Magdalena Sokołowska
Stanowisko Józefa Kremera w sprawie katedry bibliografii na Uniwersytecie Jagiellońskim
Józef Kremer uważał, że „katedra bibliografii [na Uniwersytecie Jagielloń- skim] jest nie tylko pożądaną, ale wielce konieczną”. Wypowiadał się w tej sprawie na forum Wydziału Filologicznego trzykrotnie: 29 stycznia 1866, 19 grudnia 1869 oraz 14 lipca 1870 roku1. Dlaczego tyle razy powracał do tej kwestii i jaki miał stosunek do tej nauki?
Katedrę bibliografii utworzono na Wydziale Filozoficznym Uniwersy- tetu Jagiellońskiego (wówczas Szkoły Głównej Krakowskiej) w roku 1810, w okresie drugiej reformy kołłątajowskiej2. Pierwszym profesorem tej katedry, a zarazem bibliotekarzem (dyrektorem) Biblioteki Szkoły Głów-
1 Akta katedry bibliografii, Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego (dalej: AUJ), sygn. WF II 140.
2 Zarys historyczny katedry bibliografii przygotowano w oparciu o następujące prace: Henryk Barycz, Schyłek katedry bibliografii na Uniwersytecie Jagiellońskim i niedo- szła profesura tego przedmiotu Karola Estreichera [w:] Księga pamiątkowa ku czci Karola Estreichera (1827–1908), Kraków 1964, s. 31–43; Mirosława Chamcówna, Kamilla Mro- zowska, Dzieje Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 1765–1850, t. 2, cz. 1, Kraków 1965;
Zbigniew Jabłoński, Wprowadzenie [w:] Z historycznych i metodologicznych problemów badań księgoznawczych i bibliotekoznawczych, red. Zbigniew Jabłoński, Kraków 1985, s. 7–14; Józef Korpała, Dzieje bibliografii w Polsce, Warszawa 1969; Karol Lewicki, Jerzy Samuel Bandtkie profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego 1811–1835, Kraków 1972; Dzieje Katedry Historii Literatury Polskiej w Uniwersytecie Jagiellońskim, red. Tadeusz Ulewicz, Kraków 1966.
Biogramy w przypisach opracowano na podstawie: Polskiego Słownika Biograficznego, Bibliografii polskiej Estreicherów oraz Jan Brzeski, Środowisko Biblioteki Jagiellońskiej 1775–1939. Słownik biograficzny, Kraków 2014.
nej był – powołany w tym celu z Wrocławia – Jerzy Samuel Bandtkie3.
Począwszy od roku akademickiego 1811/12 prowadził on zajęcia w języku polskim, w wymiarze trzech godzin tygodniowo, w gmachu biblioteki, z uwagi na zgromadzony tam księgozbiór, będący cenną pomocą naukową.
Początkowo, choć traktowana jako osobny przedmiot nadobowiązkowy, bibliografia stanowiła w istocie uzupełnienie wiedzy z zakresu literatury i historii polskiej. Z czasem Bandtkie poszerzył swe prelekcje o heraldykę (1813/14), dwugodzinny wykład z numizmatyki (1814/15) oraz wykład o stylu literackim złączony z bibliografią (1815/16). Dla grupy studentów prowadził również disputatoria historica et philologica, stanowiące zaczą- tek seminarium historyczno-filologicznego. W latach 1811/12–1833/34 w zajęciach Bandtkiego uczestniczyło łącznie 224 słuchaczy4, a jednym z nich, w roku akademickim 1826/27, był Kremer, który zakończył ten przedmiot z „klasą postępku pierwszą”5.
Bandtkie, który sam czerpał obficie z materiałów archiwalnych, dążył przede wszystkim do tego, by jego studenci poprzez krytyczną analizę źródeł potrafili formułować własne sądy. Był jednym z pierwszych pol- skich przedstawicieli tej nauki, który miał decydujący wpływ na dalszy rozwój teorii bibliografii.
