Mit społeczny kresów wschodnich we współczesnej prasie polskojęzycznej na Ukrainie: analiza zawartości prasy

Wiktor Pietrzak

Mit społeczny kresów wschodnich we

współczesnej prasie polskojęzycznej

na Ukrainie: analiza zawartości

prasy

Studia Ukrainica Posnaniensia 3, 225-231

2015

STUDIAUKRAINICAPOSNANIENSIA, vol. III: 2015, pp. 225-231.

ISBN 978-83-936654-6-4. ISSN 2300-4754.

MIT SPOŁECZNY KRESÓW WSCHODNICH

WE WSPÓŁCZESNEJ PRASIE POLSKOJĘZYCZNEJ

NA UKRAINIE: ANALIZA ZAWARTOŚCI PRASY

W IKTOR PIETRZAK

U n iw ersy tet W rocław ski, W ro cław — P o lsk a

СУСП1ЛБНИЙ М1Ф „СХ1ДНИХ KPECIB” У СУЧАСНИХ

ПОЛЬСЬКОМОВНИХ ВИДАННЯХ

B yKPAÏHI: АНАЛ13 ЗМ1СТУ

BiKTOP г ге т ш А К

В р о ц л ав ськ и й у ш верси тет, м. В роц лав — П о л ы ц а

АНОТАЦ1Я. У стата висв1тлено результат анал1зу змсту преси з огляду на при-

сутн1сть у шй визначень, що входять у склад м1фу „Схщних Kpeciß”. Дослщження ста­

тей призвело до визначення особливостей сусшльнош \йфу в сучасних польськомов-

них виданнях Украши.

S O C IA L M Y T H O F TH E E A S T E R N B O R D E R L A N D S IN M O D E R N P O L IS H - L A N G U A G E PR E SS IN U K R A IN E : A N A L Y SIS O F T H E P R E S S ’ C O N T E N T W IK T O R P IE T R Z A K

U n iv ersity o f W roclaw , W ro claw — Poland

ABSTRACT. The article presents the results of the analysis of the press’ content in terms

of appearance of notions, which add to the composition of myth of the Eastern Borderlands.

The study of press’ material has mainly led to defining general characteristics of the social

myth in contemporary Polish-language press media published in Ukraine.

C

elem n in iejszeg o arty k u łu je s t p rezen tacja w y n ik ó w p rzep ro w ad zo n ej an alizy zaw arto ści p rasy p o d w zg lęd em w y stęp o w an ia w niej w arstw zn aczen io w y ch w ch o d zący ch w skład m itu K resó w W schodnich. W p ierw szej części przedstaw iono założenia teoretyczne pracy, w drugiej — efekty b ad ań ilościow ych nad korpusem tekstów prasow ych, zaś w trzeciej części zaw arto interpretację uzyskanych w yników oraz nakreślono dalsze kierunki b ad ań nad m item społecznym realizow anym w e w spółczesnych czasopism ach polskojęzycznych w ydaw anych n a U krainie.

P ojęcie

Kresy

p ierw o tn ie m iało status term in u w o jsk o w eg o i praw niczego. O d drugiej p o ło w y X IX w iek u ro zu m ien ie p o jęcia uleg ło w zb o g acen iu o w arto ści sy m b o liczn e1. O b ecn ieK resy definiow ane sąja k o fen o m en czy k ateg o riaak sjo lo g iczn a, zaw ierająca bo g ate w arstw y zn aczeniow e, k tó re o d sy łają do w ielo p łaszczy zn o w ej h isto rii obecności p olskiej n a W sch o d zie2. W sp ó łcześn i b ad acze zaznaczają, że term in je s t n iejed n o zn aczn y (m. in. В. H adaczek, E. K asperski, J. K o lbuszew ski, M. Janion,

1 J. Kolbuszewski,

Kresy

—

pojęcie, znaczenia, wartości,

[w:]

Dziedzictwo kresowe,

pod red.

A. Burzyńskiej-Kamienieckiej, M. Misiak, J. Kamienieckiego, Wrocław2013, s. 13.

2

S. Ul i as z,

Literatura Kresów

—

kresy literatury. Fenomen Kresów Wschodnich w literaturze

polskiej dwudziestolecia międzywojennego,

Rzeszów 1994, s. 13.

226

W. P i e t r z a k

S. U liasz), je g o w y p o sażen ie sem an ty czn e z b ieg iem czasu u leg ało ro zszerzan iu o ró żn e sensy, tw o rząc sw oistego ro d zaju system w arto ści u w aru n k o w an y czy n n ik am i h isto ry czn y m i i k u ltu ro w y m i3.

