RE-BUS
repository of the University of Silesia in Katowice
Title: Ugrupowania zadrużne i neozadrużne w okresie okupacji hitlerowskiej (1939
1945)
Author: Jarosław Tomasiewicz
Citation style: Tomasiewicz Jarosław. (2012). Ugrupowania zadrużne i neozadrużne w okresie okupacji hitlerowskiej (1939-1945). "Historia i Polityka" (2012, nr 7, s. 24-46).
Umanie autoratwa - Eez utworów zalasry ch Polska - Talieencjazezwalana rozpowizechniania, przedatawianie i wykonywanie utworuzarówno w celach
komercyjnych i niekomercyjnych, pod warunkiemzachowania go w oryginalnejpostaci (me tworzenia utworówzależnych).
UNIWERSYTET ŚLĄSKI
•W w KATOWICACH
(WBiblioteka
^7= UniwersytetuŚląskiego
Ministerstwo Nauki iSzkolnictwaWyższego
Historio
—♦—
Polityka
Nr 7 (14)/2012
Ugrupowania zadrużne i neozadrużne w okresie okupacji hitlerowskiej (1939-1945)
I
adruga to najbardziej znanaz polskich grup neopogańskich. Jej oryginalna a rozwinięta ideologia sprawiła, że mimo niewielkiej liczebności iograni czonychwpływów cieszy się podzień dzisiejszy zainteresowaniem zarów no badaczy, jak i sympatyków1. Tym niemniej okres okupacyjny pozostaje„białą plamą” w dziejach Zadrugi — nawet półoficjalny biograf Stachniuka Antoni Wacyk temu okresowi poświęcił kilka enigmatycznych wzmianek2; więcej informacji posiadamy nawet o emigracyjnej działalności zadrużan3. W niniejszym artykule spróbujemy lukę tę wypełnić.
1 B. Grott, Religia, cywilizacja, rozwój: wokół ideiJana Stachniuka, Kraków 2003;
J. Skoczyński, Neognoza polska, Kraków 2004; J. Tomasiewicz, Religia, naród ipaństwo w neopogańskiej filozofii Jana Stachniuka,Nomos 1999, nr 24-25.
2 A. Wacyk, Jan Stachniuk 1905-1963— życie i dzieło,t. 1, Wrocław1976.Dział Rę kopisów Biblioteki Jagiellońskiej, sygn. 13/77.
3 B. Grott,J. Majchrowski, „Arkona” „Zaranie",„Kuźnia", „Wdrodze” i„Stanica” — pi
sma wydawaneprzez zadrużan w brytyjskiej strefie okupacyjnej w Niemczech, Kwartalnik Historii Prasy Polskiej1982, t. 21, z. 2.
„Stara” Zadruga
Wojna 1939 roku doprowadziłado dekompozycji środowiska: dotychczaso
wy zespół poszedł w rozsypkę, zarazem jednak następowałdopływ nowych zwolenników. Początkowo niedobitki grupy (Jan Stachniuk, Ludwik Gościń-
ski, Janina Kłopocka,Stanisław i JózefGrzanka, Jadwiga KoniuszewskaJ sku piły się w mieszkaniu Stachniuka przy ul. Dąbrowiekiej 14 na Saskiej Kępie w Warszawie4. Stopniowo dołączali inni sympatycy, wśród nich takie oso byjak: Józef Kowalczyk, ErykSkowron, Jerzy Rogowicz, płk Jakubowski, dr Hieger, Łnowski5 (krążyły też plotki o związaniu się z Zadrugą Ferdynanda Goetla, Emila Skiwskiego i Jana Nepomucena Millera,informator określał je jednak jako „raczej błędne”]6. Sprawozdanie Delegatury Rządu za okres od
1 VIdo 15 VIII 1941r. dostrzegało wśród czynnychpolitycznie ugrupowań
„rasistowską grupę Zadruga”7.Jesienią 1942 roku jądro grupy („Komitet Za- drugi”] oceniane było na30-50 osób8. Grupa unikała jednak występowania pod swojąnazwą9,raportystwierdzały, że Zadruga „nie tworzy zwartej orga nizacji”10.
4 A. Wacyk, op.cit., s. 68.
5 I-70.Nr.14(420805], Archiwum Wojskowego Biura Badań Historycznych, zespół
„Kadra Bezpieczeństwa —Dokumenty”(dalej: WBBH, KB],sygn. III/103/1, k. 35, 37-38;
Stronnictwa polityczne (Kraków, sierpień1942),Archiwum Akt Nowych, zespół Delegatu ra Rząduna Kraj (dalej: AAN, DRK], sygn.202/11-22, k. 83-84;
6 I-70.Nr.14(420805],WBBH, KB, sygn.III/103/1, k. 36.
7 M.Malinowski, GenezaPPR, Warszawa 1972,s. 103. Dokumentu tego autorowi nie udało się odnaleźć w Archiwum AktNowych.
8 Informacje o grupie „Zadruga", zebrane przez jednego zjej sympatyków, WBBH, KB, sygn. III/103/l,k. 41
9 Stronnictwa polityczne (Kraków, sierpień 1942),AAN, DRK, sygn. 202/II-22, k. 84.
10 Informacje o grupie „Zadruga", zebraneprzez jednego z jejsympatyków,WBBH,KB, sygn. III/103/1,k. 41.Pojawiały sięwszakże sugestie, że włonie grupy istnieje struktu ra z J. Kłopocką na czele,która „służy niemcom” [sic] manipulując nieświadomymi pozo
stałymi zadrużanami(wśród nichStachniukiem], I-70.Nr.14 (420805], WBBH, KB, sygn.
III/103/1, k. 36.
11 J. Stachniuk,Człowieczeństwoi kultura, Wrocław 1996,s.4.
12 A. Wacyk,op.cit., s. 70.
13 Zadruga, WBBH, KB, sygn. III/103/1, k. 39.
14 Zadruga(22 VII11942),WBBH, KB,sygn. III/103/1, K. 49.
Zadruga nie prowadziła zrazu działalności politycznej. Jakprzyznawał samStachniuk, aktywność grupy wpoczątkowym okresie ograniczała się do kolportażu wydanych tuż przedwybuchemwojny „Dziejów bez dziejów”11, on samnatomiastpoświęcił się pisaniuswego opus magnum „Człowieczeń
stwo ikultura”12. Potwierdzały to źródła wywiadowcze, stwierdzając,że Za
druga ogranicza się do działalności „literacko-artystycznej”, intelektualnej i propagandowej13, którejgłównym przejawembyłyseminaryjno-dyskusyj- ne „gontyny literackie”14. Sprawozdanie „Życie polityczne wKraju (za okres 1.X.1941-1.II.1942]”oznajmiało: „Grupa ta ogranicza nadal swą do zebrań
dyskusyjnych wgronie kilkunastu osób”15. Raport z listopada 1942 roku od notował, że zadrużanie „Obecniewydajątylko skrypty-referatyideologiczne w kilku-kilkunastu egzemplarzach na maszynie”16.
