Wetenschap
Bijbel
voor boten
Na bijna veertig jaar onderzoek aan zeiljachtrompen in de Delftse sleeptank, heeft
botenexpert dr.ir. Lex Keuning zijn levenswerk vrijgegeven aan jachtbouwers en
onderzoekers. De Delft Systematic Yacht Hull Series staat online.
Jos Wassink
Door een ongelukkige samenloop van omstandigheden kon Keuning zelf niet aanwezig zijn bij de presentatie van zijn 'systematisclie serie' op het Hiswa-symposium - de jaarlijlcse bijeenkomst van ontwerpers en bouwers en van jachten. TU-onderzoeker ing. Ivdichiel Katgert nam de honneurs waar. H i j vertelde dat de volledige meetgegevens van zeventig rompvormen van de afgelopen 39 jaar, evenals de veertig pubhcaties die daarop gebaseerd zijn, n u publiekelijk toegankelijk zijn voor iedereen die de moeite neemt o m een login aan te vragen (dsyhs.tudelft.nl). Met deze meetgegevens k u n je volgens Katgert software maken die de prestaties van schepen al tijdens het ontwerp voorspellen (de zogenaamde velocity prediction programmes of VPP's). Ook k u n je aan de hand van de Delftse gegevens numerieke benaderingen van de weerstand van een schip valideren, Katgert vroeg onhverpers op het symposium o m op het discussieforum van de website te laten weten hoe zij de gegevens gebruiken. "We ivillen jullie uitnodigen om mee te doen i n ons onderzoek." Dat Idonk heel open-source en eigentijds, maar even later moest Katgert toegeven dat uitbreiding van de serie er niet meer inzit i n Delft. Jachtontwerper en oceaanzeiler Gerard Dijkstra maakte naam met de Stad
'Je hebt krachten boven en onder
water
die samen een ingewikkeld
evenwicht vormen'
Amsterdam (bekend van de VPRO-serieBeagle), de mysterieuze driemaster Maltese Falcon en het nieuwe moederschip van Greenpeace: de m o t o r z e ü e r Rainbow Warrior 111. Bij het doorrekenen van een ontwerp geeft Dijkstra de voorkeur aan de Delftse serie of Sysser (systematische serie). Tijdens de koffiepauze op het Hiswasymposium zegt hij: "Ik heb de serie vanaf het begin meegemaakt en de ontwüdceling gezien. Dat geeft vertrouwen."
Rekenhulp
Keuning (62) maalde het begin van de serie mee als student. Dat was i n 1973 toen hoogleraar scheepshydromechanica prof.ir. JeUe Gerritsma een begin wilde maken met vergelijkende metingen aan de rompen van zeiljachten. H i j deed dat samen met twee collega's van het Massachusetts Institute o f Technology met wie hij een passie voor zeilen en zeilboten deelde. Dat waren de hoogleraar
scheepshydromechanica Nick Newman en professor hydromechanica Justin Kerwin. De bedoeling was tweeledig: een eenvoudige rekenhulp maken waarmee jachtontwerpers de vaareigenschappen van hun concept konden bepalen en een middel te ontwikkelen waarmee de handicaps van verschillende boten i n een zeilrace vastgesteld konden worden.
"Voor zeiljachten is de snelheid die je kunt verwachten veel moeUijker uit te rekenen dan voor motorjachten", vertelt Keuning (faculteit 3mE) i n zijn kantoor naast de sleeptank. Z i j n bejaarde hond heeft zich bij de deur genesteld. "Je hebt Icrachten boven en onder water die samen een ingewikkeld evenwicht vormen. Dat is lastig met de hand uit te rekenen. Men wUde een programma dat met opgave van lengte, breedte, diepte en waterverplaatsing de prestaties van een schip kon benaderen." Het moest een systematisch onderzoek \vorden. Dat betekent: variëren op basis van
Wetenschap
GIEREN S L I N G E R E N S T A M P E N V E R Z E T T E N S C H R I K K E N D O M P E NS C H E E P S B E W E G I N G E N
T R A N S L A T I E R O T A T I E slingeren X-as (lengtericfiting) sctirikken Y-as (dwarsrictiting) Z-as (mastrichiting) (verandering) verzetten (dynamiscti) dompen (dynamiscli) stampen giereneen standaardschip. Destijds werd daar de 'Standfast 43' van Frans Maas voor gekozen - een dertien meter lang zeiljacht - waarvan een 1:6.25 schaalmodel werd gemaakt. Keuning legt uit hoe dat variëren i n zijn werk ging: "Uitgaand van het moederschip gingen we de breedte iets vergroten en verldeinen. Dat leverde drie modellen op die allemaal gesleept werden. Verschillen die je meet i n de weerstand zijn dan het gevolg van het verschil in de breedte. Dat kun je ook doen met lengte, diepgang en waterverplaatsing. Dat klinld: eenvoudig, maar als je de breedte verandert, gaat ook de waterverplaatsing mee. Er zijn veel onderlinge afhankelijldieden." De eerste systematische serie bestond uit negen modellen.
Sleeptank
De metingen vonden plaats i n de ruime sleeptank van de T U : 142 meterlang, 4 meter breed en 2,5 meter diep. En omdat alle metingen op dezelfde manier en met dezelfde apparatuur zijn gedaan, zijn de resultaten niet alleen onderling vergelijkbaar, maar ook met die van latere modellen.