Kresy

to także „szczeg ó ln y rodzaj w sp ó ln o ty znakow ej, k tó ra p o słu g u je się o d p o w ied n im i kodam i, rozporządzającym i < ...> p ew n y m zaso b em sym boli i ustan aw iający m i o k reślo n y rep ertu ar”4. M ając n a w zg lęd zie w ielo ść fu n k cjo n u jący ch definicji pojęcia, n a p o trzeb y n in iejszeg o arty k u ły przyjęto, że K resy W sch o d n ie są k a te g o rią a k sjo lo g iczn ą z aw ierającą w sobie trzy głów ne w arstw y znaczeniow e: topograficzną, m ity c z n ą oraz fan tazm at tw ierd zy (za J. K o lb u szew sk im , M. Janion). W arstw a to p o g raficzn a odnosi się do ziem w sch o d n ich u tra co n y ch p rzez Polskę w w y n ik u w y d arzeń h isto ry czn y ch (w drugiej połow ie X IX w iek u w arstw a zn aczen io w a K resó w W sch o d n ich ro zu m ian a b y ła ja k o p o łu d n io w o -w sch o d n ie gran ice I R zeczypospolitej, w X X w iek u zn aczen ie topograficzne p o szerzo n o o ziem ie p ó łn o cn o -w sch o d n ie n a linii W ilno — Lw ów , k tó re w cześniej za K resy nie by ły uznaw ane). W arstw a m ity czn a k o n o tu je przestrzeń k u ltu ro w ą5, czyli p rzeo b rażen ie przestrzeni geograficznej i czasu h isto ry czn eg o w sak raln ą czaso p rzestrzeń k u ltu ry z aw ierającą w sobie m . in. głęb o k o uk ry te sensy oraz b o g a tą sym bolikę n aro d o w ą6. Z kolei fan tazm at tw ierd zy ch arak tery zo w an y je s t ja k o pole w alk i o p o lsk ą p rzestrzeń ży c io w ą z n acierający m w rogiem ,

h ero iczn a h isto ry czn a przeszłość, je d n o ść i n iero zerw aln o ść K resó w z P o lsk ą ja k o p o d staw a szczęśliw o ści po lsk ieg o ży cia7 8, a tak że

antemurałe chrislianilalis*.

W przep ro w ad zo n ej analizie szczeg ó ln ą u w ag ę b a d aw czą zw ró co n o n a obecność w yżej w y m ien io n y ch w arstw w ko n cep tu alizacji m itu kresow ego.

M it je s t isto tn ą fo rm ą p rzek azu n a tem at w y o b rażeń do ty czący ch p rzeszło ści określonej gru p y społecznej. M ając n a w zg lęd zie ró żn ice w je g o definiow aniu, w n in iejszy m artykule w y łączn ie p rzy to czo n o zestaw cech m itu w sp ó ln y ch dla ró żn y ch d y scy p lin badaw czych, s ą to: specyfika czasu m itycznego, sak ralizacja rzeczy w isto ści m ity czn ej, dow odow e fu n k cjo n o w an ie p recedensu, an tyracjonalizm , w arto ściow anie opi syw anych w y d arzeń oraz zw iązek m itu z ry tu ałem 9. P rzedstaw i o n ą charakterystykę p o jęcia n ależy odnieść do n ak reślo n eg o w cześniej zakresu ro zu m ie n ia p o jęcia kresow ego.

Jak zazn aczo n o w e w stępie, p rzed m io tem zain tereso w an ia b ad aw czeg o je s t m it k reso w y ro zp atry w an y w k ateg o rii m itu społecznego. P rzez te n ostatni n ależy ro zu m ieć w ied zę w c h o d z ą c ą w sk ład św iato p o g ląd u zb io ro w eg o dow olnej grupy, k tó ra (w iedza) opisując przeszłe, obecne lub p rzy szłe stany społecznego św iata, n ie je s t spraw dzana w sposób intersubiektyw ny, ty lk o p rzy jm o w an a w sposób b ezp o śred n i (np. w iara w au to ry tet tra d y c ji)10. W arto p odkreślić, że m it społeczny m o że „w sp ó łistn ieć ze św iad o m o ścią faktów , k tó re m u p rzeczą” 11.