15 Życie polityczne w Kraju—Sprawozdanie zaokres1.X.1941-1.II.1942, AAN, DRK, 202/11-34,k. 8.
16 Informacje o grupie „Zadruga” zebraneprzez jednego zjejsympatyków, op. cit.,k.
41. Wprawdzieinnydokument sugerował, że zadrużaniewydają pismo „Naród —organ konsolidacji Polaków”,nie ma jednak śladu istnienia takiego periodykuwistniejącej lite
raturze. I-70.Nr.14 [420805],WBBH,KB, sygn.III/103/1, k. 36;por. Katalogpolskiej prasy konspiracyjnej 1939-1945, opr.L. Dobroszycki,Warszawa 1962.
17 Ideo-ankieta, WBBH,KB,sygn. III/103/1, k. 53.
18 I-70.Nr.14 [420805], WBBH, KB, sygn. III/103/1, k. 35. Choćzimą 1941/42 do strzeżono prokomunistyczne sympatie u Stachniuka [ibidem] a Skowron miałpostulo wać „syntezę idei faszystowskiej i komunistycznej”. Stronnictwa polityczne (Kraków,sier
pień 1942), op.cit., k. 84.
19 I-70.Nr.14 [420805], WBBH, KB, sygn.III/103/1, k.35; Zadruga,op. cit.,k. 39.
20 Z. Kossak-Szczucka, Pod dyktandemBerlina,Warszawa 1942,s. 6.
21 I-70.Nr.14 [420805], WBBH, KB, sygn. III/103/1, k.35.
22 Zadruga,op.cit., k. 40.
Przykładem może być„Ideo-ankieta” w której stawiano filozoficzne py tanie o sens życia ludzkiego. Właściwa odpowiedź brzmiała: „Niczego nie krępująca się twórczość,ujęta w coraz potężniejszy rytm ujarzmiania świata i wszechświata—w postęp. Człowiek [...] unieśmiertelniony [...] biologicz
nie w nieskończonym ciągu pokoleń, unieśmiertelnia się powtórnie wdoko
nanymdziele. Życie ludzkie ma wartośćotyle, o ile pada dodatnio na szalę wszechogarniającego postępu”17. Dostrzegamy tu typowe dla Zadrugi ele menty: materializm, biologiczny kolektywizm, kult twórczości i dynamizmu.
Na poziomie politycznym natomiast ideologia wczesnowojennej Zadrugi charakteryzowana była jako„nacjonalizm integralny, neopoganizm,pacyfizm dążący do zbliżenia z niemcami [sic], nastawienie radykalnie antykatolic
kie, antyżydowskie, antykapitalistyczne i antybolszewickie”18. Akcentowa
no zbieżnośćzadrugizmu zniemieckim volkizmem i nazizmem19,Zofia Kos
sakuznała„Dzieje bezdziejów”za„słabenaśladownictwo” „Mitu XX wieku” Alfreda Rosenberga20. Informatorzy zwracali np. uwagę,że zadrużnym po
witaniem był okrzyk „«Sława» przy jednoczesnym zakreśleniu łuku podnie
sioną do poziomu prawą ręką”21.Zbieżnośćideologiczna prowadzić miała do sympatii proniemieckich. „Świątynia Światowida wznosi się w Berlinie. Sło wiańscy wróże [...] będą musielipielgrzymować po [...] święceniado Mekki nad Sprewą”, napisała Kossakowa. Milleri Stachniukmieli głosić, że: „dla Pol
ski najlepszym jest całkowite zwycięstwo Niemiec. ZwycięstwoAnglii było
by [...] klęską ostateczną Polski”22. Skowronubolewał, że nie doszło do po
rozumienia z Niemcami, jego zdaniem okupacja stwarzała szansę zmiany charakteru narodowego przez odrzucenie katolicyzmu23. Na seminariach Za- drugi dyskutowanonastępującetezy: „1) Ujemna rola KościołaKatolickiego w historiiNarodu Polskiego, 2) Koniecznośćwalki z Kościołem, 3) Możliwość współżycia z żywiołem germański, 4) Dlaczego Niemcy muszą wygrać woj
nę”24. Dowodemnawspółpracę zNiemcamimiało być zwolnienie z Pawiaka Józefa Kowalczyka („Sławbora”)25.
23 Stronnictwa polityczne (Kraków, sierpień 1942), op.cit, k. 84.Por.Cz. Żerosławski, Katolicka myśl o ojczyźnie. Ideowopolityczne koncepcje klerykalnego podziemia 1939-1944, Warszawa, 1987,s. 256-257. Po wojnie Skowronzostał oskarżony, że wraz z grupą Pol skich Narodowych Socjalistów (RONS) usiłował stworzyć kolaboracyjną partięfaszystow
ską. Grupaszpiegów amerykańskich przedSądem Wojskowym wWarszawie, TrybunaLudu 15 III 1955; Zeznaniaoskarżonych — szpiegów amerykańskich przed sądem wojskowym w Warszawie,Trybuna Ludu 16 III1955; Zdrajcyprzedsądem,Trybuna Ludu 17III 1955.
24 Zycie polityczne w Kraju— Sprawozdanie za okres1.X.1941-1.II.1942,op.cit.,k. 8.
25 Zadruga, op. cit., k. 40. Stachniuk pośrednio potwierdzatę wersję, przypisując uwolnienie „Sławbora” opinii o proniemieckim charakterze Zadrugi. Zob. J. Stachniuk, op. cit., s. 5. Pojawiały sięnawet niezweryfikowaneinformacje, że Stachniukmiał przed wojną konto otwarte przez ambasadora v.Moltke. Zadruga (1943), WBBH,KB, sygn. III /103/l,k.45.
