw ie odróżnić w k aw ałk u b rukow ca trzy rod zaje sk ład ający ch go ziarn: czerw o­

nawych, szklistych i srebrzystych. T a k też jest w isto­

cie: kam ień b ru k o w y nie je st jednolity, lecz sk ład a się zwykle z trzech ro dzajó w kamieni. C zerw onaw y zo­

wie się szpatem polnym; szklisto-tłusty—jest to kwarc;

s re b rzy ste blaszki są miką. Sam zaś brukow iec jest

najczęściej odłamkiem skały, zwanej ziarniakiem lub granitem ; brukow iec jest zatem kaw ałkiem g ranitu .

Nie zawsze znajdziecie w b ru k o w cu szp at polny, z iarn a k w a rc u i mikę. Czasem b r a k u je miki. To znów są tylko zia rn a szp atu z kwarcem. Niekiedy b y w a głó­

wnie mika, p o m ieszan a z d ro b n e m i ziarneczkam i kwarcu.

3. Zwróćmy teraz u w ag ę n a postać brukow ców . Czy nie u d e rz y was to, że b rukow ce wszystkie w yglądają, ja k b y je kto zaokrąglił, ociosał, wygładził? I takiemi są one wszystkie: duże i małe. Musi to mieć sw o ją przyczynę. Że zaś nie zrobili tego ludzie, więc ja k a ś siła p r z y r o d y m usiała te kam ienie zaokrąglić i w y g ła­

dzić.

Cóż to za siła? O dpowiedź n a to d a ją n a m ci l u ­ dzie, k tó rzy b y w a ją n a w ysokich górach. Góry są ja k ­ b y olbrzym iem i brukow cam i, zbudow anem i najczęściej z g ra n itu lu b p o d o b n ych do niego kamieni. W ierz­

chołki tych g ó r w ysokich p o k ry te są wieczystym śnie­

giem, leżącym tam latem i zimą. Od czasu do czasu olbrzym ie m asy śnieg u o d r y w a ją się i s p a d a ją n a dół.

To znów n a wiosnę śniegi w niższych miejscach to­

pnieją, tw orząc b y stre potoki górskie, spływ ające z wiel­

ką gw ałtownością po bokach góry. Otóż zsuw ający się śnieg i potoki o d ry w a ją od g ó r większe i mniejsze k aw ałki skały, k tó re w szalonych p o d sk o k ach u n o szą niżej, ro zb ijając je n a mniejsze k aw ały. U p odnóży gór, w łożyskach wyschłych rzek, widać pełno tych o d erw an y ch głazów i kamieni. Są to ja k b y p r z o d k o ­ wie naszego brukow ca. Początkowo są one ostre, kań- ciaste, tak, ja k zostały o d erw an e od g ó ry . Lecz b y ­ stry potok p o ry w a je ze sobą, tłucze i trze o swoje dno kamieniste,*[ściera|ich kanty, szlifuje, zaokrągla...

I oto, gd y rzeka w yrzuci ten głaz gdzieś daleko od jego gór rodzinnych, jest on już mniejszy, okrągław y, obtoczony.

— 26 ^—

Część tych głazów, większych, ciężkich, o p a d a z w y ­ kle n a dno rzeki tam, gdzie p r ą d staje się nieco p o ­ wolniejszym. In n e niesie w oda dalej, ro z k ru s z a ją c je n a coraz drobniejsze kaw ałki. Dochodzi do tego, że cały głaz r o z p a d a się n a te pojedyncze ziarna, z k tó ­ ry ch się składał: osobno zia rn a s z p a tu polnego, o so ­ bno k w a rc i mika. Mika, ja k o najm iększa, rozciera się wkrótce n a d ro b n iu tkie blaszki, k tó re woda w swym biegu unosi. Z iarn a k w a rc u ro z k r u s z a ją się coraz b a r ­ dziej, tw orząc z n a n y n am d o b rze żw ir rzeczn y i p ia ­ sek. S zpat rozciera się na delik atn y pyłek, ów m uł (ił) wodny. W szystko to pędzi rzek a m i mniejszemi do większych, a z temi w p ad a do morza.

F ale m orskie p o r y w a ją te kamienie, żwir, ił g lin ia­

sty i piasek, niosą czas jakiś zdaleka od brzegów , aż powoli w szystko to o p ad a n a dno morza, tw orząc tam po upływ ie tysięcy lat g r u b e w arstw y, tw ard niejące p od naciskiem wody. A jeśli takie d no m orza p o d n ie ­ sie się k iedy ś wyżej i w oda z niego spłynie, wtedy d aw n e dno m orskie stanie się lądem lub w yspą. Że to jest p raw d ą, n a to z n ajd u jem y wiele dowodów.