3 J. Kolbuszewski, op. cit., s. 13.

4 S. Uliasz, op. cit., s. 13.

5 Określana również jako przestrzeń intelektualna wynikającą z „odpowiedzi uczuć i wyobraźni

na podstawowe ludzkie potrzeby”, jednocześnie „pomijając logikę wykluczenia i sprzeczności”; Yi-Fu

Tuan,

Przestrzeń i miejsce,

Warszawa 1987, s. 130.

6 S. Uliasz,

Kresyjako przestrzeń kulturowa,

[w : ]

Kresy

—

pojęcie i rzeczywistość. Zbiór studiów,

pod red. K. Handke, Warszawa 1997, s. 132.

7 J. Kolbuszewski,

Kresy jako kategoria aksjologiczna,

[w:] op. cit., 119-128.

8 M. Kosman,

O Kresach w historii i legendzie. Studia i szkice z dziejów polskiej granicy

wschodniej,

Poznań 2011, s. 125-142.

9

B.

Szacka,

Czas przeszły pamięć

,

mit,

Warszawa 2006, s. 74-75.

10W.

Sitek,Mit społeczny jako problem teoretyczno-metodologiczny, [w:] Polskie mity polityczne

XIX i XX wieku,

pod red. W. Wrzesińskiego,! 10, Wrocław 1996, s. 7.

Treści przek azó w m ed ialn y ch u o b e c n ia ją p o g ląd y n a te m a t przeszłości w teraźn iejszy ch w ypow iedziach. O d w o łu jąc się do przeszłości, ak tu alizu ją daw ne w y d arzen ia w e w sp ó łczesn y m dyskursie p rasow ym , in terp retu ją je oraz u p o w szech n iają p rzy u ży ciu ró żn y ch k an ałó w k o m u n ik acji oddziałując n a p o staw y sp o łeczn e12. S um ując, p rzez sp o łeczn y m itu k reso w y n ależy ro zu m ieć realizo w an ie w tek ście jed n e j lub w ie lu z w arstw zn aczen io w y ch (kategorii aksjologicznej).

A n alizę zaw arto ści p ra sy 13 p rzep ro w ad zo n o n a arty k u łach p o ch o d zący ch z „K ry n icy ” — p o lsk o języ czn eg o czaso p ism a u k azu jąceg o się od 1994 ro k u w K ijow ie. B ad an iem objęto pró b ę tek stó w z 20 n u m eró w kw artalnika, k tó re u k azały się w latach 2008-2012. Z k o rp u su w y łączo n o „N u m er specjalny. W szy stk o o K arcie P o lak a” z 2008 ro k u ze w zg lęd u n a je g o charak ter o d b ieg ający od ty p o w eg o num eru. A n alizie skupiono się n a frekw encji elem en tó w b u d u jący ch w arstw y zn aczen io w e

m itu w y rażo n e w sposób ek sp licy tn y w arty k u łach p o św ięco n y ch historii (w ybór działu p o św ięco n eg o tem aty ce historii znajduje u zasad n ien ie w jej m itotw órczej roli). N astęp n ie p rzep ro w ad zo n o analizę zaw arto ści sem antycznej tekstów . B adanie m itu było ro zp atry w an e w trzech w arstw ach zn aczen io w y ch (o p isan y ch w cześniej), każdej z n ich w y szczeg ó ln io n o elem en ty sem antyczne w ch o d zące w skład danej w arstw y. Poniżej om ów iono otrzym ane w yniki, u w zg lęd n iając k ry teriu m częstości w y stęp o w an ia an alizo w an y ch elem en tó w w k o rp u sie tek stó w 14. P oszczególne w artości p ro cen to w e frekw encji w arstw zn aczen io w y c h zo sta ły p o d an e w p rzy p isach

dolnych.

W arstw a to p o g raficzn a to p rzed e w szy stk im operow anie polskim i nazw am i geograficznym i, m im o że obecnie fu n k cjo n u ją u k raiń sk ie 15, np. S tan isław ó w — 1вано-Ф раню вськ, K ijó w — К ш в, G rzy m ało w a — Грим аш пв. O pisyw anym m iejsco m najczęściej to w arzy szy p rzy p o rząd k o w an ie postaci, np. K ijó w ( К т в ) - ro la

Józefa Piłsudskiego

w w y p raw ie kijow skiej w 1920 r. (74, 2011), obiektów , np.

Nieżyn (Hi/KHH)-rzadka

k o lek cja „P o lo n ica” P ań stw o w eg o U n iw ersy tetu im. M.