26 Grupawojskowa, Głos Podlasia, WBBH, KB,sygn. III/103/1,k. 47.
27 Ibidem; Nazwiskado kartoteki, WBBH, KB,sygn. III/103/1, k. 50.
28 Zadruga, op.cit.,k. 40.
29 Ibidem.
„Młoda” Zadruga
Taka formuła działalności wywoływałajednak niezadowolenie wśród młod
szychsympatyków Zadrugi, pragnących czynnej walki z okupantem. Była to grupalicealistów istudentów, która uformowałasięjuż na przełomie 1938/39, tworząc w Warszawie wiele kółek samokształceniowych („gontyn")26. Przy wódcą był niejakiGrabowski (pseudonim„Robert” vel„Radogost”lub„Rad
gastz Grabowa”), do działaczy należeli: „Krzesław”, „Jasnowid”, „Wojsław”,
„Mirek”, „Zbyszko zMrugały” i „Andrzej Jaworski” (właściwe nazwisko Kin
dler)27. Ze względy na komunistyczną przeszłośćGrabowskiego całej grupie przypisywano wpływy komunistyczne28. W pierwszych miesiącachokupacji liczebność grupy miała sięgnąć 1000 osób, głównie spośród młodzieżyin
teligenckiej29. Do 1940 roku prowadziła jedynie działalność seminaryjno- -dyskusyjną, jednak w początkach 1941 roku Grabowski wystąpił z projek
tem tworzenia drużyn bojowychZadrugi30. Spotkałosię to z niechęcią„sta rych” zadrużan, którzy obdarzyli młodych ironicznym epitetem „kosynieró- w”31, i w rezultacie doprowadziło do rozłamu32. Jak skomentowało źródło wywiadowcze: „kilku z dawnych sympatyków utworzyło (po oderwaniusię od jądra) grupę młodzieży o nastawieniu czynno-bojowym. Stara Zadruga z nimi bliskiego kontaktunie utrzymuje”33.
30 Ibidem, k. 62-64.
31 Sprawa Zadrugi,WBBH, KB, sygn. III/103/1, k. 42.
32 Według jednego ze źródeł do rozłamu doszło z powodu podejrzeńo kolabora
cję wywołanych zwolnieniem przez Niemców„Sławbora” i „Wszebora”. Grupa wojskowa, op. cit., k.47.
33 Informacje o grupie „Zadruga", zebrane przez jednego z jej sympatyków, op. cit., k. 41; por. Sławbor — Zadruga, WBBH, KB,sygn. III/103/1,k. 57.
34 Grupa wojskowa, op. cit.,k. 47; Pokoleniowy RuchMłodych,WBBH, KB, sygn. III /103/1, k. 56; ibidem, k. 61; ibidem,k. 68-70.
35 Sprawa Zadrugi, op.cit., k.42.
36 Zadruga,op.cit., k. 40.
37 Ibidem, k. 62-64.
38 Grupa wojskowa,op.cit., 47.
39 Ibidem; Zadruga, op.cit.,k. 62-64.
40 Grupa wojskowa,op.cit., k. 47.
41 Ibidem, k. 47-48.
42 RaportJaśka,WBBH, KB, sygn.III/103/1,k. 65-67.
43 Raport: TerenpowiatuBielsk-Podlaski,WBBH, KB, sygn.III/103/1,k. 51.
44 Meldunek7.VI.43, WBBH, KB, sygn. III/103/1, k.44.
Grupa przyjęła nazwę Pokoleniowy RuchMłodych34 (choć spotkaćmoż
na się też z nazwą „Wola”35) ipodjęła działalność wojskowo-sabotażową36. Szczytaktywności kilkusetosobowej organizacji przypadłna lato 1941 ro ku37. Już pod koniec 1941 roku PRM znalazł siępod wpływem Ruchu Mie
cza i Pługa38. Powyjeździe „Mirka”na początku 1942 roku doszło do rozłamu
—wyodrębniła się grupa wydająca „Front Młodych”zwanateż SS (runicz
ne!) Zadrugalub SS Front39. W rezultacie, jakw sierpniu1942 roku raporto
wał informator „Sosna”, PRM podupadł i „ledwie wegetuje”40. Wlutym 1942 rokurównież działacze FM zJaworskim i „Krzesławem” naczele udali się do BielskaPodlaskiego, gdzie nawiązalikontaktz lokalnąplacówką MiP i zaczę
li wydawać„GłosPodlasia”41. W listopadzie tego roku oFM napisano, że „Nie przejawia żadnej działalności”42. W sierpniu 1943 roku doniesiono, że „Głos Podlasia” wyrzekł się ideologii Miecza i Pługa43. Wtymsamymczasiejednak działalność Zadrugi („radykalna liniapolskiejpolitykisłowiańskiej”) odkry ta została w Krośnie44.
Z PRM związane było warszawskie pismo „Młody Nurt”,wydawane od października 1941 roku,a wmaju 1942rokuprzekształcone w organ Ruchu Miecza i Pługa45. Zadrużna młodzież miała ambicję wypracowania „nowej, własnej ideologii, której najwyższą wartościąbędzie POLSKA”46. Składowy
mi tej ideologii byłnacjonalizm, antyklerykalizm,radykalizmspołeczny i kult młodości. „Deklaracja Walki Pokoleniowego Ruchu Młodzieży” oznajmiała:
„Pokoleniowy Ruch Młodzieżyjest powszechną,ponadpartyjną organizacją zbrojnąmłodzieży zrodzoną do walki o Niepodległość Rzeczypospolitej, wy
zwolenie Młodego Pokolenia, sprawiedliwość polityczną i gospodarczą dla wszystkich wydziedziczonych”47. Zgodnie z tą deklaracją krytykowano par- tyjnictwo48,domagano się radykalnych reform socjalnych (np. „Szańcowi” za
rzucano antysocjalizm: „Nicjuż [...] nie szkodzi, że twórcą kapitalizmu był paskudny żyd Ricardo [,..]”)49, podtrzymywano stanowisko antysemickie („Kwestiażydowska usuwa na dalszyplanwszelkie inne zagadnieniaipodej ściedo niejmożna uznać śmiało jako probierzsiły i niezależności Rządu”)50. Ze względówtaktycznych wyciszone zostały ataki na chrześcijaństwo, tym niemniej np.podkreślanoantychrześcijański wymiar walki Słowianz Niem cami we wczesnymśredniowieczu51.
45 Młody Nurt.WBBB, KB, sygn. III/103/1, k.58-60.
46 Polityczna pracaMłodych, Młody Nurt 1941,nr 5.
47 I-sza Deklaracja Walki Pokoleniowego Ruchu Młodzieży, WBBH, KB, sygn. III /103/l,k.54.
48 Podziemna pracaMłodych, Młody Nurt 1941, nr 3.
49 Co piszqinni, Młody Nurt 1941, nr 5.
50 Ibidem.
51 Demagogi [sic], MłodyNurt 1941, nr 7.
52 I-sza Deklaracja Walki PokoleniowegoRuchu Młodzieży, op.cit., k.54.
Najbardziej charakterystyczną cechąideologii byłjednak kult młodości, prowadzący do teorii,w myśl której motorem postępu jest konflikt pokoleń.
„Młodzież jest przedstawicielką swojego narodu w danym momencie dziejo
wym,czołem walki o jegoprzyszłość, wolność imocarstwowość. [...] Stare pokolenie jest przedstawicielem własnych interesów jednostkowych,partyj nych i wyznaniowych — źródłem rozkładu[...] polskiego społeczeństwa[...].