Wiele lądów powoli z a p a d a się p o d wodę; wiele in ­ nych również powoli wznosi się z pod wód morskich.

Cały n asz k raj niegdyś był dnem morza, w naszy ch p iask ac h i glinach z n ajd u jem y zag rz e b a n e kości i s k o ­ r u p y zwierząt, jakie n iegdyś żyły w morzach; wielkie p o k ła d y skał w apiennych w różn y ch okolicach n a s z e ­ go k raju , s k ła d a ją się z sam y ch p ra w ie muszli m o r­

skich mięczaków.

4. Lecz n a tem nie kończą się dzieje brukow ca. Na pow ietrzu ro zp oczy n a się dalsza jego p rzem ian a, k tó ­ rą wywołuje znow u woda, łącznie z powietrzem. T r u ­ dno, żeby w skale, w b ru k o w cu nie było jakiej s z p a r ­ ki; w nią dostaje się woda. P óki jest ciepło, w oda ta nie wiele szkodzi. Lecz g d y nadejdzie zima, woda

— 27 ^-

w szparze marznie, tw orzy się lód, k tó ry rozsadza, p o ­ szerza tę szparę. W n a s tę p n y m r o k u wchodzi w nią wody więcej; w zimie sz p a ra ro zsad zo n ą zostaje jeszcze głębiej, aż po pew nym czasie brukow iec ro z p a d a się na mniejsze kamienie. A jednocześnie gazy, z n a jd u ­ jące się w powietrzu, p s u ją szp at polny, mieszczący się w b ru k o w cu i powoli zam ieniają go n a proszek, s tan o ­ wiący g r u n t gliniasty.

Na takim dopiero gruncie w iatry o sad zają znoszo­

ne nasio n a roślin, życie zaczyna w nim kiełkować.

Otóż to ro z p ad a n ie się i psucie się brukow ców d a ­ je początek ro d zajn ej gliniastej ziemi.

Taki los czeka w przyszłości wszystkie brukow ce.

Nie p ręd k o to je d n a k nastąpi: dopiero za tysiące lub setki tysięcy lat. A tym czasem leżą one n a naszych polach, czekając n a swój los i zadziw iając n as niekie­

dy swoją niezw ykłą wielkością. B y w ają kamienie, m a ­ jące po 10 i 20 łokci obwodu, zagłębione w ziemi n a trzy do pięciu łokci! S k ą i one wzięły się n a polu?

Czy w y ro sły — ja k mówi podanie ludowe? czy i one zo ­ stały przyniesione z g ó r p rzez wody? Tak, i te wiel­

kie kam ienie przyniosła też woda, lecz w sposób b a r ­ dzo szczególny. P o w ia d a ją uczeni, że lat temu setki tysięcy, a może i miljony, w naszej części świata, E u ­ ropie, zap an o w ało straszn e zimno, s p ad ły olbrzym ie śniegi, k tó re zajęły szczególniej północne k r a je E u r o ­ py. Potem te śniegi s tw ard n iały i u tw o rzy ły się z nich olbrzym ie k ry lodowe, k tó re zsuwały się z g ó r pół­

nocnych i szły n a południe, aż p raw ie do g ó r K a r­

packich. Otóż te lody o d ry w ały olbrzym ie głazy od gór północnej E u r o p y i zaniosły je aż do nas. Potem, g d y lody stopniały, wielkie kamienie osiadły w p iask ac h i glinach, w k tó ry ch do dziś dnia leżą.

Być może, iż ten n ędzny k aw ałek brukow ca, p o d ­ niesiony przez was n a szosie, jest właśnie odłamkiem

— 28 -

- 29 -

potężnej skały granitowej, k tó r a nieg d y ś wznosiła się d um nie n a szczycie jakiej wysokiej g óry północnej.

(według M. B rzeziń sk iego « Z dzie­

dziny p rzyrod y i przem ysłu»).

Ć w iczenie g ra m a ty c zn e . Z przeczytanego artykułu wy­

brać osobno przymiotniki, przysłówki i imiesłowy i wyjaśnić, dlaczego każdy z wybranych wyrazów zaliczamy do tej nie innej kategorji.

Ć w iczenia stylo w e (do wyboru). 1. Ułożyć plan prze­

czytanego artykułu, a następnie według tego planu napisać krótkie streszczenie. 2. Niech kamień przy drodze opowiada swoje dzieje.