Antoni Zygmunt Helcel6, uczeń Bandtkiego, tak wspominał swego profesora:
3 Jerzy Samuel Bandtkie (1768–1835), językoznawca, historyk, historiograf uni- wersytetu, bibliograf, bibliotekarz. Autor wielu cennych prac, w tym z dziedziny historii drukarstwa i bibliotek: De primis Cracoviae in arte typographica incunabulis. Dissertatio brevis…, Kraków 1812; Historia drukarń krakowskich od zaprowadzenia druków do tego miasta aż do czasów naszych wiadomością o wynalezieniu sztuki drukarskiej poprzedzona, Kraków 1815; Historia Biblioteki Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, Kraków 1821;
Historia drukarń w Królestwie Polskim i Wielkim Księstwie Litewskim, jako i w krajach zagranicznych, w których polskie dzieła wychodziły, t. 1–3, Kraków 1826.
4 Karol Lewicki, Jerzy Samuel Bandtkie (jak w przyp. 2), s. 121–122, 133–136 (nadb.
z: „Roczniki Biblioteczne” 16, z. 1–2).
5 Urszula Perkowska, Józef Kremer – wychowanek i profesor Uniwersytetu Jagielloń- skiego [w:] Józef Kremer (1806–1875), red. Jacek Maj, Kraków 2007, s. 32.
6 Antoni Zygmunt Helcel (1808–1870), profesor historii prawa UJ, członek Zgro- madzenia Reprezentantów Wolnego Miasta Krakowa (1837) i Rady Miejskiej Krakowa (1848).
Uchwycił on przedmiot Bibliografii najmniej u nas opracowany, a zajmował się nim z tem większą ochotą, że widział, jak ta gałęź lekceważoną była, i jak o niej między miłośnikami nawet nauki, najfałszywsze pojęcie miano. Naukę tę znano tylko z jej mecha- nicznej niejako strony, jako nudną wiadomość o formacie, roku wydania, i drukarzu książki. Nie widziano, jak sama nauka jest czemś nierównie więcej, niż jej nazwa wskazuje; nie wnikano w to, że w martwej i butwiejącej księdze, że w maluchnej czcionce drukarskiej, że w jednej napisanej literze jest ukryty promień życia umysłowego, jakby duch zaklęty w pęta materyi; że więc wiadomość o zabytkach w piśmie i druku złożonych, odnosząca się tak do względu technicznego, jako też i do oceniania wartości dzieł wewnętrznej i zewnętrznej, jest połączona ściśle z dziejami oświaty7.
Przez kilka lat, z powodu choroby Bandtkiego, wykłady z bibliografii prowadził w zastępstwie adiunkt Jan Kanty Rzesiński (1833–1837)8, a po śmierci profesora jego następcą został Józef Muczkowski (1837–1858)9.
Według Barycza istotny zwrot w dotychczasowej działalności katedry nastąpił w roku 1850, gdy Muczkowski poszerzył jej zakres o nauki pomocnicze historii, takie jak: numizmatyka, dyplomatyka, paleogra- fia, heraldyka, źródłoznawstwo. Wykłady prowadził cyklicznie przez trzy semestry po trzy godziny tygodniowo10. Po latach jeden z jego
7 Antoni Zygmunt Helcel, Jerzy Samuel Bandtkie w stosunku do społeczności i lite- ratury polskiej. Przyczynek naukowy do dziejów literatury ojczystej, Kraków 1836, s. 32 (osobne odb. z „Kwartalnika Naukowego”).
8 Jan Kanty Rzesiński (1803–1855), prawnik, filozof, literat; uczeń Bandtkiego. Od 1831 zastępca bibliotekarza, w latach 1833–1837 faktyczny kierownik Biblioteki UJ.
9 Józef Muczkowski właśc. Muciek (1795–1858), bibliograf, historyk i filolog; uczeń Bandtkiego. Autor podręczników szkolnych, licznych prac, w tym m.in.: Rozmaitości historyczne i bibliograficzne, Kraków 1845 (odb. z „Dwutygodnika Literackiego”); ponadto opracował materiały źródłowe do dziejów UJ: Rękopisma Marcina Radymińskiego do dziejów Uniwersytetu Jagiellońskiego…, Kraków 1840; Pomniki do dziejów Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1841; Statuta nec non liber promotionum philosophorum ordinis in Universitate studiorum Jagellonica ab anno 1402 ad annum 1849, Kraków 1849; Wia- domości o założeniu Uniwersytetu Krakowskiego, Kraków 1849.