Gogola

(76, 2012), i w y d arzeń h isto ry czn y ch

z

n im i zw iązanym i, np. W ołyń (В олинь) — p rzy p o m n ien ie akcji „B u rza” (63, 2009). M iejsca p rzy w o ły w an e są

także

w fu n k cji

symbolu,

np. w y k o rzy sty w an ie liczn y ch k o n cep tu alizacji L w o w a

(JlbBie)

„u czy m iło ści o jczy zn y

i

je s t n au czy cielem ofiary” 16-o d w o ły w a n ie się do to p o su

Semper Fidelis Poloniae,

w ykreow anej w ielo k u ltu ro w ej m ito lo g ii (L w ów ja k o A rkadia), w izji L w o w a ja k o P iem o n tu n aro d o w eg o o d ro d zen ia (polskiego lub

u k raiń sk ieg o ) czy w izji w ieczn eg o

antemurale Christi anitatis

17

W arstw a m ity czn a zo stała zrealizo w an a w tek ście w k ilk u form ach. N ajczęściej w y stę p u ją ro zm aite kon cep tu alizacje P o lak a ja k o ‘d o b ro d zieja’, ‘dośw iadczonego g o sp o d a rz a ’, ‘k rzew iciela cy w ilizacji i k u ltu ry ’18. Jego obecność g w aran to w ała danej m iejsco w o ści kresow ej (w tym także lokalnej społeczności) rozw ój oraz szybkie p o m n ażan ie m ajątku, np.: „To tylko n ieliczn i Polacy, k tó rz y sw o ją tw ó rc z ą p ra c ą p rzy czy n ili się do w zb o g acen ia m aterialn o -d u ch o w eg o ży cia m ieszk a ń có w ” (78,

12 P. T. Kwiatkowski,

Pamięć zbiorowa społeczeństwa polskiego w okresie transformacji,

Warszawa 2008, s. 40 - 41.

13M. Lisowska-Magdziarz,

Analiza zawartości mediów. Przewodnik dla studentów,

Kraków 2004.

14 Przytaczane cytaty pochodzą z kwartalnika „Krynica”; dokładne źródło cytowane frazy będzie

oznaczane wyłącznie poprzez podanie numeru, z którego pochodzą oraz roku wydania, np. (66, 2009).

15 92,3% korpusu tekstów.

16 S. Uliasz

, Literatura Kresów

—

kresy literatury. Fenomen Kresów Wschodnich w literaturze

polskiej dwudziestolecia międzywojennego,

op. cit., s. 71.

17 A. Kozyckyj,

Mit wielokulturowości Lwowa na przełomie XX i XXI wieku,

[w:]

Kresowe

dziedzictwo,

op. cit. 197-199.

18 61,5% korpusu tekstów.

W. P i e t r z a k

2012), „O grody, p o czątk o w o zaniedbane, po ob jęciu zak ład ó w przez Siostry zo stały u p o rząd k o w an e i zag o sp o d aro w an e tak, ze stanow ił po w ażn e zaplecze m aterialn e zak ład ó w ” (61, 2008). P rzy w o ły w an ie p o staci P olek i P o lak ó w z jed n o czesn y m opisem ich zasług i p o św ięcen ia n a rzecz danego m iejsca je s t zjaw iskiem częstym , np. w celu zazn aczan ia w p ły w u i u d ziału w ro zw ijan iu m iast czy w si, np. : „O siad łszy w scalonym ju ż G rzym ałow ie n a stałe, z a sły n ą L eo n ard P iniński ja k o zn ak o m ity g o sp o d arz” (75, 2012).

W p o n ad p o ło w ie an alizo w an y ch tek stó w zaw arto w y o b rażen ia dotyczące n iezw y k łeg o b o g actw a k u ltu ry 19, a tak że prężn ie fu n k cjo n u jąceg o społeczeństw a w ielo k u ltu ro w eg o ży jąceg o w zgodzie i p o szan o w an iu w arto ści in n y ch narodów , np. „etn iczn a p o lifo n ia” (78, 2012), „d ziałacze sw e cele p o lity czn e realizo w ali w e w sp ó łp racy z in n y m i nacjam i, w ty m z P o lak am i” (74, 2011). O dtw arzane zn acze­ n ia rzad k o b y ły w eryfikow ane i po d d aw an e obiektyw nej interpretacji, je d n o cześn ie w p o jaw iający ch się k ry ty czn y ch u jęciach dom inuje p o lsk i p u n k t w id zen ia, przez co p o d k reślan o b ezp o d staw n e k rzy w d zen ie n aro d u p o lskiego, np. „L u d n o ść p o lsk ą p rzed staw ian o ja k o „szk o d n ik ó w ” „sab o taży stó w ” i „szp ieg ó w ” , „u m acn ian ie polo- n o fo b ii” (64, 2009).

