Mauzoleum rodowe Lubomirskich w Nowym Wiśniczu

Piotr S. Szlezynger

Mauzoleum rodowe Lubomirskich w

Nowym Wiśniczu

Ochrona Zabytków 49/2 (193), 149-158

1996

Piotr S. Szlezynger

MAUZOLEUM RODOWE LUBOMIRSKICH W NOWYM WIŚNICZU

W dotychczasow ych opracow aniach na tem at koś­ cioła i klasztoru karm elitów bosych w N ow ym W iśni­ czu zabrakło om ów ienia go jako m auzoleum rodu. M aria Brykow ska, Tadeusz C hrzanow ski i Adam M i- łobędzki w sw ych opracow aniach m onograficznych akcentow ali wyłącznie w otyw ny charakter fundacji L ubom irskiego1. Badania, które prow adziłem od roku 1978 zaow ocow ały obszerną m onografią zespołu a r­ chitektonicznego i kilkom a publikacjam i, których te ­ m atem była analiza historyczno-artystyczna budow li ze w skazaniem usytuow ania w niej m auzoleum ro d u 2. Pełny zakres badań u trudniało zaginięcie lub ro z p ro ­ szenie pozostałych źródeł oraz niedostępność założe­ nia pok laszto rn eg o od roku 1783, tj. roku kasaty kla­ sztoru w ram ach reform y józefińskiej.

Problem atyka związana z m auzoleum rodow ym Lu­ bom irskich w W iśniczu jest rozpatryw ana w niniejszej pracy po raz pierwszy, także na tle innych m agnackich kościołów -m auzoleów , w oparciu o now e wyniki ba­ dań archiw alnych, terenow ych i porów naw czych. Podjęta została także próba określenia najbardziej ko­ niecznych zabiegów konserw atorskich w obec zm ienia­ jących się koncepcji użytkow ania w nętrza dawnej świątyni przez obecnego gospodarza obiektu (mieści się w nim teraz więzienie).

W latach 1 6 1 0 -1 6 1 6 Sebastian Lubom irski w zniósł w K rakow ie kopułow ą kaplicę grobow ą pw. Z w iasto ­ w ania N M P dla swojej najbliższej rodziny2. Z am iar stw orzenia m auzoleum rodu w now o założonym ośrodku rezydencjonalnym w W iśniczu zrealizow ał je­ go syn Stanisław, w ojew oda krakow ski. Początkow o przeznaczył na ten cel dobudow aną w 1620 r. do zam ­ ku k o pułow ą, o rien to w an ą kaplicę pw. Zw iastow ania N M P O tym , że pełniła ona taką funkcję świadczy m alarska, złożona heraldyka w pendentyw ach kopuły, a także o ra to ria — jedno skierow ane ku absydzie i drugie w em porze, z fryzem heraklejskim jako а р о

-t. M. Brykowska, U kłady przestrzenne ko ścio łó w k a rm e litó w bosych

w XVII i XVIII w ., Warszawa 1 984, s. 5; A. M ilobędzki, A rchitek­ tura polska XVII w ieku (w:) D zieje sztu ki polskiej, t. 4 , cz. 1,

Warszawa 1 9 8 0 , s. 170 i 171; T. Chrzanowski, M. Kornecki, Sztuka

zie m i krakow skiej, Kraków 1 9 82, s. 3 3 6 .

2. P. S. Szlezynger, Kościół K arm elitó w Bosych w N o w y m W iśniczu, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” (dalej KAiU), t. XXXIII, 1988, s. 1 1 3 - 1 4 0 ; tenże: P roblem y badaw cze i konserw atorskie

daw nego kościoła i klasztoru ka rm e litó w bosych w N o w y m W iśni­ czu, Kraków 1 9 8 4 , mpis w Bibliotece Głównej Politechniki Krakow­

skiej.

3. J. Łoziński, G ro b o w e kaplice kopu łow e w Polsce w latach 1 5 2 0 -

1620, W arszawa 1 9 73.

4. Archiwum Państw ow e w Krakowie, d. Archiwum Sanguszków, rkps 989: R egestr i sum m ariusz różnych p rzyw ilejó w ... hrabstw a

teozą fu n d a to ra — oraz uposażenie altarzystów 4. W k ró tce po ślubow aniu złożonym w obozie pod C h o ­ cim iem w e w rześniu 1621 r. tzn., już w 1622 r. L ubo­ mirski u fu n d o w ał w otyw ną św iątynię karm elitów b o ­ sych pw. C hrystusa Z baw iciela5. K lasztor ukończono w 1630 r., kościół zaś pośw ięcono pięć lat później6 (il. 1). W ro k u 1783 w ładze austriackie zam knęły kla­ sztor i um ieściły w nim sąd i w ięzienie, a w kościele, po sekularyzacji, kaplicę w ięzienną, która istniała do 1939 ro k u 7. A ustriacy skonfiskow ali ruchom ości i nie­ ruchom ości, zakonnicy wywieźli jedynie część p a ra ­ m en tó w oraz bibliotekę do L w ow a8. W ro k u 1939 niem iecki zarząd w ięzienia zam knął św iątynię. O d 1940 r., w zw iązku z planam i założenia w W iśniczu obozu koncentracyjnego, w ięzienie przejęła kom enda SS. O d 1 X 1940 r. N iem cy rozpoczęli system atyczną i p lanow ą ro zb ió rk ę kościoła (po pożarze), zrzucając sklepienia do w n ętrza zniszczono miejscami sklepienia kry p t p o d kościołem . Pozostały m ury zew nętrzne do blisko p o ło w y ich wysokości (il. 2). W 1941 r. po decyzji H an sa Franka o założeniu w W iśniczu letniej rezydencji u p o rząd k o w an o ruinę, przesklepiono kry­ pty i z a m u ro w an o je9. N iem cy wywieźli pozyskane z rozbiórki ciosy piaskow ca oraz m arm u ro w e detale arch itek to n iczn e, zaś drew niane w yposażenie w nętrza rozsprzedali okolicznej ludności lub spalili na miejscu. W yw iezione ołtarze nie zostały odnalezione do dziś. D aw ny skarbiec, zakrystię i o rato riu m na piętrze w łą­ czono do pom ieszczeń więzienia.

Poniew aż w całym w nętrzu kościoła zdarto m arm u­ row ą posadzkę, krypty łącznie z usytuow aną tam daw ­ ną kaplicą św. Krzyża zalew ane są w odą opadow ą. M im o to zam u ro w an e krypty przetrw ały w ojnę w d o ­ brym stanie, a w otw artej w 1946 r. podziem nej kapli­ cy rodow ej zachow ały się doskonale sztukaterie skle­ pienia przypisyw ane G. B. Falconiem u10. Z achow ały się także w m u rach in situ cztery portale z piaskow ca

w isnickiego, k. 191: ,A - D ni 16 1 9 ... pro capella in Arce Visnicensis sita n oviterris tem p o rib u s propijs extructa".