10 Henryk Barycz, Schyłek katedry bibliografii (jak w przyp. 2), s. 32.
uczniów – Karol Estreicher st.11, twórca monumentalnej Bibliografii polskiej – wspominał:
Muczkowski lubo zająkiwał się, tak nam umiał ożywić naukę bibliografii, tyle w nią wlać ognia, że każden rad zapalał się do każdego pergaminu, starej książki i monety. Jemu może najwięcej zawdzięczam zamiłowanie bibliografii, bo od czasu jego prelekcji szperam po książkach i papierach12.
Choć niewątpliwie zasługi Bandtkiego i praca Muczkowskiego na polu bibliograficznym były znaczne, przedmiot ten traktowany był jako drugo- rzędny. W dokumencie z posiedzenia zgromadzenia profesorów Wydziału Filozoficznego z 7 listopada 1849 roku, skierowanym do Ministerstwa Wyznań i Oświecenia w Wiedniu, stwierdzono: „[…] wykład bibliografii, jest ubocznym obowiązkiem bibliotekarza, […] z tego powodu za pełną katedrę uważanym być nie może”13.
Po śmierci Józefa Muczkowskiego jego stanowisko objął Franciszek Stroński (1859–1865), który nie czując się na siłach prowadzić wykłady, wystarał się o urlop od tych zajęć14. To niewątpliwie przyczyniło się najpierw do zniesienia obowiązku prowadzenia wykładów bibliogra- fii przez bibliotekarza (2 lutego 1865)15, a następnie do zlikwidowania katedry. Mimo podjętych przez Wydział Filozoficzny prób powołania
11 Karol Józef Teofil Estreicher (1827–1908), wybitny bibliograf, bibliotekarz, kry- tyk, historyk literatury i teatru, publicysta, poeta, tłumacz. Twórca monumentalnej Bibliografii polskiej (wydał 26 tomów), którą kontynuowali jego syn Stanisław i wnuk Karol. W latach 1868–1906 dyrektor Biblioteki Jagiellońskiej, przyczynił się znacznie do jej rozwoju. Wieloletni i zasłużony członek Akademii Umiejętności. Autor około 700 publikacji zamieszczonych w ponad 60 czasopismach i wydawnictwach zbiorowych.
12 Jadwiga Grzybowska, Z listów Karola Estreichera, cz. 2, „Biuletyn Biblioteki Jagiel- lońskiej” 13, 1961 [wyd. 1963], nr 1, s. 28 (List do Kazimierza Władysława Wójcickiego z 26 VI 1862).
13 Przedstawienie Wydziału Filozoficznego do Wysokiego Ministerstwa Oświecenia, uchwalone na posiedzeniu Zgromadzenia Profesorów tegoż Wydziału w dniu 7 listopada 1849 r. odbytem, AUJ, WF II 59.
14 Urszula Perkowska, Pracownicy Biblioteki Jagiellońskiej w latach 1850–1939, „Biu- letyn Biblioteki Jagiellońskiej” 53, 2003, s. 115.
15 Zdzisław Pietrzyk, Stroński Franciszek [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 44, Warszawa–Kraków 2006–2007, s. 375.
Adolfa Mułkowskiego na stanowisko wakujące po śmierci Strońskiego, ostatecznie, postanowieniem cesarskim z 5 lutego 1866 roku, skaso- wano związek katedry bibliografii, dyplomatyki, heraldyki, sfragistyki i numizmatyki ze stanowiskiem bibliotekarza, a katedrę jako anachro- niczną zlikwidowano, zalecając jednocześnie, aby Wydział Filozoficzny zapewnił wykłady z tych gałęzi nauk, dostosowując je do obowiązującego systemu studiów16. Pierwszy obszerny elaborat przygotowany przez dzie- kana, Józefa Kremera, i przedłożony Wydziałowi 29 stycznia 1866 roku, w którym uzasadniał on potrzebę utrzymania dotychczasowego związku katedry z biblioteką uniwersytecką – choć uznany za pilny i zatwierdzony jednogłośnie – okazał się spóźniony17.