W yobrażenia o ark ad y jsk ich czasach zo sta ły zrealizo w an e w trzech w ym iarach: id ealizacja szlach eck o ści20, np. charakterystyki w y b ran y ch p o staci z g lo ry fik acją ich cnót oraz zasług, o p isy w an iu sw o jsk o ści oraz sło w iań sk o ści21, np. w opisach sytuacyjnych, a także u p o zo w an ie K resó w n a „k rain ę m lek iem i m io d em p ły n ącą”22’ 0 n iezw y k ły m b o g actw ie przyrody, u ro d zajn o ści ziem , obfitości plonów , np. „N ieb ag ateln y m elem en tem tej fo rtu n y b y ł k lu cz grzym ałow ski. ob ejm u jący 2 m iastecz k a oraz około 30 w si o najlepszej g le b ie -sły n n y m p o d o lsk im c z am o ziem ie” (75, 2012). W ym ienione k o n cep tu alizacje nie b y ły częste, p o jaw iały się głó w n ie w funkcji k o n trastu do w y d arzeń w o jen n y ch (niepow odzeń), p rześlad o w ań n a tle relig ijn y m lub w w y n ik u n eg aty w n y ch d ziałań sam y ch P o lak ó w (np. rozrzutność, n iedbałość, życie p o n a d stan).

W arstw ę trz e c ią z re a liz o w a n o w tek stac h p o p rzez p ięć elem en tó w znaczeniow ych. N ajczęstsze k o n cep tu alizacje d o ty czy ły p rzy w o ły w an ia heroicznej p rzeszło ści23 — in terp retacja h isto rii n acech o w a n a em ocjonalnie, p o d k reślen ie b itn o ści i ofiarności Polaków , g o to w o ści do w alk itp., np. „W w y n ik u w alk z p rzew ażający m i siłam i u k raiń sk im i udało się przetrw ać n iesp e łn a p o ło w ie b ro n iący ch się ośrodków . A w ięc w o b ec w szy stk ich trz ech w ro g ich P o lak o m czy n n ik ó w -n iem ieck ieg o , u k raiń sk ieg o 1 so w ieck ieg o -d ziałan ia ro zp ro szo n y ch p o całym W ołyniu o d d ziałó w w łasn y ch n ie m o g ły dać p o zy ty w n y ch rezultatów .” (6 3 ,2 0 0 9 ), „C o w ięcej, p o 14. d n iach niezw y k le zacięty ch atak ó w tureckich, stosunkow o szczu p ła zało g a zam k u trem b o w elsk ieg o , w p raw d zie ostatkiem ju ż sił, ale n ad al m ężn y staw iała opór.” (75, 2012). W opisie w alk 24 akcentow ano tak że b rato b ó jczy ch arak ter w o jen p o lsko-ukraińskich. R ó w n ie często p o ja w ia ją się o d w o łan ia do p u n k tó w spornych w relacjach p o lsk o -u k raiń sk ich 25, p rzy w o łu jąc w ydarzenia, m iejsca i ob iek ty ro d zące k o n tro w ersje p o ob u stronach, np. „S y m b o lem w zajem nej w ro g o ści stały się w alk i o L w ó w w listo p ad zie 1918 ro k u

i śm ierć ty sięcy m ło d y ch lu d zi po obu stronach, często n ied aw n y ch k o leg ó w ”

19 53,8% korpusu tekstów.

20 38,5% korpusu tekstów.

21 23,1% korpusu tekstów.

22 7,7% korpusu tekstów.

23 69,2% korpusu tekstów.

24 23,1% korpusu tekstów.

25 69,2% korpusu tekstów.

228

(74, 2011). M n ie jsz ą frek w en c ją w y k azały się prezen tacje P olaków ja k o k rzew icieli ch rześcijań stw a i o bro ń có w k u ltu ry eu ro p ejsk iej26, np. „W ład ze sow ieckie p rzek o n ały się, ze p o lsk a lu d n o ść k re so w a zach o w ała sw o ją g łę b o k ą w iarę k a to lic k ą i bogate trad y cje narodow e. W iara d aw ała im siły do p rzetrw an ia w szy stk ich p rzeciw n o ści” (6 4 ,2 0 0 9 ), „Z ad an ie ap o sto lsk ie p o w ierzo n e im p rzez Z ało ży cieli realizo w ały p rzede w szy stk im w śro d o w isk u nau czy cielsk o -w y ch o w aw czy m , aby przep o ić j e w duchu p raw d ziw ie chrześcijań sk im ” (61, 2008), „W ybuch drugiej w ojny św iatow ej poło ży ł kres te m u trw ającem u n iep rzerw an ie od p o ło w y ub. stuleci a rozw ojow i U niw ersytetu, stanow iącego najdalej w y su n ię tą n a w sch ó d red u tę k u ltu ry p o lsk iej” (72, 2011).