Walka pokoleniowa jest to [walka]wydziedziczonych mas młodego pokole
nia przeciwko [...] gerontokracji [...]. Rozwijająca się walka o Niepodległość musibyćpołączona z Walką Pokoleniową o wyzwolenie myśli Młodych z pod [...] wpływów [...] gerontokratycznych ośrodków rozkazodawczych”52.„Mło dy Nurt” pisał: „tylko Młodzi mogą myśleć twórczoo sprawachNaroduitylko
myśl Młodych może wnieść coś wartościowegodo jego ideologii”53. Podpiera jącsię hasłemSzukalskiego „Starzy czyniądziejowe błędy— młodzi płacą za nie miljonami”54głoszono, że młodzież to „proletarjat wśródproletarjatu”55. Rozwiązaniem miałobyć ponadpartyjne porozumienie młodzieży56. „Młodzi wszystkich partji —łączcie się!”, wzywał „Młody Nurt”57.
53 Gdy walą sięstare powagi..., MłodyNurt 1941, nr3.
54 Ibidem.
55 Ekonomiczny wyzysk Młodych, Młody Nurt 1941, nr 5.
56 O niezależność ideową Młodych,Młody Nurt1941, nr4;Wyjścieze ślepego zaułka, Młody Nurt 1941,nr6.
57 Młody Nurt 1941, nr 3.
58 Niebezśladu wszakże, o czym świadczą zarównopewne akcenty wideologii MiP jakfakt, żeniektórzy „mieczowcy” odnaleźlisię w kręguzadrużnym po wojnie.B. Grott, J. Majchrowski, op. cit.
59 I-70.Nr.14 [420805], WBBH, KB,sygn. III/103/1, k. 36; Ocena ugrupowańpoli
tycznych pozastronnictwamiP.K.P. (31X1943), AAN,DRK,sygn. 202/11-22,k. 110. Szerzej oPZW: J. Tomasiewicz, Lud — Naród —Słowiańszczyzna. Lewicowy nacjonalizm Polskiego Związku Wolności (1939-1944), [w:] Religia — Polityka— Naród. Studia nad współczesną myślą polityczną, red. R.Łętocha, Kraków 2010.
60 Należy tu zaprzeczyćtwierdzeniu Grotta,jakoby Zryw powstał z inicjatywyZa
drugi. B. Grott, op.cit.,s.41.
61 F. Widy-Wirski, Szlakiemwyzwolenia. Zhistorii wojskowej organizacji konspiracyj nej Kadra Polski Niepodległej, Warszawa 1974,s. 8-9.
62 W.Bujak, Historia Stronnictwa Pracy 1937-1946-1950, Warszawa1988,s.70.
63 M. Piotrowski, Służba idei czy serwilizm?Zygmunt Felczak i Feliks WidyWirski w najnowszych dziejach Polski, Lublin1994,s. 136-137,148-154.
PRM i FMrozpłynęły się ostateczniew RuchuMieczai Pługa58, natomiast
„stara” Zadruga poszukiwałainnych sojuszników. Pod koniec 1941 roku na wiązano kontakty z Polskim Związkiem Wolności, o którym Departament Spraw Wewnętrznych pisał, że „W kierownictwie organizacji [występują]
wpływy ideologiczne Stachniuka”59. Później partnerem Zadrugistała się gru
paZrywu60.
Stronnictwo Zrywu Narodowego
Zalążek tej grupy uformował się„w końcu pierwszego rokuokupacji"61,a two rzyli godawnidziałacze NarodowegoStronnictwa Pracy [Feliks Widy-Wirski, StanisławMróz]62. Po okresie współpracyzeZwiązkiem Syndykalistów Pol
skich działacze ciwlutym 1942 rokuwstąpili doStronnictwa Pracy, wspiera niprzez Zygmunta Felczaka wywodzącego się zlewego skrzydła Narodowej PartiiRobotniczej63. Zarówno zewzględu na rodowód, jak ideologię środowi
sko to można uznaćzaokupacyjną kontynuację ruchunarodowo-robotnicze- go, dlatego od początku stanowiło ciało obce w chrześcijańsko-demokratycz- nym SP64. Od kwietnia 1942 roku grupa Felczaka-Widego artykułowała swą ideologię na łamach pisma„Zryw”65. W październiku 1942 roku w kierow
nictwie SP doszło do rozłamu,Felczakzostałusunięty,w wynikuczego utwo rzył wczesnąwiosną 1943 roku Stronnictwo Zrywu Narodowego66. Preze
semSZNzostał Jan Teska, wiceprezesami Felczaki Widy, sekretarzem Stefan Brzeziński, skarbnikiem Henryk Trzebiński; do działaczy należeliteżTeodor Jakubowski, Janina Krassowska, Jan Posmykiewicz, Walenty Sieczko, Hen
ryk Stefański, Józef Wardas, Henryk Zawadzki, Cebula, Kalinowski, Kuszczak, Małachowski, Skulimowski, Sobierajski, Wawrowski,Wielądek,Żabek, Żyda- czewski67.Bazą ugrupowania miał być „element robotniczy”zdawnej NPR68, generalnie jednak Zryw oceniano jako „zespół intelektualny”, nieprzedsta- wiający żadnej realnejsiły69. Nicdziwnego,że SZN prezentował swoisty„po lityczny promiskuityzm”, szukając sojusznikówzarówno wśród lewicowych odprysków obozu postsanacyjnego (POZ „Racławice”, Związek Syndykali- stów Polskich, Związek Odrodzenia Rzeczpospolitej, Stronnictwo Demokra tycznej,jak i z faszystowskim Ruchem Miecza i Pługa70.Wszystkieone zakoń czyłysię fiaskiem, z jednym wyjątkiem — Kadry Polski Niepodległej.
64 Wprawdzie Widy-Wirski akcentował udziałw grupieteż komunistów (Ryszard Matuszewski] i lewicowych socjalistów (Józef Celica], nienależy jednak sądzić, by to oni nadawaliton.F.Widy-Wirski, op. cit., s.11, 39.
65 Tytuł nawiązywał do „planistycznych” koncepcjigrupy inżynierów i techników BolesławaRumińskiego,którazorganizowałazjazdweLwowiew1938 roku.F. Widy-Wir
ski, op. cit.,s.8-9. Zbieżność tą dostrzegały też źródła wywiadowcze, które porównywały
„nacjonalizm ekonomiczny”Zrywu oraz Związku Ekonomistów Polskich i Pokolenia Pol ski Niepodległej na emigracji. Vademecum polityczne (22 VI11944),AAN, DRK, sygn.202/
III-43, k. 2-3.
66 F.Widy-Wirski, op. cit., s. 14-15; M. Piotrowski, op.cit.,s. 161-165.
67 F.Widy-Wirski, op.cit., s. 42.
68 Ocena ugrupowań politycznych poza stronnictwami P.K.P. (31 X 1943), op. cit., k. 110-111.
69 Sprawozdanie sytuacyjne Nr.1 z życia polskich stronnictwpolitycznych Polski Pod
ziemnej — I kwartał 1944,AAN, DRK, sygn.202/11-22, k. 205.