5. P. S. Szlezynger, Fundacje architektoniczne S. Lubom irskiego, w o je w o d y i sta ro sty generalnego krakow skiego, Kraków 1 9 9 4 , s. 43.

6. I. W anat, Z akon k a rm e litó w bosych w Polsce, Kraków 1 979, s. 3 5 4 .

7. C o n tin u a tio E d icto ru m M andatarum et U niversalium ... w G alicyj

i L o d o m e ryj K rólestw ach , Lwów 1784.

8. J. D łu gosz, B ib lio tek a klasztoru ka rm e litó w bosych w Wiśniczu, „Archiwa, Biblioteki i M uzea K ościelne”, t. 13, s. 9 1 - 9 6 .

9. Archiw um M uzeum O kręgow ego w Bochni, rkps 1 8 /8 0 /5 9 : „H i­

storia rozb ió rk i sta ro żytn eg o kościoła więziennego w W iśniczu... p rzez A n ton iego N orka, budow niczego spisana", w 1945 (1 9 4 6 r. ?).

10. J. Lepiarczyk, N iem ieckie barbarzyństw o w W iśniczu N o w y m , „Z iem ia”, t. X X X V III, 1 9 4 7 , s. 2 4 3 -2 4 7 : „zejście z w n ętrza

kościo-1. Noury Wiśnicz. Kościół pw . Chrystusa Zbawiciela i klasztor k arm elitów bosych. Fasada odtw orzona w XVII w ., w idok o d północy. Oprać, autor 1. N o w y W iśnicz. Church o f Christ the Saviour an d C arm elite m onastery. Façade recreated in the seven teen th century, v ie w from the north. Prep, b y th e au th or

łącznie z wejściowym , zaś na zachodniej ścianie p rez­ biterium interesujące stiuki rów nież F alconiego11. O becnie częściow o zasypane krypty są niedostępne.

N a układzie przestrzennym świątyni zaważyły regu­ ły k arm elitó w bosych i zam ierzenia fu n d ato ra co do w oty w n eg o charakteru kościoła usytuow anego w e­ w nątrz bastionow ych um ocnień. Plan kościoła zreali­ zow ano zgodnie ze schem atem zatw ierdzonym w Rzy­ mie dla Prow incji Polskiej zakonu, zm odyfikow anym jednak przez nadw ornego architekta fu n d ato ra — M a ­ cieja T rapolę, który zaplanow ał jednakow ą długość nawy i prezbiterium (ił. 4). Stosunkow o k ró tk a, d w u ­ przęsłow a naw a um ożliw iła integrację w nętrza i p ro ­ w adziła d o barokow ego spiętrzenia na skrzyżow aniu naw, gdzie architekt uzyskał m aksim um ekspresji. Ścia­ ny nawy, k tó re dzięki bogatej dekoracji i artykulacji w prow adzały elem ent ruchu i grę płaszczyzn, mogły stanow ić sam odzielną elewację. A rchitekt dążył do

la p rzez o tw ó r w posadzce jest zam u row an e... m arm u row e i m e ta ­ lo w e tru m n y pozornie nietknięte (...) p o k ry w y ich są w szystkie oderw ane, a n a w et szereg trum ien sto i otw artych . Z abalsam ow an e zw ło k i (...) zo s ta ły splądrow ane {...). B arokow e stiu k i za c h o w a ły się tu ta j b ez w ięk szych uszkodzeń".

11. A. Bochnak, G iovanni B attista Falconi, Kraków 1 9 2 5 , s. 8 -9 . 12. Biblioteka Zakładu N arodow ego im. Ossolińskich we Wrocławiu

planu centralnego, typow ego dla m auzoleum — stąd jednakow a długość naw y i prezbiterium . K rótkie ra ­ m iona tran sep tu w skazują na respektow anie przepi­ sów zakonnych, zalecających dla ważniejszych świątyń plan krzyża łacińskiego in m odo crucis12. W efekcie rzut kościoła łączy w sobie w sposób oryginalny zasa­ dy planu centralnego i podłużnego. Skrzyżow anie naw — m auzoleum rodu — zaakcentow ano podniesionym sklepieniem żaglastym ozdobionym różnobarw nym i sztukateriam i (kartusze były przygotow ane do w ypeł­ nienia ich obrazam i lub herbam i) oraz najsilniejszym ośw ietleniem tej części św iątyni. Układ przestrzenny zgodnie z zaleceniam i Soboru Trydenckiego był ściśle dośrodkow y, skierow any ku przęsłu skrzyżow ania ro z­ piętego między rozbudow anym i, podkreślającym i au ­ tonom ię tej części budow li, filarami.

W Polsce kilka kościołów pełniło funkcje m auzo­ leów rodow ych. Adam M iłobędzki wskazał na

kole-(dalej BZ N O ), rkps 1877/11, A cta prim i C apitu li Generalis Fratrum

C arm elitarum D iscalceatoru m ..., k. 82. W tym miejscu warto d o ­

dać, że przeprowadzona przeze m nie w e W łoszech kwerenda p o ­ zw oliła ustalić pochodzenie M . Trapoli — por. Archivo Parocciale

d i Sant A ndrea A po sto lo in Portogruaro, A tti dei nati, m a trim o n ii e d i m orti, k. 129, 197, 2 0 7 , 2 2 8 , 2 4 0 , 2 5 1 , 2 6 9 , 2 7 0 , 31 5 oraz fogli sparsi (filze).