Z przep ro w ad zo n ej an alizy w y n ik a, że w tek stach p raso w y ch p o św ięco n y ch h isto rii zo stał w zn aczn y m stopniu zrealizo w an y m it kresow y. W je g o składa w ch o d zi nie ty lk o stosow anie p o lsk ieg o n azew n ictw a geograficznego, lecz tak że p rzy w o ły w an ie m iejsc w celu w y k o rzy stan ia ich zn aczen ia sym bolicznego m . in. do leg ity m izacji histo rii K resó w z po lsk ieg o p u n k tu w idzenia, p raw a do ziem i, w sp ó łtw o rzen ia m ito lo g ii n arodow ej, k reo w an ia po staw patr io ty czn y ch lub o d d ziały ­ w an ia n a nie, np. w p ro w ad zen ia p o żąd an y ch m odyfikacji.

D o g łó w n y ch elem en tó w o d tw arzający ch m ity czn y ob raz n a le ż ą w y o b rażen ia dotyczące P o lak a ja k o dobrego g o sp o d arza i o rg an izato ra ży cia społecznego, k rzew iciela cyw ilizacji i kultury, k tó ry z b o g actw w spom inanej w ielo k u ltu ro w o ści czynił siłę n ap ę d z a ją c ą rozw ój społeczności kresow ej. W arty k u łach p rzy w o ły w an e ró żn e postaci, k tó rz y sw o ją d ziałaln o śc ią p rzyczynili się do ro z w o ju g o sp o d arczeg o K resów , p e łn ią funkcję w y ró żn ien ia zw iązk u z ziem iam i W sch o d u z jed n o c z e sn y m zazn aczen iem w k ład u n aro d u p o lsk ieg o w zach o d zące p ro cesy p o stęp u cyw ilizacyjnego, co w sposób pośredni n ad aje praw o do p o siad a n ia ty ch ziem .

W w arstw ie m itycznej zaw arto ró w n ież liczn e kon cep tu alizacje P o lak ó w w alczący ch o Kresy, b ro n ią cy ch ich p rzed w ro g iem z zew n ątrz k raju (przed m . in. Tataram i, M oskalam i), a w p ó źn iejszy m o k re sie -ta k ż e p rzed w rogiem w ew n ętrzn y m (np. p o w stan ie C h m ieln ick ieg o w latach 1648-1657, d ziałan ia U kraińskiej P ow stańczej A rm ii). P rzy w o ły w an ie konfliktów zb ro jn y ch w y stęp u je g łó w n ie w funkcji p o d k reślen ia h eroicznej przeszłości, w aleczności i ofiarności polskiej ludności. To tak że w y raz przekonania, że K resy są „w ieczn y m obozem i p o lem w a lk i”27. P ró b y in terp retacji w y d arzeń h isto ry czn y ch p rzy czy n iają się z kolei do sakralizacji o p isy w an y ch w ydarzeń, o b iek tó w oraz p o stac i28.

W tek stac h w sposób zn acząc y zo sta ła p o d k reślo n a ro la relig ii chrześcijańskiej. O so b y d uchow ne zap rezen to w an o ja k o tro sk liw y ch o p iek u n ó w w sp ó ln o ty kościelnej i n ieu g ięty ch k rzew icieli w iary, w obronie której nie szczędzili w łasn eg o życia. O b razo m d ziałaln o ści k o ścio ła k ato lick ieg o to w arzy szą elem en ty ch arak tery sty czn e d la k u ltu ry chrześcijańskiej, najczęściej p rzy taczan e są m. in. ofiarność, niesien ie p o m o cy osobom cierpiącym , p o czu cie k rzy w d y i n iesp raw ied liw o ści, któ re spotkały ic h p o d c z a s p o słu g i n aK resac h , np. „ W o k re sie m ięd zy w o jen n y m Siostry zn ara ż e n ie m ży cia u k ry w ały w

Józefówce

w y rzu can y ch ze sw oich m ieszkań, szykanow anych i p rześlad o w an y c h kapłanów , przy jm u jąc ich n a m ieszk an ie” (62, 2008).