Ponownie do kwestii tej wrócił Kremer w 1868 roku, gdy biblioteka- rzem Uniwersytetu Jagiellońskiego został Karol Estreicher st. Ten wie- loletni podbibliotekarz warszawskiej Szkoły Głównej18, doświadczony wykładowca bibliografii (prowadzony przez niego pięciosemestralny kurs obejmował: historię pisma i rękopisoznawstwo, dzieje drukarstwa, księgoznawstwo, bibliotekarstwo i systematologię)19 oraz autor kilkudzie- sięciu publikacji, był idealnym kandydatem na stanowisko profesora zwy- czajnego bibliografii. Dlatego 19 grudnia 1869 roku Kremer przedstawił Wydziałowi memoriał, w którym wykazywał konieczność przywrócenia katedry bibliografii i zgłosił kandydaturę Estreichera, prezentując jego imponujący dorobek naukowy i zawodowy. Podkreślał również wagę nauk bibliograficznych na europejskich uczelniach20 i kilkudziesięcioletnią chlubną tradycję w tym zakresie, którą mógł się poszczycić krakowski uniwersytet. Wspomniał Jacka Przybylskiego – pierwszego bibliotekarza Szkoły Głównej Koronnej, który od roku akademickiego 1787/88 pro-
16 Henryk Barycz, Schyłek katedry bibliografii (jak w przyp. 2), s. 35.
17 Szczegółowe streszczenie i omówienie tego referatu znajduje się [w:] Henryk Barycz, Schyłek katedry bibliografii (jak w przyp. 2), s. 31–43.
18 Karol Estreicher, jako adiunkt Szkoły Głównej, 10 XII 1864 wystosował memoriał w obronie katedry bibliografii i ocalił ją przed likwidacją. Drukiem wydał go Ksawery Świerkowski, „Przegląd Biblioteczny” 1928, z. 1, s. 49–52.
19 Karol Estreicher, O bibliografii. Trzy lekcje wygłoszone 6, 13, 16 listopada 1866 r.
w Szkole Głównej w Warszawie, z rękopisu przygotowała do druku i wstępem opatrzyła Maria Magdalena Biernacka, Warszawa 1978, s. 10.
20 Wymienił m.in.: École Nationale des Chartes w Paryżu (1821) i szkołę paleogra- ficzną w Mediolanie.
wadził wykłady starożytności, obejmujące m.in. wiadomości z zakresu nauk pomocniczych historii21 – a także Bandtkiego i jego następców.
Wykazując potrzebę przywrócenia katedry, Kremer skupił się na dwóch zagadnieniach, a mianowicie na paleografii i nauce bibliotekar- stwa. Dowodził, iż paleografia jest jedną z podstawowych umiejętności,
która bez wątpienia jest najważniejszym warunkiem dla bada- cza przeszłości, dla historyka, który pojmując całą grozę zawodu swojego, nie podszywa się pod prace przez innych już dokonane;
ale czerpie krytycznie ze źródeł. Umiejętność ta, a raczej sztuka opierająca się na mozolnych poszukiwaniach, a licznych, a tak różnorodnych wiadomościach, jest tem więcej u nas pożądaną, że się staje coraz rzadszą. I zaiste – nasze miasto, co zapewne słusznie wobec wszystkich naszych ziomków, uważane bywa za siedzibę nauk polskich, jest przecież tak ubogie w paleografów, żeby się zaledwie kilku mężów w niem doliczyć można, którzy zasługują rzeczywiście na to imię22.
Mając na uwadze przede wszystkim dobro biblioteki uniwersyteckiej, za właściwe uważał Kremer ponowne złączenie stanowiska bibliotekarza z katedrą, gdyż tylko wtedy bibliotekarz będzie zarazem uczonym, a nie tylko urzędnikiem administracyjnym, „który zna jedynie manipulacyę mechaniczną, ale bez uświęcenia umiejętności prawdziwej”. Zarazem taki bibliotekarz-naukowiec, rozeznany w księgozbiorze, którego codziennym miejscem pracy jest biblioteka, byłby najlepszym wykładowcą nauk biblio- graficznych. Jako istotne wskazał Kremer również właściwe nauczanie bibliotekarstwa, gdyż:
Wykład tej nauki tem jest w kraju naszym pożądańszy, iż kształci bibliotekarzy, a bibliotekarz jest przecież również spe- cyalistą naukowym; bo aby być bibliotekarzem z rzeczy, a nie tylko z imienia, trzeba posiadać również zawodowe wiadomości.