2. N o w y W iśnicz. Fasada dawnego kościoła i klasztoru k a rm e litó w bosych, 1 9 8 9 r. O prać, au to r na p o d sta w ie pom iaru Krakowskiego

P rzedsiębiorstw a G eodezyjnego (dalej KPG)

2. N o w y W iśnicz. Façade o f the form er C arm elite church a n d m onastery, 1989. Prep, b y the a u th o r on the basis o f a m easurem ent by the C racow

G eodetic O ffice (further as: KPG)

giatę w Ż ółkw i jako p ro to ty p takiego rozw iązania, do którego w łączył kościoły bernardyńskie w Rzeszowie (1 6 2 4 -1 6 2 7 , fundacja M . Ligęzy), Sierakowie (1 6 2 4 - 1629, fundacja R O palińskiego) i w K odniu (1631, fundacja M . Sapiehy), stwierdzając przy tym , że krzy­ żowy plan budow li wraz z jej kopułow ym zw ieńcze­ niem „był najw łaściw szym w edług ów czesnych pojęć

dla k o śc io ła -m a u zo le u m ”^ . Kościoły te łączy układ

przestrzenny w form ie krzyża łacińskiego i p odkreśle­ nie skrzyżow ania naw, w ydzielonego arkadam i ro zp ię­ tym i między filaram i. Są one jednym i z wcześniejszych w Polsce budow li o wyraźnie centralizujących pla­ nach. W dotychczasow ych opracow aniach nie w ym ie­ niano i nie w łączano do tej grupy świątyni karm elitów w W iśniczu14. Tymczasem typologicznie kościół ten w niew ielkim stopniu odbiega od innych w chodzących w jej skład, zam iast kopuły w prow adzono tu bow iem podniesione sklepienie żaglaste, ideow o zaś z p ew n o ­ ścią do niej należy, co zam ierzam wykazać. Brak kopuły podyktow any był obaw ą przed zniszczeniem jej przez artylerię w ufortyfikow anym klasztorze i zakazem b u ­ dow y sform ułow anym w konstytucjach k a rm elitó w 15. Podobne jak w W iśniczu w ykształcono bliskie cen tral­ nem u plany kościołów : S. C arlo ai C atinari w Rzymie — arch. R. Rosati, realizacja po 1612 r. jako m auzo­ leum św. K arola Borom eusza i św. Jakuba w Jićinie — realizacja po 1627 jako m auzoleum A lbrechta Wallen- steina.

Za kościoły-m auzolea m ożna uznać świątynie w y­ budow ane z zam iarem przeznaczenia ich na pom niki zm arłych, oto czo n e w R zeczypospolitej, zgodnie z przepisam i praw a kanonicznego, indyw idualnym p a ­ tro n a tem m ożnych ro d ó w 16. Patronow ie posiadali

3. N o w y W iśnicz. C zęść w yposażenia z kościoła pokarm elickiego p rzyg o to w a n a d o p od p a len ia przez N ie m c ó w w r . 1940. Neg. w z b io ­ rze p ry w a tn y m w W iśniczu

3. N o w y W iśnicz. Part o f the o u tfittin g from the p o st-C a rm elite church prepared to be burnt by the G erm ans in 1940. N egative in a p riva te coll. in W iśnicz

13. A. M iłobędzki, op. cit., s. 6 3 , 3 6 3 .

14. P. Krasny, K rzy żo w o -k o p u lo w e kościoły m auzolea w Polsce

w 1 pol. XVII w ., „Zeszyty N aukow e UJ”, z. 2 0 , 1992, s. 25: prze­

znaczenie k ościoła jako pom nik zmarłych w inno być określone w dokum encie fundacji budowli.

15. Archiwum Prowincji Karm elitów Bosych w Polsce, rkps A P -7,

Acta Capituli G eneralis Fratrum Carmelitarum Disc, ad Anno 1 6 0 5 , к. 48^ 19.

16. M . Kutzner, W ielkopolski kościół szlachecki u schyłku średnio­

w iecza (w:) P o d łu g nieba i zw ycza ju polskiego. Studia z historii sztu k i i architektu ry ofiarow ane A d a m o w i M ilobędzkiem u, Warsza­

4. N o w y Wiśnicz. K ościół K a rm elitó w Bosych p w . Chrystusa Z b a w i­ ciela. Plan przyziem ia, p rzed 19 3 9 r. Oprać, a u to r na pod sta w ie pom iaru KPG

4. N o w y Wiśnicz, C arm elite church o f Christ the Saviour. Plan o f the g ro u n d floor, prior to 1939. Prep, b y the a u th o r on the basis o f KPG m easurem ent

w takich kościołach ius cryptae, i nic w tym dziw nego, że sytuow ali je najchętniej w swych rodow ych gnia­ zdach.

Z a pierw ow zór kościoła grobow ego na planie krzy­ ża z kopułą m ożna uznać m auzoleum rodu Farnese: S. G iacom o é C ristoforo na Isola Bisentina (A. de Sangallo, G. Barozzi) o zbliżonych długościach nawy i p re z b iteriu m 17. W Polsce znane były z rycin kościoły

św. W aw rzyńca w E skurialu, m auzoleum królów i pom nik zwycięstwa p o d Saint Q u en tin , oraz — być może — m auzoleum H absburgów w G ra z u 18. Polscy fundatorzy mieli św iadom ość soteriologicznej w ym o­ wy sym bolu krzyża, plan krzyża (za Serliem i C atta- neo) sym bolicznie naw iązyw ał do w ezw ania C hrystusa Z baw iciela19. W nuk wojewody, Stanisław Herakliusz Lubomirski ufundow ał własne m auzoleum -kościół ber­ nardynów na C zerniakow ie, gdzie Tylman z G am eren dobrał koncepcję architektoniczną do program u ideow e­ go: zestawił nawę na planie krzyża greckiego z ośmio- bocznym chórem zakonnym i mauzoleum na skrzyżo­ w aniu naw z kryptą. K ościoły-m auzolea w Z am ościu, Żółkw i i W iśniczu spięto optycznie z rezydencjam i; takie rozw iązanie służyło w izualnem u podkreśleniu więzi m iędzy żyjącymi a zm arłym i członkam i rodu.

W ystrój powyższych św iątyń jest zbliżony, uzm ysła­ wiający kom m em oratyw ny ch arak ter budow li, a jego elem enty w W iśniczu uczestniczyły w przestrzennej kom pozycji w nętrza p o d o b n ie jak w Ż ó łk w i20. Do elem entów służących gloryfikacji cn ó t fu n d ato ra i sła­ wiących jego trium fy należały w Ż ółkw i nagrobki z fi­ guram i w zbrojach, wielkie obrazy ukazujące sukcesy m ilitarne, sarkofag Ż ółkiew skiego ze scenami bitew ­ nymi i dekoracja belkow ania wieńczącego zew nętrzne elewacje — we fryzie doryckiego belkow ania w m eto- pach znalazły się w ojenne atrybuty. Lubom irski naw ią­ zał do tej ideowej sym boliki w dekoracji fryzu z pano- pliam i obiegającego w n ętrze w W iśniczu — działa z oprzyrządow aniem , kulam i, beczkam i z prochem , kagańce, karkasy, grajcary, uzbrojenie orientalne oraz narzędzia używ ane do ziem nych prac fortyfikacyjnych pod C hocim iem : łopaty, rydle, łomy, oskardy, kilofy, pręty żelazne, taczki i w ozy wskazują na bogactw o m otyw ów nie spotykane ówcześnie w Europie (il. 5). Wiele faktów świadczy, że Lubom irski w zorow ał się na Ż ółkiew skim . Jak h etm an Żółkiew , tak on kościół w W iśniczu w ybrał w testam encie na miejsce swego w iecznego spoczynku21. Śladem Ż ółkiew skiego, który w rocznice odniesionych przez siebie zwycięstw p o le ­ cił w Ż ółkw i o d praw iać uroczyste msze, Lubom irski nakazał w wiśnickiej św iątyni odpraw iać msze d zięk­ czynne w soboty — dniu zaw arcia um ow y wstępnej do trak tatu kończącego oblężenie pod C hocim iem ,