Z k o lei p o d ejm o w an a w tek stac h k w estia p u n k tó w spornych w relacjach p o lsk o -u k raiń sk ich do ty czy ła w y d arzeń przeszłych, zw iązan y ch głó w n ie z p o ty czk am i zb ro jn y m i (np. z U PA ) i w sp ó łp ra c ą (np. J. P iłsu d sk ieg o z S. Petlurą), a tak że sy m b o lik ą m iejsc i o b iek tó w (np. w e L w ow ie C m en tarz O b ro ń có w L w ow a)

26 46,2% korpusu tekstów.

27 S. Uliasz, op. cit., s. 107.

28 B. Szacka,op. cit., s. 69.

230

W.

P i e t r z a k

m a zn aczenie sakralne, co p o tw ierd zają kon cep tu alizacje odnoszące się do C m en tarza — u d ział dzieci i m ło d zieży w w alk ach o m iasto w zb u d za p o d ziw i szacunek, śm ierć p o n iesio n a n a p lacu b o ju w sw o isty sposób kan o n izu je poległych, pon ad to obrazy zab arw io n e s ą to n a c ją w z n io słą i patetyczną, p o d k reślając doniosłe zn aczen ie n aro d o w e m iejsca i w ydarzenia, do któ reg o ono od sy ła)29.

W w ięk szo ści tekstów , w ch o d zący ch w skład k o rp u su b ad aw czeg o , nie u w zg lęd n io n o lub p o m in ięto n eg aty w n e oddziaływ anie w ład z p o lsk ich n a ludność u k ra iń sk ą (np. w tw o rzo n y ch ob razach w y id ealizo w an eg o sp o łeczeń stw a k resow ego ja k o w ielo k u ltu ro w eg o nie w sp o m in an o o polskiej po lity ce w o b ec ludności ukraińskiej). N ajp raw d o p o d o b n iej tak ie działanie w y n ik a z ob aw y p rzed k ry ty c zn ą reflek sją n a d m item kresow ym odró żn ien iem fak tó w od w y o b rażeń n a ich tem at — z k tó rą b ezp o śred n io w iąże się z d esak ralizacja m itu, p o zb aw ien ie go św iętości. Jed n ak n ależy zaznaczyć, że w k o rp u sie nieliczn e tek sty za w ie ra ją kry ty czn e in terp retacje przeszłości, p ró b y o b iek ty w izacji stosunków po lsk o -u k raiń sk ich , np. p rzed staw io n o opinie polskich i u k raiń sk ich h isto ry k ó w n a tem at stosunków polsko- u k raiń sk ich w okresie II R zeczypospolitej — w artykule zaw arto g enezę k onfliktów m ięd zy narodam i, om ów iono czynniki w p ły w ające n a bieg ty ch w ydarzeń, a tak że o kreślono ich histo ry czn e zn aczen ie (59, 2008).

W analizow anej w arstw ie znaczeniow ej o dnotow ano obecność czasu m itycznego, w y rażająceg o się w tw o rzen iu p o zo ró w „dzian ia się tu i teraz” k resow ej rzeczy w isto ści z jed n o c z e sn y m p rzy p o m in an iem o n iem o żliw o ści p o w ro tu do p rzedrozbiorow ej i przedw ojennej przeszłości. K reo w an ie specyficznej czaso p rzestrzen i w y n ik a z p o t­ rzeb y k o m pensacji, k tó ra je s t w y razem n iep o g o d zen ia się z utraco n y m p o siadaniem , w y razem n iezg o d y n a n ieo d w racaln e w y d arzen ia h isto ry czn e30.

R o zg ry w ające się w y d arzen ia w czasie m ity czn y m p rezen to w ały p o lsk i p u n k t w id zen ia n a geografię i histo rię ziem w schodnich, n ie zaw sze w y k azu jąc ścisły zw iązek z fak tam i h istorycznym i, co w iąże się z r o lą m itu j a k ą p ełn i on dla danej zb io ro w o ści — w ażn a je s t treść m itu, a je g o p raw d y n ie p o d le g a ją w ery fik acji31.