70 Vademecum polityczne (22 VI11944),op. cit.,k. 2-3;Meldunek1X1942, AAN, DRK, sygn. 202/11-22, k. 87; Ocena ugrupowań politycznych poza stronnictwami P.K.P. (31 X 1943), op.cit.,k. 110-111;Sprawozdanie sytuacyjneNr. 1z życia polskich stronnictw poli
tycznych Polski Podziemnej — Ikwartał 1944, op.cit., k.205; M. Piotrowski, op. cit., s. 179
-180. Wartopodkreślić jednak, żeSZN nie był zainteresowany kontaktamiz komunistycz
ną PPR.Ibidem,s.186.
Kadra Polski Niepodległej
Jesienią 1939 roku z inicjatywy warszawskiego okręgu Związku Powstańców Śląskichpowstał konspiracyjny Związek Polski Niepodległej71. Jego Komen
dę Głównąstanowili: Sebastian Chorzewski (komendant), Józef Sobolewski, Stanisław Szopiński, Kazimierz Baster,Stanisław Szkandera, Wacław Kubicz, Edward Kopalski72. ZPN scalał mniejsze grupy konspiracyjne, m.in. Pogoto
wie Patriotyczne, utworzone przez socjalistę Józefa Celicę,i strażacki ruch oporu „Skała”73. 28 kwietnia 1940 roku organizacja zmieniła nazwęna Kadra Polski Niepodległej74. W ramach organizacji powstały oddziały partyzanc
kie „Perkun”75. Siły KPN po wojnie zostałyocenionena 9300ludzi76, spotkać można sięjednak teżz wyższymi liczbami:Warszawa3900, Kielce 3800,Bia
ła Podlaska3000, służbypomocnicze 2000, bojówka Zrywu (na ziemiachza
chodnich) kilkuset77. Wiosnąi latem 1940 roku naorganizację spadają aresz towania78, w wyniku których J. Celica (pseudonim „Lechicz”, „Piast”) został komendantem okręgu warszawskiego i zastępcąKomendanta Głównego79.
71 J.Radzymińska podaje datę 29 września, anonimowyautor dokumentu„Powsta nie Kadry Polski Niepodległej (K.P.N.)”10października. J. Radzymińska,Zawsze Niepodle
gli, Wrocław1991, s. 11; PowstanieKadry Polski Niepodległej (K.P.N.), WBBH, zespół „Ka
dra Polski Niepodległej” (dalej: KPN), sygn. III/90/1, k.1 72 J. Radzymińska, op.cit., s. 14.
73 Eadem, s. 20-22.
74 F. Widy-Wirski, Zhistoriiwojskowej organizacjikonspiracyjnejKPN (Kadra Polski Niepodległej)1940-1944, WBBH, KPN,sygn. III/90/2, k. 5.
75 Powstanie Kadry PolskiNiepodległej(K.P.N.), op. cit.,k. 2-4;F.Widy-Wirski, Szla
kiem..., s. 6; J. Radzymińska, op. cit., s. 40-47. O neopogańskim oddziale partyzanckim związanym najpierw zZWZ, potem z Batalionami Chłopskimi wspomina IzydorZaczykie- wicz, Spotkanie zwojną,Warszawa 1966.
76 F. Widy-Wirski, Szlakiem.,s. 25.
77 Powstanie Kadry Polski Niepodległej (K.P.N.), op. cit., k.4-5.
78 Ibidem, k. 1-2; J. Radzymińska, op. cit., s. 27.
79 Powstanie Kadry Polski Niepodległej (K.P.N.), op. cit., k.2.
80 Ibidem, k. 5;F.Widy-Wirski,Zhistorii wojskowej..., k. 27-29.
Awans Celicy miał kluczowe znaczenie dlaprzyszłych losówKadry, gdyż działaczten przeciwstawił się planom scaleniowym Armii Krajowej80. Wy- daje się, że pierwszoplanową rolę odegrały tu względy ambicjonalne. Celica swójopóruzasadniał twierdząc, że „KPN powstała samorzutnie,jako odruch buntu przeciwprzemocyhitlerowskiej już w roku 1939 i [...] ma już długo letnią tradycję walki i poważny wkład w walce o niepodległość — ponad
to jest organizacjąpolityczną,stojącąnaodmiennej płaszczyźnie politycznej od AK, dlatego Rada Naczelna KPN uważa rozkaz wydanyw sprawie KPN
zanieporozumienie”81. Poparty przez większość kierownictwa Kadry został 21 marca 1943 roku wybrany KomendantemGłównym82. Opórtenwszakże pociągał za sobą istotne konsekwencje — znów przywołajmy słowa Celicy:
„[...] wobec dywersji i nacisków oddolnych naszeregi KPN nie będziewsta
nie utrzymać sięjako organizacja czysto wojskowa, dlatego należy ogłosić jużwłasną platformę polityczną”83. Kadra, do tej pory mającacharakter ściśle wojskowy, pilnie potrzebowałaideologicznego szyldu uzasadniającego jej sa
modzielność.Wybór padł na nowopowstałe Stronnictwo Zrywu Narodowe go, z którym kontakt utrzymywał szef sztabu KPN Marian Lityński84. 6 maja 1943 roku Zryw objął kierownictwo polityczne nad KPN, ze swejstrony pod
porządkowując Kadrze swąbojówkę dowodzoną przez Józefa Maciejewskie
go85. To zkolei pozwoliło zawrzeć 18 czerwca 1943 roku umowę scaleniową nawarunkach organizacjipolitycznych: oddziałyKPNzostały podporządko
wane dowództwu AK tylko taktycznie, kontrolę politycznąnad nimi sprawo wał SZN86. Tandem SZN-KPN uzupełnianybył przez Związek Młodzieży Zry wu Narodowego i szkieletową strukturę Polskich Związków Zawodowych
„Praca”87.
81 F.Widy-Wirski, Szlakiem.,s. 20.
82 M. Piotrowski,op. cit., s.169.
83 F.Widy-Wirski, Szlakiem.,s.16.
84 M. Piotrowski,op. cit., s.167.
85 Powstanie KadryPolski Niepodległej (K.P.N.), op.cit., k. 4-6; M. Piotrowski, op.cit., s.168,170; J. Radzymińka, op. cit.,s. 36; F. Widy-Wirski, Szlakiem.,s. 17.
86 Rozkaz KomendantaGłównego KPN, Kadra Polski Niepodległej 1943, nr 22; M. Pio trowski, op. cit.,s. 169-170;F.Widy-Wirski, Szlakiem.,s. 23.