Bij sleeptests r i j d t een vier ton zware aluminium wagen over rails aan weerszijden van de waterbak met een maximale snelheid van bijna 30 kilometer per uur. Eronder, badend i n het licht, klieft een rompmodel door de golven. De zeilromp is scharnierend bevestigd - alleen de hoek ten opzichte van de voortbe^veging (de drifthoek) is vastgelegd en de hoek ten opzichte van de verticaal (de helling). Hier belanden we i n het domein van de scheepstermen zoals stampen, dompen en gieren.
De metingen voor iedere romp nemen zeker een week i n beslag. Ga maar na: naast metingen rechtop met en zonder kiel en
roer volgen metingen bij vier verschillende snelheden, vier verschillende hellingen (hoek ten opzichte van de verticaal) en vier verschillende drifthoeken (hoek ten opzichte van de bewegingsrichting). Dat zijn minimaal 64 metingen en na eUce meting duurt het een kivartier voordat het water i n de tank voldoende bedaard is voor een volgende proef.
Iedere proef levert waarden voor (onder meer) de weerstand (de trekkracht op het model i n de richting van de verplaatsing), de zij^vaartse ki'achten, de langsscheepse hoek van het schip (trim) en hoever de romp naar beneden zakt (inzinking). Op de vraag hoe vaak een proef herhaald wordt, antwoordt Katgert glimlachend met het maritieme adagium: "Jlwu shall never measure twice." Absolute meet^vaarden (en de marges daarin) zijn i n dit vak namelijk minder van belang dan de onderlinge verschillen. Seriematige vergelijkingen - daar gaat het om. Overigens wordt de reproduceerbaarheid van metingen ahijd wel geverifieerd, I n het geval van de serie bijvoorbeeld zijn modellen na twintig jaar opnieuw gesleept, waarbij de verschillen binnen de één tot twee procent bleven.
Grootste meetserie
Na die negen modellen wUde de Delftse groep verder, maar de Amerikanen haakten af: het geld was op. I n Delft k o n het onderzoek nog doorgaan zolang de onderzoekers het zelf interessant vonden, en jachtbouwers h u n verrichtingen met belangstelling volgden. Zo volgde er i n 1982 een nieuwe meetserie op basis van een ontwerp van Van der Stad & Partners; i n 1993 een serie gebaseerd op een model van Sparkman & Stephens en in 2007 was een model van Judel & Vrolijk het voorlopig laatste moederschip. I n totaal bevat de Delft Systematic Yacht H u l l Series (DSYHS) zeventig systematisch gevarieerde en onderling vergelijkbare rompvormen en is daarmee wereldwijd de grootste systematische serie,
"Of het nou o m een boot van 4 o f 140 meter gaat, die serie geldt nog steeds", zegt Dijkstra. Daarmee heeft de vakgroep scheepshydromechanica een botenbijbel geschreven die nog lang als standaard zal gelden voor jachtbomvers en wedstrijdzèilers. De data uit Delft vormen de basis van prestatievoorspellingprogramma's o f VPPs die jachtontwerpers gebruiken tijdens het ontwerp. "Het mooie van de systematische serie is d a t j e niet hoeft te ontwerpen op een model dat gesleept is", legt Dijkstra uit, "Je maakte je eigen ontwerp op basis van je ervaring en de wensen van de Idant qua lengte, breedte en diepgang. Dat vormt het operationele profiel dat het jacht krijgt. Daarvan bereken je met WinDesign (één van die VPP-programma's, red) de prestaties en
de Idant voldoet. Als je de prestaties uitrekent op basis van de serie, weetje i n elk geval dat je schip goed zeUt."
De snelheden die WinDesign voor alle mogelijke windrichtingen geeft, neemt Dijkstra niet al te serieus. Door de opbouw van de atmosfeer en het golfpatroon van het water w i j k t de werkelijke snelheid vaak af van de theoretische berekening. Met een match binnen de v i j f procent mag je al blij zijn. Maar, nogmaals, het draait o m onderlinge vergelijkingen.
Handicaps
Dat geldt ook voor het gebruik van de systematische serie voor het vaststellen van handicaps. Keuning is als onderzoeker l i d van de Internationale Technische Commissie van het Offshore Racing Congress. I n die competitieve wereld worden handicaps van verschillende schepen vastgesteld met VPP's op basis van de Delftse systematische serie. "Daarmee corrigeren we voor de lengte of gewicht van het schip en kijken wie er het
volgt als ant^voord een zucht. En dan: "Daar is geen geld meer voor." Keuning zou nog graag meer lichte planerende zeiljachten aan de serie toevoegen. Dijkstra komt soms langs om een extreem lang en slank model te slepen. "Vroeger was twaalf meter een flink jacht, nu is honderd meter normaal", licht hij toe. Die gegevens ivorden dan wel aan de serie toegevoegd, maar bij wedstrijdboten houdt de opdrachtgever zijn kaarten liever tegen de borst. Anders dan voorheen moet de groep maar afwachten wat er aangeboden wordt voor de sleeptests.
En Keuning zelf? Die werkt aan een goede overdracht. De resterende twee jaar tot zijn pensioen w i l h i j gebruiken o m zijn
dragen aan zijn opvolger. En daarnaast gaat hij meer zeilen met onder anderen zijn tweelingbroer. Niet om de wereld. Naar Engeland en de Oostzee, dat is m o o i genoeg.
dsyhs.tudelft.nl