,

8. W i s ł a . J e s t krain a, w tej krainie,

K ęd y dzielny żyje lud, S ta ra Wisła z d a w n a płynie,

N ajpiękniejsza z n aszy ch wód.

Gdy n a wiosnę p r y s n ą lody I zabłyśnie pięk n y maj, W net roztoczy swoje wody,

I oblewa lu b y k raj.

Z n u rtem Wisły m k n ą galary , O m ijając zdała ląd, Albo statek siłą p a ry

Łam ie sz p a rk o b y s tr y prąd.

W n u rta c h niebo się przeziera, I n a falach słońce lśni, A flisaków śpiew ka szczera,

O prześlicznej Wiśle brzmi.

9. W oda i jej obieg.

Stań n a d strum ykiem , k tó ry szemrząc uroczo, zbie­

ga po skalistych g ó ry wyżłobieniach. Goń m yślą za

jego biegiem. Ileż tu życia, ruchu i piękności! S tr u ­ mykow i sm utno n a świecie, i sam czegóżby dokonać potrafił? Szuka też swych braci i łączy się z nimi w rzeczki i rzeki. Na ich b a r k a c h widzisz już p ro m y i galary , k tó re owoc tr u d u ro ln ik a niosą nieraz w kraj daleki. W głębiach ich znow u żywi się mnóstw o stw o ­ rzeń, k tó re człowiekowi idą n a pożytek. J a k ż e s m u t­

no w okolicy, w której b r a k orzeźwiającej wody! Więc chociaż z wiosną, gdy lody pękną, lub po ulew nych w lecie deszczach nieraz rzek i w zbiorą i p r z y p r a w ią ro ln ik a o stratę jeg o d obytku, on ich nie porzuca.

Lecz idźm y w d ro g ę dalej. J a k stru m y k ze s t r u ­ mykiem, ta k rzek a łączy się z rzeką, bo w łączności i zgodzie—siła. Tu już nietylko p ro m y i galary, ale wielkie łodzie z rozpiętem i żaglami, lub p a r ą p ęd zo n e s tatk i—wiozą licznych pod ró żn ikó w i ró żn y ch k ra jó w tow ary.

P o tę g a wód w zm aga się, aż wreszcie i wielka r z e ­ k a ma swój koniec. Lecz jaki? P atrz, gdzie sięgniesz okiem, tam woda i w o d a —to morze, to ocean. W jego głębiach całe p o g rą ż y łb y ś m iasta z ich najwyższem i wieżami. Na falach jego unoszą się okręty, większe od n ajw iększych kamienic. Tysiące ludzi p racu je n a o k r ę ­ tach. O, bo m orze to n a jb o g a ts z a n a świecie k o p a l­

nia! Tu wspaniałe p erły i korale, tam o lbrzym ie a p o ­ żyteczne w ieloryby, ówdzie śledzie, o stry gi i inne stw o ­ rzenia, miljonom ludzi n a p o k a rm służące.

Nigdzie człowiek nie czuje się tak małym wobec Boga, ja k n a morzu, a cóż dopiero g d y wicher je w zbu­

rzył F ale jego p ię trz ą się wówczas bałw anam i, które u d e rz a ją c o siebie, huczą tak, iż zd aje się człowieko­

wi, ja k g d y b y sklepienie nieb a waliło się n a jego gło­

wę. W tedy modli się on tylko i k o rzy p rzed Panem...

i znow u cisza — a d o b ro czy n n e słońce idzie w pomoc morzu, b y całą ożywić p rzy ro d ę; jego to bowiem p r o ­

— 31 ^-

mienie zb ierają z pow ierzchni mórz wodę, b y pod p o ­ stacią ch m u r i obłoków roznieść ją po całym ziemi o b ­ szarze, d a j ą c początek ożywczym deszczom, źródłom i strum ykom . Te zaś w racają znow u do swego p o czą t­

k u —do morza.

O b ja śn ien ia ję zy k o w e . Goń myślą za jego biegiem — pomyśl, co się z nim dzieje i jaką, stopniowo przybiera postać.

Szuka swych braci —łączy sią z innemi strumykami. N a ich b a rk a c h —na ich powierzchni. Owoc trudu rolnika—zboże.

Potęga wód wzmaga się — wody stają, się coraz silniejsze.

Czem są pożyteczne wieloryby? (Tran, fiszbin). Korzy się przed Panem—czuje się pokornym wobec Boga.