czy-17. K. B. H iesinger, The Fregoso M onum ent. A stu d y in X V l-th

cen tu ry T om b M on u m en ts a n d C atholic R eform , „The Burlington

M agazine”, 1 9 7 6 , 118, s. 2 8 4 - 2 8 7 .

18. E. Hubala, D ie Kiinst des 17 Jahrhunderts, Berlin 1 9 70, s. 285; G. Frodl, D er innerösterreichicher H ofkün stler G iovanni Pietro de

P om is 1 5 6 9 -1 6 3 3 , Graz 1 9 7 4 , s. 103.

19. N a temat teoretycznych i liturgicznych uw arunkowań stosow a­ nia krzyża w architekturze nowożytnej por. H . Hibbard, Carlo

M aderno a n d R om an architecture, London 1 9 7 1 , s. 66; B. Arnheim, S ym bole w architekturze (w:) S ym bole i sy m b o lik a , oprać. M . G ło­

wińska, Warszawa 1 9 90, s. 2 6 4 .

20. M . G ębarow icz, Studia nad dziejam i ku ltu ry a rtystyczn ej p ó ź ­

nego renesansu w Polsce, Toruń 1 9 6 2 , s. 2 1 2 -2 1 3 .

21. Archiwum G łów n e Akt D aw nych w Warszawie (dalej A G AD), Archiwum Lubomirskich z Małej W si, Teka 18, rkps 3 7 5 , dok. 2 6 , k. 3 testam ent Lubom irskiego: „Stanislaw Lubom irski dan w Ł a ń ­

cucie, 9 -b ris 1646 (...), ciało interim w kaplicy zam k o w ej na W iśni­ czu niech będzie dep o n o w a n e (...) katafalków , lamp, obicia et om nes prorsus luxum funeralem tak w pom ienionej kaplicy jako i w koście­ le przy pogrzebie zakazuję. Assistantią i splendor niech m am z jak n ajw iększej g ro m a d y św ieckich i zakon n ików kapłanów . M iejsce g d zie ciało m a czekać resurrectionem deteom n iam capella po d ziem n a w kościele fa m y m w iśn ickim O jc ó w C arm elitów bosych ”.

niąc tym z kościoła pom nik swego m ęstw a rycerskie­ go22. Dążył on do w yolbrzym ienia zwycięstwa i uczy­ nienia zeń polskiego Lepanta. Z nalazło to wyraz w za­ leceniu papieża Grzegorza XV odpraw iania nabożeństw z hym nem Te D eu m oraz organizow ania procesji z ka­ ted ry na W awelu w rocznice zwycięstwa 10 paździer­ nik a22. W ielką w agę przykładał fu n d ato r do codzien­ nych egzekwii za swą duszę: stanow iły je dwie msze, litania do N M P i rozm yślania w klasztorze wiśnickim .

Przy filarze na skrzyżow aniu naw usytuow ano w W iśniczu schody o m arm urow ych stopniach, ze zło­ coną, m etalow ą balustradą, prow adzące do p odziem ­ nej kaplicy św. Krzyża. N ie mogły one pozostać nie­ zauw ażone we w nętrzu. Kaplicę um ieszczono pod w schodnim ram ieniem tran sep tu z ołtarzem N M P za­ łożo n o na planie prostokąta, sklepiono kolebkow o i o zd o b io n o sztukateriam i złożonym i z m iękkich, m ięsistych form kartuszy, bliskich w arsztatow i Falco- niego. N a w schodniej ścianie usytuow ano ołtarz z re­ tabulum z hebanow ym krucyfiksem i srebrnym i posą­ gam i N M P i św. Ja n a 24, by przypom inały o zbawczej m ocy śmierci C hrystusa. N a w p ro st ołtarza ośw ietlo­ nego dw om a dużym i oknam i w uszakow ych, kam ien­ nych obram ieniach (il. 6) z refleksam i srebrnych figur, usytuow ano oddzielone kratą wejście do krypty ro d o ­ wej Lubom irskich, znajdującej się pod krzyżem świą­ tyni na tym sam ym poziom ie (il. 7). Sarkofagi L ubo­ m irskich były doskonale w idoczne dla uczestników nabożeństw w podziem nej kaplicy. U staw iono ich w krypcie 10, w raz z kilkunastom a drew nianym i tru m n am i, w tym z przeniesioną z zam kowej kaplicy przy pośw ięceniu kościoła trum ną żony fun d ato ra — Z ofii z O strogskich. W roku 1669 przy sarkofa­ gach złożono 18 tarcz srebrnych z herbam i, ofiarow a­ nych przez B arbarę z Czekarzewicz Lubom irską, h et­ m anow ą k o ro n n ą 25. W XVII i XVIII w. chow ano w krypcie członków rodu zm arłych także poza W iśni­ czem 26. Sarkofagi rozm ieszczono tak, że zm arli spo­ glądali niejako ku ołtarzow i mieszczącemu krucyfiks, p o dobnie jak w Eskurialu i kościele rzeszowskim .