87 W. Bujak: Historia., s.78;Deklaracja Zjazdu,Zryw 1944, nr 29.
88 M. Piotrowski,op. cit., s. 103-105.
89 Ibidem,s.150,170-171.
90 Niebezpieczny „pasażer nagapę", Zryw 1942, nr 1. Oksiążce Widego„Wdziejowej
Ideologia Zrywu: nacjonalizm
Faktycznym acz zakulisowymideologiem Zrywu był Jan Stachniuk.Jegozna jomośćz Widy-Wirskim sięgałaczasów wspólnejprzynależnoścido Związku Polskiej Młodzieży Demokratycznej w Poznaniu, gdy Widynapisałwstęp do
„Heroicznej wspólnoty narodu" i pomógł w jej wydaniu88. Kontakt odnowiono pod koniec1940 roku89 i zaowocował on przejęciemprzezStachniuka redak
cji „Zrywu" (już w pierwszymnumerzeznajdujemycharakterystycznedlaza- drużnej terminologiipojęciajak pojęcie „Narodowa WspólnotaTworząca"]90.
Ponieważ poglądy Stachniukaprzedstawiłem w innym artykule91, tuzajmie- my się jedynie „rozwodnioną"wersją zadrugizmu, tzn. koncepcjami propago wanymiw ramach Zrywu.
kuźni” uznanej za „katechizm dla członków Zrywu” Piotrowski napisał, że „nasuwa się uzasadnione przypuszczenie, że J. Stachniuk musiał byćprzynajmniej jej współautorem”. M.Piotrowski,op. cit., s.178.
91 J. Tomasiewicz, Religia...,.
92 Vademecum polityczne (22 VI11944), op.cit., k. 2-3.
93 Sprawozdanie sytuacyjne nr. 1 z życia polskich stronnictw politycznychPolski Pod
ziemnej — I kwartał 1944, op.cit., k. 205.
94 Deklaracja Zjazdu, op. cit.
95 Polska wschodnia, Kadra Polski Niepodległej 1943,nr28.
96 Dlaczegochcemyi musimy być demokratami, Zryw 1943,nr23.
97 Ibidem.
98 Wyjściowe bazy Zrywu Narodowego, Kadra Polski Niepodległej 1944, nr 3-4.
" Zdrajcy idezerterzy, Zryw1943,nr 23.
100 Dlaczegochcemy i musimy być demokratami, op.cit., nr 23.
Ideologia SZN klasyfikowana była przezDepartament Spraw Wewnętrz nych Delegatury Rządu jako „nacjonalizm gospodarczy”92lub „neo-nacjona- lizm zabarwiony radykalizmem społecznym”93. Określeniate możemy uznać za trafne.Zryw byłruchemnacjonalistycznym, gdyż wartością najwyższą po
zostawał dlańnaród alenaród dogłębnie przetransformowany tak pod wzglę
dem społecznym jak kulturalnym,rzec można — „naródnowego typu”.
„Pierwszymwarunkiem [...] twórczości jest niepodległe własne państwo [...]”, głosiła Deklaracja Zrywu zestycznia1944 roku,domagano się więc „re
spektowania świętych praw suwerennegonarodupolskiego”94. Oznaczało to nie tylko obronę polskiego stanu posiadania przed pretensjami sąsiadów:
Niemców, Rosjan, Ukraińców95, ale też imperatyw ekspansji. Zrywgłosił, że przyszłość świata opierać się będzie na zasadzie „wielkich przestrzeni” co oznacza,że „narodywielkie [...] znajdą ułatwionewarunkipolitycznewchła
niania odrębnościnarodów mniejszych”96. Dostrzegano te procesywspółcze śnie: kształtuje sięnaród (czyteż nadnaród) sowiecki,amerykański,niemiec ki chce „rozciągnąć się na całe europejskie podglebie kulturowe”, japoński dąży, byzasymilować „niewykrystalizowane masy azjatów”97.
Zarazem krytykowano internacjonalizm („więzymiędzynarodówek”)98, głoszono bezwzględny nakaz solidarności narodowej: „Zbrodni dopuszcza się ten, kto przez swój egoizm narusza solidarność narodową, kto przezswe postępowanie godzi w biologiczny rozwój narodu lub przez jakiekolwiek działania osłabia siły Narodowej Wspólnoty”99. Dążono więc „do organicz
nego zorganizowania się w [...]nowoczesny bezklasowy naród”100;okupacja
miałato ułatwić, przyczyniając się do rozbudzenia wśródPolaków niespoty
kanego poczucia solidarności101.
101 F. Widy-Wirski,W dziejowej kuźni, Warszawa1942 [ochr.k.tyt. iokł.: W. Grabski,:
Zarys ekonomji: wykładpopularny,Warszawa 1935],s.45.
102 F. Widy-Wirski, W dziejowej.,s.47.
103 Testament tych co odeszli, Zryw 1944,nr 37.
104 Ibidem.
105 Deklaracja Zjazdu, op. cit. Wiązała się z tym krytyka rasizmu. F. Widy-Wirski, Wdziejowej., s.42.
106 M. Piotrowski, op. cit.,s.171.
107 J. Radzymińska, op.cit., s.37-40; F. Widy-Wirski, Szlakiem.,s. 26-27.
108 F. Widy-Wirski, W dziejowej.,s.44.
109 Podstawy dynamizmu gospodarczego,Zryw 1943, nr 17.
110 Deklaracja Zjazdu, op. cit.
Jednośćnarodu była warunkiem jego wielkości — niezbędnym, ale nie jedynym. Warunkiem drugim była nowoczesność i dynamizm (Widy pod
kreślał niekompatybilność idei Wielkiej Polski i endeckiej koncepcji„małych warsztatów”)102. „Te tylko narody mają przyszłość, które kroczą w rytmie współczesności”, pisał i dodawał: „tylko wielki i nieustannywkład narodu w skarbnicęogólnoludzkiejkultury usprawiedliwiajego wolę i prawo do su werenności”103. W związku z tym naród pojmowany był jako „ognisko twór
czościcywilizacyjnej”104.
Takie ujęcie determinowało stosunek do mniejszości narodowych:
transformacja ustrojowa i procesy produkcyjne miały stać się tyglem sta
piającymw jedną całość różne etnicznie elementy. Deklaracja SZN z 1944 roku proklamowała więc równouprawnienie obywateli bez względu na narodowość i oznajmiała, że „szanuje indywidualność kultur narodowych mniejszości słowiańskich [...]Dzieło Odbudowyuważaza wspólne zadanie jednoczące wszystkich mieszkańców państwa”105. Złożony pozostawał sto sunek do Żydów. MirosławPiotrowskiakcentuje antysemityzmKPN (człon
kiem KPNnie możebyć obywatelpolski wyznania mojżeszowego”)106, co nie przeszkadzało tej organizacji braćudział w akcjipomocy dla getta107. Cha
rakterystyczna jesttu opinia Widego: „Niemcy usunęli problemżydowski, który zniekształcał światopogląd Polaków, czyniąc Żydów odpowiedzialny mi za wszystkienegatywnezjawiska”108 — nie uważa więc mniejszościży dowskiej zaźródło wszelkiego zła, niemniej jej usunięcie uważazafakt po zytywny.