Ćwiczenie g ra m a ty c zn e . W przeczytanym artykule wska­

zać imiesłowy odmienne i nieodmienne, oraz wyróżnić zdania proste, złożone i skrócone.

10. Dwie krople deszczu.

Ciepły deszcz w iosenny padał. Dwie k ro p le leciały obok siebie z chm ur na ziemię. J e d n a rzek ła do drugiej:

— Siostrzyczko moja! to tak miło lecieć razem. T r z y ­ m ajm y się zawsze blizko siebie!

W tem spad ły obie n a dach domu, k tó ry stał n a p a ­ górku. J e d n a u p a d ła n a p o łudniow ą stronę dachu, o g r z a n ą ciepłemi prom ieniam i słońca. Tu zaraz p o r w a ­ ły ją inne krople i ściekły z nią razem p rę d k o do r y n ­ ny, a r y n n ą do row u. W rowie schowały się w cz a r­

n ą ziemię i później w ypłynęły w pew nem o d daleniu w źródełku, ocienionem drzewami. Kropelka oglądała się za sw oją tow arzyszką, ale tej tu nie było.

D ru g a k ro p elk a sp ad ła n a północną stronę d achu i stoczyła się po niej do r y n n y ; ale w ry n n a c h po tej stronie domu b y ł jeszcze lód. W nocy był p r z y m r o ­ zek, zmroził k ropelkę i uwięził ją w lodzie. W kilka dni o dta jała n a p o w ró t i spłynęła n a dół do sadzaw ki,

— 32 ^—

w której p ły w ały gęsi i kaczki, a z tej do ja m y z g n o ­ jówką. Z niej w yrzucono ją n a pole. D ługo tam w ę­

d row ała od k o rz o n k a do korzon k a, niosąc roślinom z gnojów ki pożywienie, aż nareszcie oczyszczona—za­

trzym ała się w bróździe. S padł deszcz ulewny, p o ­ rw ał ją, zmieszał z n am ułem i uniósł n a dół do rzeki.

Jej to w a rz y s z k a już d aw no sw obodnie p łyn ęła w innej rzece.

T ak płynęły obie w przeciw ne stro n y świata, z r z e ­ ki do rzeki, z m orza do morza; płynęły rok, dwa, sto, tysiąc lat i nie widziały się z sobą. Aż po tysiącu la ­ tach, k u wielkiej radości wzajemnej, znalazły się obok siebie n a nieskończonej pow ierzchni wielkiego, dalekie­

go morza. Gorące prom ienie słoneczne p a r z y ły je tam bardzo, aż w k o ń cu k ropelki uniosły się w ciepłem p o ­ w ietrzu w górę. Tam p o rw ał je w iatr i zaniósł zno ­ wu daleko, daleko n a d p ag ó rek , z k tóreg o niegdyś ściekły w dwie przeciw ne strony. Ale domu, n a k tó ry ongi spadły, już tam nie było Nie było n aw et ś lad u m ieszkania ludzkiego. Rosła tam traw a, a w śród niej

ćw ierkały koniki polne.

Ćwiczenie stylow e. Dzieje kropli wody.—Podobnie jak w przeczytanej powiastce opisać historję i różne przemiany innej kropli deszczu, a zarazem według własnej fantazji opi­

sać, co mogła ona widzieć podczas swoich wędrówek.

KU CZCI WIELKICH LUDZI.

i.

11. Mikołaj Kopernik.

— Mamusiu, co to znaczy wielki człowiek?—mówiła 8-letnia Hela. — Kiedy by łam m alu tk a, w y ob rażałam so­

bie, że wielki człowiek to taki olbrzym, k tó r y b y się w te drzw i nie zmieścił; ale teraz już wiem, że to co

— 33 —

innego. P y ta ła m Stasi i Zosi, ale one zam iast o d p o ­ wiedzieć, śmieją się tylk o ze mnie.

— J a k zw ykle ci, co sam i nie wiedzą — szepnęła matka, n iezadow olona ze sw ych s tarszy ch córek.—T w o ­ je dziecinne mniemanie, H eluniu, niezupełnie było b łę­

dne: wielki człowiek—to ten, kto p r z e r a s ta swoich bli­

źnich w p raw d zie nie w zrostem ciała, lecz przym iotam i u m y słu lub serca. Kto ro zu m em p rzew y ższy swych ziomków, kto ma jak iś talen t lu b zdolność wybitną, a tych d aró w B ożych u ży je n a to, ab y o d k ry ć ja k ą ś p ra w d ę p rzed tem nieznaną, kto ludziom życie uczyni lżejszem, albo ich sam ych oświeci lub k u d o b rem u p o ­ wiedzie, ten słusznie wielkim zwać się powinien. Wiel­

kim jest ten, kto k o cha silnie swych braci, kto dla ich szczęścia gotów wszystkie dni swego życia poświęcić w ofierze, a n aw et śmierć ponieść w ich obronie. Gzy rozumiesz to, Helenko?