Wy-2 Wy-2 . E. A. Kuropatnicki, Geografia albo opisanie K rólestw G alicyj

i L odom eryj, Przemyśl 1 7 8 6 , s. 25: „W iśnicz... b y ł tu bardzo bogaty k la szto r XX K a rm elitó w Bosych. K ościół p rzy nim sła w n y z G robów X iązęcych, tru m n am i srebrnym i, cyn o w ym i, m au zoleam i m arm uro­ w y m i o zd o b n ym i w których grobach z nadanych fu n d ó szó w n abo­ że ń stw o się o d p ra w ia ło ..." . Archiwum Generalne Karm elitów Bo­

sych w Rzymie, rkps Plut 92 j, O bligationes conventus Visnicensis

C arm elitarum D iscalceatorum , b. p., w ym ienione obligacje w ieczne

S. Lubomirskiego: dw ie msze codziennie za duszę fundatora, 1 msza w rocznicę śm ierci, 1 uroczysta msza w każdą sobotę, dyscyplina w piątek, litania d o M atki Boskiej po nieszporach codziennie, 1 g o ­ dzina rozmyślań codziennie. Za te obligacje Lubomirski zobow iązał się ufundow ać i ozd ob ić kościół i klasztor oraz zapisał na w ieczne czasy 6 w iosek i m łyn. Zapisy potw ierdzono w: B Z N O , rkps 4839/11, L iber Iurium in quo erectio fundationis conventus Visnicen­

sis firm atu r, k. 2 2 i tam że, R elatio fundationis con ven tu s Visnicensis Salvatoris C arm elitarum D iscalceatorum cum annalibus ejusdem m onasterii 1 6 2 4 - 1 7 1 9 , rkps 1871/1, k. 7 i 8.

5. N o w y Wis'nicz. K ościół pokarm elicki. W idok ołtarza p w . N M P we

wschodnim sk rzyd le transeptu w okresie m ięd zy w o jen n ym . Fot. W. D em etryk iew icz, neg. w Instytucie Sztuki Polskiej A kadem ii N auk w W arszawie (dalej IS PAN)

5. N o w y Wiśnicz. P o st-C a rm elite church. View o f the H o ly Virgin M ary altar in the eastern w in g o f the transept during th e in te r-w a r period. Photo: W. D em etryk iew icz, negative in the In stitu te o f A rt in the Polish A cadem y o f Sciences in W arsaw (further as: IS PAN)

staw ienie przestrzeni grzebalnej na w idok publiczny było nie do pom yślenia przez Soborem Trydenckim . Koncepcję bliską wiśnickiej znajdujem y w m auzoleum rodowym Radziwiłłów w kościele Bożego Ciała w

Nie-23. Archiwum Kapituły Krakowskiej, rkps Acta Actorum Ven. Ca­

p itu li Ecclesiae C athedralis Cracoviensis, t. 12, k. 101 v.: „6 O cto b ris 1623: D e festo victoria ex Tureis obven tem celebrando festi g ratia­ rum actionis pro repulsi a Regno Polonia Turearum exercitum ac ecclesiam C ollegij S. Anna corpore B. Joannis C antij IU D ”. W kate­

drze ob ch od zon o d o reformy posoborow ej rocznicę 10 październi­ ka: „O fficium p ro gratiarum action e pro victoriae chocim ensis". 24. Biblioteka Polskiej Akademii Nauk w Krakowie (dalej BPAN), rkps 9 0 7 , Inventarium bonorum conventus Visnicensis C arm elita­

rum D iscalceatorum ab anno 16 4 5 a d anno 1 6 7 1 , k. 3 r. „Ex puro Argento pro alta ri S. Crucis in Capella Subterranea du o candelabras vulgo gallica ponderat", k. 3 v.: „Crux cum crucofixo ex argento qui est in altari crucis capellam subterraneam et claniculi... Sub eodem cruce sunt dua sta tu a m affixam ex lam ina argentea elaborata id est B. Virginis et S. Joannis".

25. J. W anat, o p . cit., s. 3 6 5 .

26. B Z N O , rkps 1871/1, Relatio fundationis con ven tu s Visnicensis

6. Noury Wiśnicz. P ozostałości kościoła pokarm elickiego. K am ienne obram ienie okna daw n ej ka p licy rodow ej L ubom irskich pw . Sw. K rzyża p o d wschodnim sk rzyd łem transeptu, 1 9 9 0 r. Fot. autor

6. N o w y Wiśnicz. Remains o f the p o st-C a rm e lite church. Stone w in d o w fram es o f the o ld L ubom irski fa m ily ch apel o f the H o ly Cross under the eastern wing o f the transept, 1990. P hoto: author

7. N o w y W iśnicz. K rypta rodow a Lubom irskich p o d kościołem po-

karm elickim , 1 9 2 0 r., po praw ej sarkofag Stanisława Lubom irskiego, w o je w o d y krakow skiego. Fot. W. D em etrykiew icz, neg. w IS PAN

7. N o w y W iśnicz. Lubom irski fa m ily crypt under the p o st-C a rm elite

church, 1920. T o the right: the sarcophagus o f S tanisław Lubom irski, vo iv o d e o f C racow . Photo: W. D em etrykiew icz, negative: IS PAN

świeżu, które podobnie usytuow ano p o d ołtarzem m a­ ryjnym w transepcie, a w podziem nej kaplicy przez żelazną kratę w idoczne były krypty z rzędam i sarkofa­ gów i trum ien.

Wątki program u ideow ego w W iśniczu czytelne są w wezwaniu świątyni Chrystusa Zbawiciela — posąg na szczycie fasady (il. 8) symbolizował zbawczą moc śmierci Jezusa, srebrne figury Zbaw iciela w ołtarzy głów nym i obraz O płakiw ania w retabulum w chórze zakonnym k ontynuow ały ten w ątek, co m ożna w iązać z sepulkral­ nym przeznaczeniem w nętrza świątyni. Z zakonem k a r­ m elitów wiązały się przedstaw ienia jego patronów : św. Eliasza z mieczem na w ozie ognistym i św. Elizeusza — oba w izerunki w idoczne były na tabernakulum i am bonie, a także w ołtarzach N M P i św. Teresy z Avila w transepcie oraz na sklepieniu zakrystii w p o ­ lichrom iach, ujętych stiukow ym i kartuszam i.

Panoplia fryzu, inskrypcje i w o ta-zd o b y cze w ojen­ ne akcentow ały w otyw ny charakter św iątyni w W iśni­ czu, przy której — p o d o b n ie jak w Sierakow ie i Rze­ szowie — w zniesiono klasztor kontem placyjnego za­ konu. Brak w kościele p om ników grobow ych w ro ­ dzaju przyściennych kaplic, jakie budow ali ówcześnie m agnaci, szlachta i mieszczanie, m ożna w ytłum aczyć przeznaczeniem całej św iątyni na p o m n ik chwały w oj­ ska — m o n u m e n tu m victoriae, który związany także z im ieniem fundatora — stał się m a u so leu m ducis

mag-21. BPAN, rkps 9 0 7 , Inventarium ... An. D. 1 6 4 5 , k. 1—4. W skarbcu

przechow yw ano: złoty relikwiarz ze szlachetnym i kamieniami św. Teresy (za 1250 talarów), srebrną trumnę — relikwiarz św. Alek­ sandra, srebrny, złocony relikwiarz św. Jana K antego, sześć mniej­ szych zakupionych w Rzymie relikwiarzy tow arzyszek św. Urszuli — skrzynek zdobionych hebanem , aniołkam i i koronami; tamże,

ni. Z kolei brak nagrobków figuralnych m ożna wiązać z zaleceniam i teologów (św. Karola Borom eusza, C lau ­ dio Acquavivy) oraz konstytucji karm elitów , ale zasad­ niczą przyczyną było św iadom e zam ierzenie, by cała św iątynia była w otum i pom nikiem zwycięstwa cho- cim skiego.