Z w iązek m itu z ry tu ałem zo staj e znaj duj e w y raz w fo rm ie arty k u łó w ro czn ico w y ch lub ju b ileu szo w y c h , w k tó ry c h p rzy w o ły w an e s ą ok reślo n e h isto ry czn e w y d arzen ia (np. akcja „B u rza” n a W ołyniu) i obiek ty (np. daw n y U n iw ersy tet im . J. K azim ierza w e L w ow ie), p rzy p o m in an e p o staci (np. S. P etlura, J. P iłsudski, gen. A . L istow ski, gen. T. B ór-K om orow ski). W tym m iejscu n ależy zaznaczyć, że k alen d arz ro czn ic to sw ego ro d zaju n arzęd zie o rg an izo w an ia zbio ro w eg o p am iętan ia o w y d arzen iach m inionych, które są istotne dla k u ltu ry narodow ej ze w zg lęd u n a p ełn io n e funkcje — m . in. p o rząd k o w an ie i stabilizow anie ży cia zbiorow ości, integ ro w an ie je j, określenie ry tm u i p o w tarzaln o ści czynności, odró żn ia czas sak raln y od czasu zw y k łeg o 32.

M ity fu n k cjo n u ją w p o w szech n y m ob ieg u są sw oistego ro d zaju środkiem p rzek azu u p ro szczo n y ch inform acji, u zu p ełn ien iem zo rien to w an eg o aksjologicznie system u opisu św iata, a tak że zb io rem o k reślo n y ch reakcji, w y zw alan y ch p o d w p ły w em em ocji. B ezw zg lęd n a w iara w ich p raw d ziw o ść i adekw atność p ro p o n o w an y ch w zo ró w w y zw ala siłę, k tó ra o ddziałuje n a k szta łt rzeczy w isto ści33. P o lsk ie m ity k reso w e p ełn iły różne funkcje: p ro g ram o w ały w zo ry p o stęp o w an ia

29 S. Uliasz, op. cit. s. 102-111.

30 E. Kasperski,

Teoria i literatura w sytuacjiponowoczesności,

[w:]

Literatura i różnorodność.

Kresy i pogranicza,

pod red. E. Biernackiej, Warszawa 1996, s. 107.

31 B. Szacka, op. cit., s. 90-92.

32 P. T. Kwiatkowski, op. cit., s. 283-284.

33 P. Wawrzyński,

Mit kulturowy jako czynnik kształtujący stosunki międzynarodowe,

Toruń

2011, s. 52-58.

(zarów no codzienne, ja k i d ążen ia n iep o d leg ło ścio w e), u tw ierd zały w p rzek o n an iu o p o lo n izacji K resów , in teg ro w ały p o lsk ą społeczność kreso w ą, leg ity m izo w ały p o lsk ą p aństw ow ość, k o m p en so w ały n iep o w o d zen ia34.

M o żn a stw ierdzić, że m it k reso w y je s t ob ecn y w analizow anej zaw artości p rasy m niejszości polskiej n a U krainie. Jego realizacja b y ła o b ecn a n a p o zio m ie trzech w arstw znaczeniow ych. W tym m iejscu w arto zaznaczyć, że p rz y ję tą n a p o trzeb y an alizy definicję m itu k reso w eg o (za J. K o lb u szew sk im , M . Janion) rozu m ian eg o ja k o k ateg o ria ak sjo lo g iczn a zaw ie ra ją c ą w sobie trzy g łó w n e w arstw y znaczeniow e: topograficzną, m ity c z n ą oraz fan tazm at tw ierd zy w p rzy szło ści n ależało b y w zbogacić o m ity w sp ó łistn iejące, m ające ch arak ter p o d rzęd n y i u zu p ełn iający 35. N ależy dodać, że m ity są sw oistym „o d b iciem idei. w artości, tęsk n o ty w sp ó łcześn ie nurtującej lu d zi”36, w yrażając ty m sam ym w sp ó łc z e sn ą św iadom ość n a ro d o w ą społeczeństw a.

M it społeczny Kresów Wschodnich we współczesnej prasie polskojęzycznej...

231

Artykuł opracowano na podstawie wyników badań, które zostaną opublikowane

w tomie Dziedzictwo Kresów: kultura - narody - wyznania p o d redakcją I. Kozimali,

A. Królikowskiej, B. Topij-Stempińskiej p o d tytułem M it Kresów Wschodnich we

współczesnej prasie polskojęzycznej na Ukrainie. Analiza zawartości kwartalnika

„Krynica”. Niniejszy tekst stanowi wersję rozszerzoną i uzupełnioną.

34 B. Hadac/ck,

Kresy w literaturze polskiej. Studia i szkice,

Gorzów Wielkopolski 1999, s. 28.

35 E. Kasperski, op. cit.