Wst¿p
Introduction
Wiosnñ 2009 roku miaäam oka- zjö odbyè miesiöczny staĔ nauko- wy w Chinach w Hunan Agricultu- re University of Changsha, a tym sa- mym w pewnym stopniu zaznajo- miè siö z lokalnymi sposobami zago- spodarowania terenów zieleni miej- skiej. Kilka tygodni obserwacji po- zwoliäo uĈwiadomiè sobie, Ĕe mimo tysiöcy kilometrów odlegäoĈci oraz diametralnych róĔnic kulturowych i historii, podstawowe i prawdopo- dobnie czösto podĈwiadome dñĔe- nia ludzkie pozostajñ niezmienne.
Poza naturalnñ potrzebñ przebywa- nia wĈród przedstawicieli tego same-
go gatunku (co w chiþskich miastach jest wyjñtkowo äatwe) wszyscy, nie- zaleĔnie od wieku i wyksztaäcenia, najchötniej wypoczywajñ wĈród zie- leni. Ponadto w upalne dni niezastñ- piona okazuje siö bliskoĈè wody, tak wiöc popularnoĈè bulwarów i pro- menad nadrzecznych ponownie po- konuje wszelkie granice przestrzen- ne, duchowe oraz czasowe. W hi- storii cywilizacji obecnoĈè roĈlinno- Ĉci bardzo däugo byäa dzieäem przy- padku, natomiast funkcje rzek ulega- äy pewnym modyfikacjom. Poczñt- kowo byäy to jedynie Ēródäa wody pitnej, lecz juĔ wkrótce pomaga- äy nawadniaè tereny rolnicze, staäy siö takĔe szlakami komunikacyjny- mi1, a w latach 90. XVIII w. zaczöto je wykorzystywaè jako miejsca lo-
M ie js ki e n a b rz eË a r ze ki Xi a ng n a p rz yk Áa d zi e C za ngs za w C hi na ch M a rta W eb er -Si w irs ka
The Urban Quaysides of the Xiang River on Example of Changsha City in China
Ryc. 1. Domy umieszczone na palach (Ĉrodkowe Chiny) Fig. 1. Houses on stilts (central China)
Forum
kalizacji elektrowni wodnych2. Rze- ka w wielu kulturach niejednokrot- nie peäniäa takĔe rolö ochronnñ. Po- wstawaäy domy na palach zanurzo- nych w wodzie (ryc. 1), co utrudnia- äo lub uniemoĔliwiaäo wtargniöcie nieprzyjaciela lub dzikiego zwierza.
TakĔe fosy Ĉredniowiecznych zam- ków obronnych czösto zasilane byäy wodñ z rzeki3, stanowiñcñ dodatko- wñ przeszkodö do pokonania. Obec- nie rzeki nie peäniñ juĔ funkcji stra- tegicznych, a raczej rekreacyjne, wy- poczynkowe lub estetyczne. Niejed- nokrotnie rzeka lub czöĈciej sposób zagospodarowania jej nabrzeĔy sta- je siö elementem charakterystycz- nym, wyróĔniajñcym miejscowoĈè poĈród innych.
Rzeka Xiang
The Xiang river
Caäkowita däugoĈè rzeki Xiang wynosi nieco ponad 850 km, a 670 km jej koryta znajduje siö w prowin- cji Hunan. Bieg tej rzeki rozpoczy- na siö w górach Haiyang w prowin- cji Guangxi niedaleko miasta Gu- ilin (ryc. 2), a koþczy siö w jeziorze Dongting, które od póänocnej stro- ny äñczy siö z rzekñ Jangcy4. Zanim w 1930 roku ukoþczono budowö li- nii kolejowej, byäa to waĔna dro- ga rzeczna, gäówna arteria komuni- kacyjna z poäudnia w kierunku póä- nocnym w poäudniowo wschodnich Chinach5.
Wg legendy Xiang jest chronio- na przez 2 boginie, Ĕony mistyczne- go wäadcy. Po Ĉmierci möĔa kobiety
popeäniäy samobójstwo z Ĕalu, topiñc siö w rzece. Do dzisiaj plamy na pö- dach bambusa (Phyllostachys bam- busoides f. tanakee) rosnñcego nad brzegami Xiang, nazywane sñ äzami maäĔonek, a sama roĈlina potocznie nazywana jest „bambusem maäĔonek Xiang” lub „bambusem rzeki Xiang”.