Idea ekspansji oznaczała „rozszerzenie bazygeograficznej Zrywu Na
rodowegona państwa sfederowane z nami”109. Tłumaczona najęzyk prak
tyki politycznej ukazywała przede wszystkim antyniemieckie ostrze110. Pol
ska postrzegana była jako „czołowy hufiec słowiańszczyznyw kierunku na zachód”111, co wiązało się z rewindykacjami terytorialnymi112. Stosunek do Związku Radzieckiego (Rosji)był bardziej złożony. Zjednej strony SZN hoł
dował teorii dwóch wrogów („Jesteśmyśmiertelnie zagrożenize strony obu naszych wielkich sąsiadów Niemiec i Rosji”113), krytykował politykęZSRR114, bronił granicy wschodniej115.Zdrugiej wszakże strony podkreślano dystans wobec „plutokracji anglosaskiej”116, podnoszono „wielką ofiarę krwi pono szonąprzez ten naród w jegowalce obronnej z germańskim faszyzmem”117, deklarowano, że Polska nie chce być„żadnymterenem wypadowym dlaja
kiegokolwiek spisku przeciw narodom UniiSowieckiej”118, postulowano „po żądaną i obustronnie pożyteczną” przyjaźń „dwu największych narodów świata słowiańskiego”119. Wydaje się, że najlepiej stosunek do ZSRR odda- je poniższycytatze „Zrywu”: „Fałszem jest, że naród polski żywił nienawiść doSowietów. [...] Lud polskie docenia wysiłek sowieckichrobotnikowichło
pów i chceżyćz nimi w przyjaźni.[...] Chcemy żyć w przyjaznychsąsiedzkich stosunkach z proletariackim państwem Sowietów, ale wtym proletariackim państwienie chcemy mieć dla siebie panów!”120. Rozwiązanie problemu wi
dzianow stworzeniu federacji Polski, Czechosłowacji i Jugosławii stanowią cej potęgę równoważącą wpływy zarówno Niemiec jak Rosji121.
111 F. Widy-Wirski, W dziejowej., s. 58.
112 Polityka zagraniczna generałaSikorskiego,Zryw 1943, nr 25.
113 Rewolucja czy ewolucja?, Zryw 1944,nr 33.
114 Deklaracja Zjazdu, op. cit.
115 Spór o granice wschodnie, Zryw 1944, nr 29. Przestrzegano: „Zaspokojenie [...]
roszczeń sowieckich uzależniłobynascałkowicie od Rosji [...]". Wola własna — czynwła
sny, Zryw 1944, nr33.
116 Deklaracja Zjazdu, op. cit.
117 Ibidem.
118 F. Widy-Wirski, W dziejowej., s. 58.
119 Deklaracja Zjazdu, op. cit.
120 Ibidem.
121 F. Widy-Wirski,W dziejowej.,s. 56-58 ;Federacja polsko-czechosłowacka warun kiemtrwałego pokoju,Kadra Polski Niepodległej 1943, nr 22; Odpowiedzialność pokolenia, Zryw 1942,nr 12; Najmłodsipobratymcy, Zryw1943, nr 26.
Ideologia Zrywu: planizm
Nacjonalizm Zrywu miał charakter rewolucyjny. Krytykowano połowicz
neprogramy reform, głosząc, że „Jedyną drogą,jakąpo zakończeniu tej woj
ny może pójść naród polski [...] jestdroga rewolucyjna”122. Zapowiadano,że
„Naród stoi przedgłęboką rewolucjąnarodowo-społeczną [,..]”123, SZN okre ślałsiebie mianem „Kadry Sił PolskiejRewolucji”124. Rewolucja tamiała prze
biegać w dwóchfazach: 1) zbrojna likwidacja okupacji, 2)Zryw Gospodarczy polegający natransformacji ustrojowej125.
122 Rewolucja czyewolucja?, Zryw 1944, nr 33; por. Społecznezamówienie, KadraPol skiNiepodległej 1943,nr28;Pożegnaniesanacjonizmu, Zryw 1942,nr3.
123 Dlaczegochcemy i musimybyć demokratami, op. cit.
124 Dziejowazagadka, Kadra Polski Niepodległej 1943, nr 22.
125 Ludzie polskiej rewolucji, Zryw 1942, nr12.
126 Elementy zwycięstwa, Zryw 1942, nr 2.
127 F. Widy-Wirski, W dziejowej.,s.23, 27-28.
128 Dlaczegochcemy i musimybyć demokratami, op. cit.
129 Uprogu końcowej fazywojny,Zryw 1944, nr 29.
130 Uzbrojenie cywilizacyjne narodu,Zryw1942,nr9.
131 Polski Program Natychmiastowy, Zryw 1942, nr 12.
132 Konstytucja czy plan pracy?, Zryw 1942, nr 8.
133 Przeciwnikom idei Zrywu Gospodarczego, Zryw 1942, nr 11.
134 F. Widy-Wirski, Szlakiem..
Z nacjonalizmu wynikał program społeczno-gospodarczy. Koncepcja Zrywu opierała się na żelaznej logice. Zaczynano od bezlitosnej diagnozy polskiej rzeczywistości, pogrążonej od stuleci w zacofaniu („niżu cywiliza
cyjnym”). Winą za„wiekowymarazm gospodarczy”126 obciążano tradycyjny polski indywidualizm, sztywne stosunki społeczne, brakzdolności do aku
mulacjiwewnętrznej i niedorozwój infrastruktury127. Skorozaś „[...] tylkote narody mogą liczyć nautrzymanie się przy życiu, które [...] potrafiąwłączyć się w rytm rozwoju ogólno-światowego”128, to Polska by przetrwać musia- ła dokonaćskokucywilizacyjnego129 polegającego wpierwszej kolejności na forsownejindustrializacji130 („Narodowy ZrywGospodarczy”)131.
Jakimi metodami? Tu również odpowiedzi szukano wanalizie rodzimych warunków. Stwierdzano „Skromne, lecz wystarczające zasoby surowcowe, brak kapitałui urządzeń gospodarczych,dużo ludzi do pracy”,z czego wycią
gano wnioseko nieadekwatności rozwiązań liberalnych132. Wobec deficytu kapitału nadwyżkę siłyroboczej zamierzanouruchomić emocjami — „bodź
cami pozagospodarczymi”133. Deklaracja połączeniowa KPN i Zrywugłosiła, że „tylkogospodarka planowa [...] przy uspołecznieniuwielkich warsztatów wytwórczych jestwstanie wydźwignąć najszybciej zacofany i wyniszczony kraj, najcelowiej wykorzystać irozwinąć jego zasoby gospodarcze i energe
tyczne, zapewnić totalny dobrobyt najszerszym masom przez zracjonalizo waną produkcjędóbr konsumpcyjnych”134.