Kościół k arm elitów przez w prow adzenie w ątku triu m faln o -tro fealn eg o kontynuow ał zapoczątkow a­ ny w zam ku w ątek m itologii heroicznej wywodzącej się z antyku; podkreślał nie tylko znaczenie i rolę Lu­ bom irskiego w zwycięstwie chocim skim , ale służył też szeroko pojętym celom propagandow ym , wznoszenie bow iem okazałych, im ponujących budow li uw ażano za zasługę ró w n ą czynom w ojennym .

Triumfy fu n d ato ra uczytelniały inskrypcje na p o rta ­ lach fortyfikacji klasztoru i kościoła oraz na tablicy w ew nątrz, ufundow anej przez zakonników, a także ca- lopostaciow ym portrecie w zakrystii i na ścianie nad nim oraz na sarkofagu. Adresow ane były do ośw ieco­ nej w arstw y społeczeństw a i dla niej czytelne. Woje­ w oda podkreślał w nich, że obw arow ania mają zapew ­ nić bezpieczeństw o rodzinie zakonnej i ludowi. W łas­ ną osobę pragnął ukazać przez pryzm at wiary w życie p ozagrobow e i chrześcijańskiej pokory, co było zna­ m ienne dla nastrojów w epoce potrydenckiej.

Prócz od p raw ian ia mszy za zm arłych osiągnięciu zbaw ienia przez ich dusze miała — na zasadzie grobu

rkps. 9 0 9 , L iber in quo an n otantu r sum m ae con ven tu m nostrum

visnicensis C arm elitarum D is calceatorum concernentes cum expre­ ssione locationis ac census inscripti... A. D ni 1 7 7 4 , k. 23: „su m m a 2 0 0 florenorum ex thesauro Arcis Visnicensis... ex M ente et gratie C elsissim i Fundatoris N o stri assignata... con ven tu i nostro quovis anno pro festo P urificationis”, k. 27: Paweł Sanguszko zapisał

kon-ad sanctos — dopom agać bliskość relikw ii27, co było

zbieżne z intencjam i Filipa II w Eskurialu. Pochów ek przy św iętych w yrażał w ten sposób w iarę w intercesję świętych Kościoła Trium fującego28. U m acniały tę w ia­ rę liczne zapisy m szalne za dusze, ułatw iały w spółist­ nienie n astępców rodu ze zm arłym i pro to p lastam i i sym boliką śmierci. Budując klasztor Lubom irski w łą­ czył św iątynię w życie zakonników, co daw ało g w aran ­ cję stałego m odlitewnego wsparcia duszom zm arłych29. System pokrew ieństw był jednym z filarów potęgi mag- naterii w Rzeczpospolitej, stąd wielkie znaczenie kultu przodków. Akcentowany w wystroju kościoła herb Szre­ niawa Lubomirskich na sklepieniach, ołtarzach, konfes­ jonałach, tablicach panegirycznych uzmysławiał sławę rodu. Stanow iło to kontynuację program u ideowego zamku, gdzie w kaplicy kartusze herbowe złożone zgod­ nie z w yw odem genealogicznym ukazywały koligacje ro­ dzinne Stanisława i Zofii z Ostrogskich Lubomirskich. Zam ek, gniazdo „starożytnego” rodu Kmitów, otoczony przez Lubomirskiego bastionowymi fortyfikacjami, sta­ nowił aluzję do wojennej sławy właściciela, był kreowany przezeń na pom nik chwały rodu. W inskrypcji na b ra ­ mie fundator przyznawał, że zamek wzniósł: „na chwalę

R zeczpospolitej, sobie i p o to m n y m ”, i że w osiągnięciu

zw ycięstw a chocim skiego pom ogły „ opiekuńcze duchy (przodkow ie) ro d u ”20. W kraczający do grobow ca i podziem nej kaplicy św. Krzyża mijał kolejne

inskryp-9. N o w y Wiśnicz. Plan daw nego kościoła K arm elitów w p oziom ie

piw nic, przed 1 9 3 9 r. A — daw n a kaplica Sw. Krzyża, В — krypta rodow a L ubom irskich, С — krypta dla zakonników , D — krypta dla szlachty, E — kryp ta dla ubogich. O prać, au tor

9. N o w y W iśnicz. Plan o f the fo rm er C arm elite church on the level o f the cellars, prior to 1939. A — form er chapel o f the H o ly Cross, В — Lubom irski fa m ily crypt, С — crypt for m onks, D — crypt fo r the g entry, E — crypt for the poor. Prep, b y the author

cje um ieszczone na bram ie fortyfikacji, portalu i w e­ w nątrz kościoła oraz fryz z panopliam i — w intencji fundatora. U zm ysław iało to k o n trast między w spania­ łością m onum entalnej, dwuwieżowej świątyni i skrom­ nością samego mauzoleum. Pod zachodnim ramieniem transeptu z ołtarzem św. Teresy była krypta dla szlachty —

nobilium , pod nawą natomiast dla ubogich — sepulcrum pauperum (il. 9). Pochówki zróżnicow ano zatem w e­

dług stanu zm arłych21.

W roku 1949 dzięki w ładzom konserw atorskim przew ieziono do zam ku w W iśniczu sześć sarkofagów Lubom irskich: jeden m iedziany i pięć m arm urow ych oraz 22 drew niane tru m n y 22. W następnym roku

sar-8. N o w y W iśnicz. Fasada zespołu poklasztornego k a rm e litó w bosych, 1933 r. Fot. H . Poddębski, neg. w IS PAN

8. N o w y W iśnicz. Façade o f the p o st-m o n a stic C arm elite com plex, 1933. Photo: H . Poddębski, negative: IS PAN

w entow i 10 0 tys. zl z obligacjami wieczystymi po dw ie msze co ­ dziennie za dusze swoją i żony. Także akta kapituły konw entu grom adziły zapisy sum za egzekwie pochow anych w kościele. 2 8 . J. W ujek, To jest zdrow a a gru n tow n a nauka o m odlitw ach ,

m szach i jałm u żn ach za um arłe wierne, Poznań 1 5 7 9 , k. 68.