21 Mirosława Chamcówna, Kamilla Mrozowska, Dzieje Uniwersytetu Jagiellońskiego (jak w przyp. 2), s. 49–50.
22 Józef Kremer, Elaborat z 19 XII 1869, AUJ, WF II 140.
Mamy w kraju ważne a zamożne biblioteki prywatne, do których na bibliotekarzy wzywani bywają ludzie, którzy wprawdzie są naukowo wykształceni, odbyli na uniwersytecie nauki filologiczne lub historyczne, przecież objąwszy swoję posadę nie są zdolni ani ocenić dzieł rzadkich i wysokiej wartości bibliograficznej, znajdu- jących się w ich zbiorach, ani też ułożyć umiejętnie i prawidłowo bibliotek ich zarządowi powierzonych, ani utrzymać takowych w ładzie i porządku. Katedra stała bibliografii w uniwersytecie naszym byłaby zasiewcą przyszłych bibliotekarzy23.
Józef Kremer „odstępował od swego dawniejszego poglądu na zadanie i rolę bibliografii, uznając ją nie tyle za samodzielną dyscyplinę, podbu- dowę ogólną nauk humanistycznych, ile za pomocniczą naukę historii”24.
Choć pojedyncze działy nauk pomocniczych historii od 1868 roku wykła- dał docent prywatny bibliografii Franciszek Matejko25, Kremer stwierdził, że „docentura nie może zastąpić katedry w przedmiocie tak ważnym i tak wysokiego znaczenia, jakim jest bibliografia” i dlatego zaproponował Wydziałowi kandydaturę Karola Estreichera. Po szczegółowym przed- stawieniu dokonań naukowych i zawodowych kandydata, zapewnił, iż Estreicher byłby gotów pełnić urząd bibliotekarza i profesora zwyczajnego bibliografii za wynagrodzenie profesora zwyczajnego. Końcowy wniosek Kremera brzmiał następująco:
C.K. Wydział Filozoficzny zechce przyłożyć starania u wyższych Władz, w celu mianowania w jak najrychlejszym czasie dra Estrei- chera, bibliotekarza uniwersyteckiego, profesorem zwyczajnym umiejętności bibliograficznych, z tym dodatkiem, że pobierać ma zarazem jako profesor i bibliotekarz płacę profesora zwyczajnego bez żadnego prawa do osobnej remuneracyi26.
23 Jw.
24 Henryk Barycz, Schyłek katedry bibliografii (jak w przyp. 2), s. 37.
25 Franciszek Matejko (1828–1873), historyk, slawista, pracownik biblioteki uni- wersyteckiej. Autor m.in. Dziejów Biblioteki Uniwersyteckiej w Krakowie, Kraków 1864.
26 Józef Kremer, Elaborat (jak w przyp. 22).
Nim wniosek Kremera trafił pod obrady kolegium profesorskiego, Franciszek Matejko złożył 17 stycznia 1870 roku podanie o nomina- cję na profesora nadzwyczajnego bibliografii. Na posiedzeniu komisji 6 marca 1870 ustalono, by wniosek Kremera co do kandydatury Estrei- chera, jak również propozycję Estreichera co do bezpłatnego kierowania biblioteką, jeżeli zostanie mu przyznana pensja profesorska, przesłać z poparciem Wydziału do Ministerstwa; podanie Matejki, bez uwag ze strony Wydziału, miano załączyć do referatu. Wnioski komisji odrzucono na posiedzeniu 16 marca 1870 roku, a sprawę Matejki skierowano do ponownego rozpatrzenia27.
Pomimo drugiej porażki, 14 lipca 1870 roku Kremer wystąpił z kolej- nym, ostatnim już memoriałem, w którym ponownie dowodził potrzeby przywrócenia katedry bibliografii i wnioskował o mianowanie Estreichera profesorem zwyczajnym bibliografii. Elaborat ten jest skróconą wersją poprzedniego, prelegent pominął całkowicie paleografię, wspomniał w kilku zdaniach o potrzebie nauczania bibliotekarstwa, a najwięcej uwagi poświęcił omówieniu dokonań Karola Estreichera, podkreślając przede wszystkim znaczenie dzieła, którego tytuł brzmiał wymownie Bibliogra- fia polska. 120 000 druków. Część I. Stolecie XIX. Katalog 50 000 druków polskich lub Polski dotyczących od roku 1800, ułożony abecadłowo według autorów i przedmiotów, z wyrażeniem cen księgarskich. Kremer zaprezen- tował zebranym zeszyt pierwszy, nie szczędząc słów uznania dla pracy, która dowodziła obfitości i bogactwa piśmiennictwa polskiego.