— Z daje się, że rozumiem, choć nie u m iałab y m te­

go ta k ładnie opowiedzieć, ja k mamusia; ale wiem, że do wielkich ludzi n ależą sławni wojownicy i d o b rzy królowie, podróżnicy, k tó rzy now e ziemie odkryli, w y ­ nalazcy, uczeni, poeci. Ach! mamo, ja k ja b y m chciała p o znać jakieg o wielkiego człowieka!

— To tw oje życzenie spełni się w krótce w pew nej części; postanow iłam już d aw n o p o k aza ć wam, moje córeczki, najw ażniejsze pom niki w W arszaw ie i opo­

wiedzieć o ludziach, k tó ry ch one p rzed sta w iają. J u t r o o dbędziem y p ierw szą n aszą wędrówkę.

— Ach! ja k to dobrze!—zawołała H elenka i pobie­

gła podzielić się świeżą wiadomością z siostrami, a ta k ­ że z m łodszym o ro k braciszkiem, Jankiem , k tó r y o św iad­

czył stanowczo, że z m am ą iść musi, bo skończył lat siedem i już nie należy do m ałych dzieci.

N azaju trz wesoła g r o m a d k a p o d ąży ła z m am ą No­

wym Światem n a K rako w sk ie P rzedm ieście do p o s ą g u

C ZYTANKI S T O P N IO W A N E , I II . 3

Kopernika. J a n e k p rz y p o m n ia ł sobie zaraz, że n ie d a ­ wno n a tym p la cy k u było b a rd z o wesoło, gdyż cały był zastaw iony choinkami; dziewczynki zaś p r z y p a t r y ­ wały się p ow ażnej postaci męża, trzy m ają ceg o w rę k u kulę ziemską.

— Kto to, mamo? —szepnęła Helcia.

— Alboż nie wiesz, że K o p ern ik — o d p a rła Stasia.

— A kto b y ł K opernik?—p y ta ją dalej młodsze dzieci.

— Sądzę, że dzisiaj Stasia mnie zastąpi, ja k o n a j ­ starsza córka, i opowie b r a tu i siostrzyczkom, co wie 0 Mikołaju Koperniku.

D w unastoletnia Stasia, r a d a z zaszczytu, k tó ry ją spotkał, ta k zaczęła opowiadać, n a ś la d u ją c sposób m ó­

wienia swej nauczycielki:

— Wiecie zapew ne wszyscy, że ziemia, n a której mieszkamy, jest o g ro m n ą kulą; wiecie, że słońce ją oświeca, ale p ew no wam się zdaje, że to słońce jest sobie la m p k ą nie w iększą od d u żeg o talerza, k tó ra przez cały dzień p rz e s u w a się p o niebie, a n a noc g a ­ śnie.

— O p r z e p r a s z a m —p rz e rw a ła 10-letnia Zosia — ja przecież d ob rze wiem, że słońce jest ogrom ne, choć zdaleka w ydaje się małe, tylko d o b rze nie pam iętam , czy to słońce o b raca się koło ziemi, czy ziemia koło słońca. Z daje się, że p a n n a W anda mówiła o ru ch ac h ziemi, ale mnie się to w głowie nie może pomieścić, bo przecież codzień widzę, ja k słońce wschodzi i zac h o ­ dzi, a nie czuję, żeby ziemia się ruszała.

— Otóż widzisz, Zosiu — rzekła S tasia—tak, ja k ty teraz, myśleli wszyscy w d aw n y ch czasach. D opiero K opernik w yp ro w ad ził ich z błędu. Od n ajm łodszego wieku lubił on w p atry w ać się w niebo gw iaździste 1 zastan aw iał się n a d tem, co widział. Z au w aży ł r ó ż ­ ne gwiazdy, spostrzegł, że w k a ż d y m miesiącu inne m ożna widzieć n a niebie, że zmieniają one miejsce co

— 35 ^—

noc pilawie, że niektó re u k a z u j ą się razem, tw orząc pew n ą g ru p ę czyli konstelację, w y p y ty w ał starszy ch o ich n azw y i znaczenie. W późniejszym wieku, g d y uczył się osobnej n a u k i o ciałach niebieskich, zwanej astronom ją, a także g d y uczynił duże p o s tę p y w m a ­ tematyce, n a b y ł tyle wiedzy o ziemi, słońcu i g w iaz­

dach, ile jej posiadali n a ju c z e ń s i ludzie w jego czasie.