2 9 . W iązało się to z wyartykułowaną na Soborze Trydenckim wiarą, że nieboszczyk staje zaraz po śmierci na Sądzie O statecznym i należy go wesprzeć — wg J. Daranowska-Łukaszewska, C z y polska X V II-w .

plastyka nagrobkow a jest obrazem p y c h y ? (w:) Sztuka XVII w. w Polsce, W arszawa 1 9 9 4 , s. 130.

30. J. Chrościcki, Sztu ka i po lityk a . Funkcje propagandow e sztu k i

w epoce W a zó w 1 5 8 7 - 1 6 6 8 , W arszawa 1 9 8 3 , s. 90.

31. B Z N O , R elatio F undationis..., k. 5 1 -5 2 .

32. Z godnie z relacją kierownika robót w zamku w W iśniczu w la­ tach 1 9 4 9 - 1 9 5 0 mgr inż. arch. S. Dłużnia sarkofagi zabezpieczone deskami w yciągano na dziedziniec w ięzienia po deskach

mechanicz-O 5m

10. N o w y Wiśnicz. Z e sp ó l p o k la szto m y, przekrój p o d łu żn y przez ruinę kościoła z kaplicą grobow ą Św. K rzyża w podziem iu, 1989 r. O prać, a u to r na p o d sta w ie pom iaru KPG

10. N o w y Wiśnicz. P ost-m on astic com plex. Cross section o f the ruin o f the church w ith the H o ly Cross sepulchral chapel in the crypt, 1989. Prep, b y the author upon the basis o f KPG m easurem ent

11. N o w y Wiśnicz. Ruina kościoła pokarmelickiego. Przekrój poprzeczny przez dawne prezbiterium, 1989 r. Oprać, autor na podstaw ie pom iaru KPG 11. N o w y Wiśnicz. Ruins o f the p o st-C a rm e lite church. Cross section o f the o ld presbytery, 1989. Prep, b y the au th or upon the basis o f KPG m easurem ent

kofagi um ieszczono w krypcie kaplicy zam kow ej, d o ­ stępnej do zw iedzania, drew niane zaś trum ny zam u ro ­ w ano pod jej absydą. Sarkofagi członków rodu o tw ie­ rano w ielokrotnie w XIX i XX wieku. Sarkofag fun­ d a to ra m auzoleum w ykonany z kutej, złoconej blachy m iedzianej o bogatej plastycznej dekoracji musiał być

ną wciągarką przez okno dawnej kaplicy grobowej. W kaplicy gro­ madziła się w oda przeciekająca przez otwarte wnętrze ruiny kościo­ ła, krypty były zam urowane. N astępnie kowal skonstruow ał w óz o w zm ocnionych, żeliw nych osiach i klockach do ham ow ania,

któ-dobrze w idoczny z kaplicy św. Krzyża. Z łocona d e k o ­ racja stw arzała silne refleksy św ietlne. Trzypolow y p o ­ dział ścian bocznych zaakcentow ano kartuszam i ujęty­ mi listwami złożonym i z w olich oczek i o rn am en tu m ałżow inow o-chrząstkow ego, obram iającego ow alne pola z panopliam i zebranym i w 12 do 18 wiązek

ręcz-rym przew ieziono ciężkie, m armurowe sarkofagi do zamku wiśnic- kiego. Sąsiadujące piw nice poklasztorne są obecnie użytkow ane jako magazyny. W okół kościoła odkopano po wojnie drewniane trumny.

33 . J. Samek, Polskie rzem iosło a rtystyczn e, w ieki n o w o żytn e, W ar­ szawa 1 984, s. 1 0 7 i 20 8 (sarkofag obecnie znajduje się na parterze zamku obok kaplicy).

34 . AP Kraków, d. Archiwum m. Krakowa, rkps 1 5 4 1 , Inw entars

dział po bramach... w Cekhauzie Miejskim krakowskim, k. 16:

„caikw artow i k tó ry lal działa na W iśniczu i będzie ich p ró b o w a ł”.

3 5 . W . Tatarkiewicz, C za m y m arm ur w K rakow ie (w:) O sztuce

polskiej XVII i XVIII w ., W arszawa 1 9 6 6 , s. 3 5 1 , 3 8 5 , 4 2 7 . 12. N o w y Wiśnicz. Przekrój podłużny z widokiem na ścianę zachodnią dawnego prezbiterium. Stan w 1989 r. Oprać, autor na podstawie pomiaru KPG 12. N o w y Wiśnicz. Cross section w ith a view o f the western w a ll o f the o ld presbitery. State in 1989. Prep, b y the a uthor upon the basis o f KPG m easurem ent

13. W nętrze ruiny kościoła pokarm elickiego, w idok na zachodnią ścianę prezbiterium i zam urow ane wejście do zakrystii, 1996 r. Fot. a u to r

13. Interior o f the ruin o f the p o st-C a rm e lite church. V iew o f the w estern w a ll o f the presbitery an d the w a lle d -u p entrance to the sacristy, 1996. Photo: author

nej broni, złoconym i, o żywych konturach. N a nakry- wie z przedstaw ieniem ukrzyżow anego C hrystusa p o ­

łożone były insygnia w ojskow ej władzy: buław a h e t­ m ańska skrzyżow ana z szablą. Symbolikę uzupełniał panegiryczny napis (na w p ro st wejścia do krypty) i zło­ żony w edług w yw odu genealogicznego kartusz: w p o ­ lu pierwszym herb ojczysty — Szreniawa, w polu m a­ cierzystym — G ryf Branickich, w trzecim babki ojczy­ stej Barbary de Z ablath i babki macierzystej — Kotwicz z tarczą w form ie sercow atej, ujętej w olutow o-m ałżo- winow ym ornam en tem zw ieńczonym o tw artą koroną książęcą (podobnie do herbu w kaplicy zamku). Koncep­ cja dekoracji i podziałów tego sarkofagu nawiązuje do sarkofagów W ładysław a IV i Cecylii Renaty, detal jest jednak bardziej rozdrobniony. Z zastrzeżeniem należy przyjąć atrybucję J. Samka, przypisującego jego w yko­ nanie toruńskiem u złotnikow i J. K. Bierpfaffowi33. M ógł on być w ykonany w ludw isarni na podzam czu w W iśniczu przez Eliasza Flieckera, sprow adzonego przez Lubomirskiego z Augsburga w 1630 r. (?)34. Stąd zapew ne mniej w ytw orny detal chrząstkow ych k artu ­ szy, lecz bliska w ym ow a treściow a dekoracji: na w a­ welskiej trum nie sceny trium falne ukazują zwycięstwo króla, w W iśniczu posłużono się atrybutam i (panoplia- mi, szablą i buław ą) podkreślającym i rycerski i h et­ mański w ątek oraz inskrypcjam i. Pięć m arm urow ych sarkofagów w ykonano na przełom ie XVII i XVIII w. z czarnego, dębnickiego m arm uru. Z godnie z Conno-

tationes olbornae marmoris A. D ni 1694, trum ny do

W iśnicza „w ykonano dla H ieronim a Lubomirskiego,

M arianny Sanguszkowej, Jerzego, Aleksandra i K onsta­ ncji L ubom irskich”55. W yróżniają się one w ytw ornym i

form am i obram ień kartuszy, panopliam i o św iatłocie­ niow ych efektach i pogłębieniem kutych w olut.