Istotna była deklaracja Estreichera, że obejmie obowiązki profesora bibliografii w zamian za dodatkowe niewielkie wynagrodzenie oraz prawa przysługujące zwyczajnemu profesorowi Uniwersytetu i jego rangę.
Podanie Kremera wraz z wnioskiem Antoniego Wachholza28 o nada- nie Matejce bezpłatnej nadzwyczajnej katedry nauk pomocniczych historii wprawdzie trafiły pod głosowanie, ale ostatecznie obie sprawy zakończył reskrypt Ministerstwa z 4 października 1870 roku, w którym informo- wano, że wnioski te nie mogą być przyjęte, ponieważ powody, dla któ-
27 Więcej na ten temat: Henryk Barycz, Schyłek katedry bibliografii (jak w przyp. 2), s. 37–40.
28 Antoni Wachholz (1814–1873), historyk, profesor UJ, rektor tej uczelni w latach 1864–1865.
rych zlikwidowano katedrę bibliografii istnieją nadal, a takie podrzędne umiejętności jak bibliografia, numizmatyka, heraldyka w uniwersytetach monarchii dodatkowo wykładane bywają przez profesorów historii, dla- tego profesorowie Wszechnicy Jagiellońskiej również powinni wykładać te umiejętności pomocnicze choćby kolejno i w mniejszym wymiarze29.
Tak też się stało. Po śmierci Matejki profesorowie historii, w szczególności Józef Szujski, sporadycznie wykładali te nauki. Samoistna katedra nauk pomocniczych historii powstała w 1891 roku, a pierwszym jej docentem został Stanisław Krzyżanowski.
Bibliografia jako odrębny przedmiot katedry nigdy już nie otrzymała;
dopiero w roku 1951 weszła w skład nowo utworzonej katedry nauk pomocniczych literatury przy Seminarium Historii Literatury Polskiej UJ, którą objęła Maria Dłuska30.
Pięćdziesięciopięcioletnią historię katedry bibliografii Uniwersytetu Jagiellońskiego tworzyli głównie Bandtkie i Muczkowski; próbował ją wskrzesić Kremer, który trzykrotnie czynił starania o jej przywrócenie i nie rezygnował mimo licznych przeciwności. Choć dla wielu bibliogra- fia była umiejętnością podrzędną, przedmiotem drugorzędnym, a sama katedra przeżytkiem, Kremer wytrwale dowodził, że jest nauką niezwykle ważną w nauczaniu uniwersyteckim, mając na uwadze przede wszystkim dobro bibliotek i historycznych księgozbiorów.
29 Fragment przytoczył: Henryk Barycz, Schyłek katedry bibliografii (jak w przyp. 2), s. 41.
30 Tadeusz Ulewicz, Studium Historii Literatury Polskiej w Uniwersytecie Jagielloń- skim w okresie 1945–1965 [w:] Dzieje Katedry Historii Literatury Polskiej (jak w przyp. 2), s. 266.
Magdalena Sokołowska
The Attitude of Józef Kremer towards the Problem of the Chair of Bibliography at the Jagiellonian University
The Chair of Bibliography was established at the Philosophical Faculty of Cra- cow Main School in 1810, at the time of the second reform carried out by Hugo Kołłątaj. After fifty years the chair was dissolved by an imperial order of 5 Feb- ruary 1866. Józef Kremer voiced his opinion on the re-establishment of the chair three times: on 29 January 1866, 19 December 1869 and 14 July 1870. He claimed that the re-establishment of the chair was imperative and that it should be closely related to the university library. He proposed Karol Estreicher (Sen.) for the post of the librarian (i.e. library director) and at the same time professor of bibliography. Kremer’s efforts, however, remained futile and bibliography as an independent subject of study was never again assigned an own chair.