Bo trzeba wam wiedzieć, że już p r z e d K opernikiem zajm ow ano się astro n o m ją i p o siad an o trochę w iado ­ mości o tem, ja k są wielkie i odległe niektóre ciała niebieskie;—lecz wiadomości te były b a rd z o nied o k ła­

dne, głównie dlatego, że w o w ych czasach nie znano takich szkieł, p r z y r z ą d ó w i n arz ę d z i astronom icznych, k tórych dziś u ży w ają do b a d a n ia nieba. K opernik nie p o p rzestał n a tem, czego się nau cz y ł od swych profe­

sorów, lecz później przez całe życie p raco w ał n a d tym przedmiotem, u jm ując sobie snu i odpoczynku, aż d o ­ szedł do tej nieznanej d o tą d p ra w d y , że to ziemia k r ą ­ ży naokoło słońca. Tem o dkryciem p rzy n ió sł zaszczyt swem u narodow i, k tó ry nim słusznie może się chełpić.

Z d u m ą więc pow tarzam y:

«W strzym ał słońce, ru s z y ł ziemię...

Polskie w ydało go plemię».

— A czy K opernik mieszkał w Warszawie, że mu tu pom nik w ystaw iono?—p y ta ły dzieci.

— Nie—rzekła m a m a—K o p ern ik urodził się r. 1473 w T o ru n iu n a d Wisłą, uczył się w Krakowie, a potem jeszcze we Włoszech, za granicą. Został księdzem, był k anonikiem we F r a u e n b u r g u , gdzie resztę życia p r z e ­ pędził i u m a rł w r o k u 1543 za p a n o w a n ia Z y g m u n ta I, tego samego króla, co to Mazowsze do Polski p r z y łą ­ czył. P rzed sam ą śmiercią zobaczył w y d ru k o w a n e swo­

je dzieło wiekopom ne « 0 o b ro ta c h ciał niebieskich*.

— To K opernik b y ł księdzem?... więc oprócz astro-

- 36 ^—

nom ji miał jeszcze wiele p ra c y ja k o k ap łan !—odezw a­

ła się zam yślona H ela.

— P o m yśl jeszcze, H e lu n iu —d o d a ła m a t k a —że Mi­

kołaj K opernik b y ł n a d to lekarzem , zajm ow ał się rów ­ nie gorliwie ciałem, ja k i duszą bliźnich. A przy te m b y ł ta k skrom ny, ja k b y zupełnie nie odczuw ał swej wyższości n a d innym i ludźmi.

— O! to wielki, p raw d ziw ie wielki człowiek! — za­

wołały chórem dzieci, i po tych słowach p o g rą ż y ły się w pow ażnej zadum ie tak, że d łu g ą chwilę milczały.

W róciwszy do domu, dzieci nie baw iły się w żad n ą g rę hałaśliwą, n a w e t r o z trz e p a n a Zosia nie stroiła ż a r ­ tów, lecz zaraz po herbacie stanęła p r z e d oknem i za ­ częła się w p a try w a ć długo i u w ażn ie w p o g o dn e nie­

bo, n a k tórem u k a z y w a ły się m iljony gw iazdek; p o ­ ważniejsza, choć młodsza, Hela stan ęła koło niej, a S ta ­ sia, wziąwszy n a k o la n a Janeczka, k tó r y mimo la t sie­

dm iu skończonych, b y ł rozpieszczonem dzieckiem swej n ajstarszej siostrzyczki, deklam ow ała z p rzejęciem n a ­ stęp u jący wiersz Maryi Konopnickiej.

12. Stopnie poznania.

A czy wiesz ty, drogie dziecię, Co to cudów jest n a świecie?

Ile to się gw iazd w oddali Na wieczornem niebie pali?

Widzisz, ja k ta mleczna droga, R ozciągniona r ę k ą Boga, W skroś się wije p rzez błękity, J a k o sreb rem p a s w y szyty.

A czy wiesz, że ziemia cała To też g w iazd k a tylko mała, T a k a sama, ja k ta złota, Co w okienko twe migota?