Czangsza
Changsha
Czangsza poäoĔone jest w Ĉrod- kowo wschodniej czöĈci Chin, mniej wiöcej na wysokoĈci geograficznej Kairu. Lato jest tu gorñce i wilgotne, natomiast zima – chäodna i sucha.
Liczñce 5 milionów mieszkaþców
miasto jest stolicñ rolniczej prowincji Hunan, a takĔe waĔnym oĈrodkiem akademickim. Znajduje siö tu jedna z czterech najwaĔniejszych w staro- Ĕytnych Chiþskich uczelni – Yuelu Academy. ZaäoĔenie placówki ufun- dowaä Zhu Dong w 976 roku, za cza- sów panowania Póänocnej Dynastii Song. Jako oĈrodek akademicki Yuelu Academy prosperowaäa do upadku cesarstwa w 1911 roku6. Obecnie obiekt peäni funkcjö muzeum i nale- Ĕy do czoäowych atrakcji turystycz- nych miasta, täumnie odwiedzanych zarówno przez zorganizowane gru- py, jak i przez indywidualnych tu- rystów. Jednak wĈród chiþskiej spo- äecznoĈci miasto Czangsza kojarzone jest z Mao Zetongiem relaksem i od- Ryc. 2. Krajobraz prowincji Guangxi
Fig. 2. Landscape of Guangxi province
Ryc. 3. Zieleþ ciöta w tradycyjny sposób Fig. 3. Greenery managed in traditional style
poczynkiem zwiñzanym z tradycyj- nym masaĔem stóp. Zabieg ten (wy- konywany najczöĈciej po wieczor- nym posiäku) jest bardzo popular- ny w caäym kraju, ale tylko to mia- sto nosi nieformalne miano stolicy masaĔu stóp. Amatorzy takiej formy odpröĔenia, przybywajñ nawet z bar- dzo odlegäych prowincji by skorzy-
staè z usäug oferowanych przez licz- ne salony specjalistyczne.
NabrzeËa Xiang w Czangsza
The Xiang wharf in Changsha
W zwiñzku z wypoczynkowym postrzeganiem miasta niebödñce- go nadmorskim czy górskim kuror- tem, obecnoĈè wzbogaconych ziele- niñ spacerowych tras, rozciñgniötych w pobliĔu rzeki wydaje siö byè bar- dzo poĔñdana. Jak powszechnie wia- domo udziaä poszczególnych gatun- ków roĈlin, nierozerwalnie zwiñza- ny jest z lokalnymi warunkami klima- tycznymi. Natomiast sposób ich roz- mieszczenia dyktuje uksztaätowanie terenu oraz architektura najbliĔszego otoczenia, jednak zawsze jest to od- zwierciedlenie stylowych tenden- cji projektanta. Ponadto sposób pro- wadzenia roĈlin czy teĔ formowanie ich w przemyĈlane ukäady, zwiñzane sñ z wieloletnimi tradycjami kulturo- wymi. Dotyczy to zwäaszcza krajów dalekiego wschodu jak Chiny, które bardzo däugo pozostawaäy zamkniö- te dla Europy i innych kultur czy na-
rodów. Miödzy innymi taka wäaĈnie izolacja pozwoliäa Chiþczykom wy- pracowaè wäasny sposób formowa- nia drzew i krzewów – Pangin, ĈciĈle zwiñzany z lokalnñ filozofiñ. Sztuka ozdobnego modelowania roĈlin, któ- ra podzielona jest na kilka rodzajów zaleĔnych róĔnych elementów (takĔe od nadanej formy pokrojowej) prze- dostaäa siö do Japonii, gdzie otrzy- maäa nazwö Bonsai. Dopiero stam- tñd rozprzestrzeniäa siö na inne kon- tynenty, ale w krajach europejskich czöĈciej stanowi dekoracjö pomiesz- czeþ lub ogrodów w stylu oriental- nym. Natomiast w Czangsza trady- cyjny sposób formowania roĈlin znaj- duje bardzo powszechne zastosowa- nie w zieleni miejskiej (ryc. 3), cho- ciaĔ roĈliny przyciöte w geometrycz- ne ksztaäty teĔ moĔna spotkaè wzdäuĔ bulwarów nad rzekñ Xiang (ryc. 4).
ChociaĔ w typowych chiþskich ogrodach niemal zawsze pojawia- jñ siö bambusy i niepozorna Nadina domestica (ryc. 5), a zbiorniki wodne poroĈniöte sñ lotosami7, to wĈród zie- leni przyulicznej roĈlinñ „obowiñz- kowñ” wydaje siö byè Lorope talum nazywana chiþskñ oliwkñ (ryc. 6).