Wezwanie C hrystusa Zbaw iciela — świątyni i Sw. Krzyża — podziem nej kaplicy (il. 10) sym bolizow ało

zbawczą moc Chrystusa. Podziem na krypta z p ro ch a­ mi Lubom irskich stanow iła sym bol życia doczesnego, wyższa kondygnacja symbol życia w iecznego — ducha oddanego Bogu i ponadczasow ych w artości. D w u k o n ­ dygnacyjne m auzoleum sym bolizow ało więc przem ia­ nę życia doczesnego w transcendentalny, w ieczny byt. Krzyż w rozw ażaniach m istyków stanow ił symbol o d ­ kupienia i zwycięstwa kościoła katolickiego36. O ste n ­ tacyjna w spaniałość architektury służyć m iała głosze­ niu chw ały Bożej, ojczyzny, fu n d ato ra i rodu.

Z espół poklasztorny m im o dokonanych przekształ­ ceń stanow i w ybitne w skali europejskiej dzieło archi­ tektury, a doskonale zachow ane fortyfikacje z 2 ćw ier­ ci XVII w. — sztuki inżynieryjnej. O bok kościołów Sw. Piotra w K rakowie i kam edułów na podkrakow skich Bielanach jest on doskonałym przykładem w czesnoba- rokow ej architektury europejskiej i w inien być o to c zo ­ ny troskliw ą opieką. W nętrze daw nej św iątyni jest otw arte od 1940 r., przez co narażone zostało na ni­ szczące działanie przyrody i zatrutego środow iska. Prow izoryczne zabezpieczenie k orony m urów zacho­ w anych do blisko połow y pierw otnej w ysokości jest niew ystarczające. Otaczający teren podniesiony został

3 6 . Św. Teresa o d Jezusa. Księgi duchowne, Kraków 1 6 6 4 , t. 1, k. 11.

0 80 cm w stosunku do ceglanego, X V II-w iecznego bru k u , co zatrzym uje w odę niszczącą m ury (il. 11). D obrze zachow ały się pom ieszczenia daw nego skarbca 1 zakrystii, sklepione kolebkow o, z zakrytą p ierw o tn ą X V II-w ieczną dekoracją (stiukam i i polichrom ią). Po­ zostałości dekoracji w nętrza: stiuki, kam ienne bazy i oblicow anie przełam ujących się pilastrów wym agają zabezpieczenia przed w ilgocią i opadam i atm osferycz­ nymi (ił. 12). Jako pilne należy wskazać zabezpieczenie kaplicy grobow ej, krypt, stiuków Falconiego w y p ełn ia­ jących zachodnią ścianę prezbiterium , portali zacho­ w anych in s itu : w ejściowego do świątyni, na ch ó r i do zakrystii (il. 13) oraz chaotycznie składow anej w zam ­ kow ych kazam atach kam ieniarki z w nętrza, w tym re ­ prezentacyjnego p o rtalu zakrystii. Bezwzględnie k o ­ nieczne jest zadaszenie ruiny kościoła, co um ożliw i podjęcie prac konserw atorskich, a optym alne byłoby odtw orzenie bryły świątyni i przyw rócenie historycz­ nych w artości krajobrazow ych W iśnicza z dom inującą sylw etką kościoła. O db u d o w an a część różniłaby się p o w ierzchnią m u ró w od zachow anego przyziem ia, w przypadku fasady oblicow anego m iejscow ym p ia­ skow cem .

The Lubomirski Family Mausoleum in Nowy W iśnicz T h e church o f C hrist the Saviour in N o w y W iśnicz w as

fo u n d ed as a v o tiv e for the victory at C h o cim (1 6 2 1 ) and, at th e sam e tim e, erected as a fam ily m ausoleum in the years 1 6 2 2 - 1 6 3 9 by Stan isław Lubom irski. U n fortu nately, to g e t­ her w ith the C arm elite m onastery it w as clo sed in 1 7 8 3 by th e A ustrians and then, as a chapel, m ade part o f o n e o f the harsh est prisons in G alicia and in d ep en d en t P olan d. In 1 9 4 1 - 1 9 4 4 , during the G erm an o ccu p a tio n , th e bu ild in g w as p u lled d o w n , leaving only the ou ter w alls up to a height o f 8 - 1 0 m eters, the treasury, the sacristy, the chap el stan ding over it, and the crypts, to g eth er w ith the subterranean H o ly C ross sepu lchral chapel. After the war, the crypts w ere filled w ith earth and the few ex ta n t fragm ents o f the o u tfittin g scattered.

T h e church w as n o t been in clu ded in to the grou p o f Polish c ro s s-co p u la ch u rch e s-m a u so lea du e to th e ab sen ce o f a c o ­

pula and the fact that the ruins rem ained w ith in the prison. T h e co p u la had n o t been bu ilt as a result o f m o n a stic rules and, predom inantly, because th e m onastery w as su rroun ded by bastion fortification s w ith in w h ich it co u ld have b ec o m e a threat for the defen d ers. T h e m au soleu m w ith a su b terra­ nean fam ily crypt w as situated at the crossing o f th e naves. H ere, in th e un d ergrou n d part o f th e ch ap el, sim ilarly to fam ily m au solea in the co lleg ia te church in Ż ó łk iew , the Bernardine ch u rch es in R zeszó w and Sierak ów and th e pa­ rish church in K odeń, funeral rites w ere p erform ed fo r the so u ls o f the departed m em b ers o f the family. T h e erectio n o f a m au soleu m n e x t to a church b elo n g in g to a c o n te m p la ­ tive order w as to guarantee sp ecial religiou s care fo r the d eceased , as in the case o f the m o st m agn ificen t E uropean m au soleu m o f the Spanish H absburgs in the E scorial or the m au solea in R zeszó w and Sieraków.