Oznaczało to zanegowanie kapitalizmu jako nieprzydatnego wpolskich warunkach. „Gospodarka liberalna [...]musi być w zdecydowany sposób od rzucona, jako środekmało skuteczny przy realizacji zamierzonych celów”, pisała „Kadra Polski Niepodległej”135. Choć zgadzano się, że liberalizm eko nomicznydał wspaniałe wyniki w XIX wieku136 to — konstatując rozwój in terwencjonizmu państwowego — stwierdzano,iż „Klasyczny kapitalizm li
beralny [...] właściwiejuż nie istnieje”137. „Zryw”oznajmiał:„zdążamy[...] do urzeczywistnienia socjalizmu”138. Nie chodziło tu nieefektywność gospodar
czą czyniesprawiedliwość społeczną kapitalizmu ale o coś jeszcze innego.
Jak zauważył Zryw„społeczeństwa zdolne do przodownictwa cywilizacyjne
go, przekształcają swąstrukturę społeczną w taki sposób,by wszystkie war
stwy społecznestały się podmiotem rozwoju”139. Oznaczało to, mówiąc inny mi słowy, konieczność włączenia do produkcji wszystkich obywateli przez zwiększeniemobilności społecznej i usunięcie barier; bezklasowość jawiła się jako warunekrozwoju.
135 Wyjściowe bazy Zrywu Narodowego,op. cit..
136 Podstawy dynamizmu gospodarczego, op. cit.
137 Zreformowana demokracja, Kadra Polski Niepodległej 1943, nr19.
138 Dlaczegochcemy i musimy być demokratami, op. cit.
139 U progukońcowej fazy wojny,Zryw1944, nr29.
140 Wyjściowe bazy Zrywu Narodowego,op.cit.
141 Przeciwnikom idei Zrywu Gospodarczego, op. cit.
142 Ibidem.
143 Nurtyspołeczno-polityczne w Kraju, Kadra Polski Niepodległej 1943, nr 27. Nato miast krytykowano ugrupowania „pseudonarodowe i pseudopaństwowe” za „faktyczną klasowość”, gdyż broniły klasposiadających. Wyjściowe bazy Zrywu Narodowego,op.cit.
144 Polityka piątego asa, Zryw 1943, nr 25.
Z tego wynikał deklaratywny populizm SZN. Zjednej stronyZrywpod
kreślał, że jest ugrupowaniem ogólnonarodowym a nie klasowym140, że
„Zryw Gospodarczy jest ideą całego narodu, gdyż mamu dać siłę i start do pełnego rozwoju i do własnejhistorii”141. W praktyce jednak okazywało się, że wynika to z faktu proletaryzacji narodu: „Niema w tej chwili faktycznie klas socjalnych w narodzie polskim— zatarłaje wspólnota losowa w cierpie
niu [,..]”142. Faktycznie Zryw być ruchem masludowychutożsamianych z na rodem143. „Proletariat musi iśćwawangardzie ubezklasowiającegosię naro
duiwziąćwraz z wszystkimipracującymi odpowiedzialność za moc państwa i wielkość cywilizacyjną narodu”144.
Zaznaczyłem, żeów populizm miał charakter bardziej deklaratywny niż faktyczny. Urzeczywistnienieprogramu Zrywu nie podniosłoby poziomu ży ciamasludowych — nie miałowcaletakiego zamiaru! Ideologia Zrywu mia
ła charakter niewątpliwie kolektywistyczny, głoszono, że „Cywilizacjaindy widualistyczna [...] przechodzi wjakąś nową, niewykrystalizowaną jeszcze formę cywilizacji wspólnotowej”145. Oznaczało to bezwzględny prymatinte resu zbiorowości („Narodowej Wspólnoty Tworzącej”) nad jednostką. Wa
runkiemrozwoju zbiorowości były wyrzeczenia i ofiarność jednostek146. Kry tykowano „dogmatyczną nieomal wiarę, że jednostka ludzkajest zdolna do wysiłku i twórczościtylko [...] wimię osobistego interesu [,..]”147podkreśla
jąc znaczenie „bodźców natury pozagospodarczej”148. Szydzonoz konsump
cjonizmu: „Narodowi polskiemu [...] wcale nie chodzi o domki z ogródkiem, kramiki, warsztaciki [,..]”149. To zbiorowy entuzjazm miał uwolnić siłynaro
du150. Otwarcie zapowiadano„skoncentrowany wysiłek powszechny, za który nikt nie otrzyma równowartości”151. Zapowiadano: „Niewolnicza zależność [...] odpieniądza ustąpi miejscaprawdziwej wspólnocie. Być może, będzie my musieli na początku jadaćskromnie, ale będziemy jadali takwszyscy od dyrektora fabryki do niewykwalifikowanego robotnika”152. Podkreślano, że pracownik niebędziepracował dla zyskuprzedsiębiorcy ale dla„wyższych, niejako sakralnych celów”153.„Dla ospałych wegetacjonistów [...] perspekty
wyNarodowego Zrywu Gospodarczego musząsię wydawać straszne”, przy
znawał „Zryw”154 155.
145 Oideowedozbrojenie Narodu, „KadraPolskiNiepodległej”,nr 5-6 (1944).
146 Przeciwnikom idei Zrywu Gospodarczego, op. cit.
147 Ludzie polskiej rewolucji, Zryw 1942, nr12.
148 Wyjściowe bazy Zrywu Narodowego, op. cit.
149 Rewolucjaczyewolucja?, op. cit.
150 Ludzie polskiej rewolucji, op. cit.
151 Nasz marsz ku Polsce, Kadra Polski Niepodległej 1943,nr 22.
152 F. Widy-Wirski, W dziejowej.,s.39.
153 Podstawy dynamizmu gospodarczego,op.cit.
154 Odpowiedzialność pokolenia,op. cit.
155 Dlaczegochcemy i musimybyć demokratami, op. cit.
156 Nasz marsz ku Polsce,op. cit.
157 Konstytucja czy plan pracy?, op. cit.
Jak wyobrażano sobie Narodową Wspólnotę Tworzącą? Zapowiadano, że „podmiotem gospodarstwabędzie bezklasowynaród w praktyce jednak oznaczałoto„planowy scentralizowany wysiłek całego narodu, który rezygnując czasowo z wygody pokojowego bytowania, przemieni się w po wszechnąarmiępracy”156. Inaczejmówiąc, byłaby to„gospodarkaśrodkami wojnyw czasie pokoju”157.Istotą ustroju miała być planowość:„uchwycenie w jednolity i celowy organizacyjny system całokształtu zjawisk gospodar
czych w skali państwowej [...]. Nieskoordynowana gra sił starej ekonomii