Jest to krzew o ciemnoczerwonych Ryc. 4. RoĈliny ciöte w geometryczne ksztaäty
Fig. 4. Greenery formed in geometrical shapes
Ryc. 5. Pödy Nadina domestica Fig. 5. The shoots of Nadina domestica
Ryc. 6. Lorope talum jako element zieleni bulwarowej
spotyka siö teĔ tradycyjnych sprze- dawców napojów (ryc. 10).
Tereny nabrzeĔne w Czangsza to takĔe miejsca spotkaþ towarzy- skich, säuĔñce do odpoczynku i re- kreacji. W krajach dalekiego wscho- du duĔe znaczenie przypisywane kondycji fizycznej zauwaĔalne jest bardzo czösto. NiezaleĔnie od pory dnia widuje siö osoby w róĔnym wie- ku korzystajñce z licznych siäow- ni polowych, ale takĔe i takie, które do èwiczeþ nie potrzebujñ Ĕadnego sprzötu. W drugim przypadku nie- jednokrotnie moĔna odnieĈè wraĔe- nie, iĔ ma siö do czynienia z bardzo widowiskowym pokazem „sportow- ców” amatorów (ryc. 11), chociaĔ bardziej przypomina to teatr uliczny niĔ zwykäñ gimnastykö. Bardzo po- wszechne sñ takĔe róĔnego rodzaju gry planszowe (ryc. 12) lub karcia- ne. Poza aktywnymi graczami, roz- grywki te skupiajñ takĔe obserwato- rów, którzy bardzo aktywnie dopin- gujñ lub doradzajñ swojemu fawo- rytowi. Przy okazji dostrzegalna jest pewna prawidäowoĈè, wedäug któ- rej zarówno zawodnikami, jak i ki- bicami w zdecydowanej wiökszoĈci lub wyäñcznie sñ möĔczyĒni. I tak- Ĕe oni czöĈciej, choè juĔ nie w ta- kiej przewadze jak przy grach, pre- zentujñ siö publicznie od strony ar- tystycznej. Dotyczy to w równym stopniu talentów plastycznych (ryc.
13) jak i muzyczno -wokalnych (ryc.
14). O ile gry planszowe i gimna- styka sñ zjawiskiem w Chinach po- wszechnym niezaleĔnie od wielko- Ĉci miasta, to amatorskie wystöpy
Ryc. 7. Podokarp wielkolistny (Podocarpus macrophyllus) Fig. 7. Podocarpus macrophyllus
Ryc. 8. Tabliczki z opisami roĈlin w chiþskich parkach
Fig. 8. Plant descriptions on plates in Chinese parks
liĈciach i róĔowych kwiatach rozwi- jajñcych siö wczesnñ wiosnñ. Jak po- wszechnie wiadomo czerwona bar- wa odgrywa istotnñ rolö w kulturze chiþskiej, co moĔe w pewnym stop- niu przyczyniaè siö do takiej popu- larnoĈci tego gatunku. Innym niedu- Ĕych rozmiarów gatunkiem czösto spotykanym wĈród zieleni bulwa- ru sñ róĔne kamelie oraz Podocar- pus macrophyllus, zwykle przyciöty w tradycyjny chiþski sposób (ryc. 7).
WĈród drzew najczöĈciej spotyka siö wiĈnie, ligustry, paulownie, pereä- kowce, ketmie, cedry oraz cynamo- nowce. Czasem bulwary nadrzecz- ne, a co za tym idzie równieĔ zieleþ przyuliczna jest rodzajem ogrodu bo- tanicznego: na roĈlinach umieszczo- ne sñ tabliczki z nazwami roĈlin oraz ich pochodzeniem (ryc. 8). Prakty- ka ta jest równieĔ czösto stosowa- na w Europie, np. bulwary w Mala- dze oraz parki Wiednia czy Zurychu.
Odmianö natomiast stanowi bielenie pni drzew, co w krajach europejskich jest raczej cechñ sporadycznñ. Wiö- cej róĔnic widocznych jest w archi- tekturze, a zwäaszcza jeĈli spojrzy siö na charakterystycznie wygiöte dachy chiþskich budynków. Krzywizny te majñ przywodziè na myĈl rozpostar- te skrzydäa ptaka w locie. Czang- sza jako miasto historyczne, posia- da piökne zabytkowe budynki (ryc.
9), które pozostaäy na swoich miej- scach podczas modernizacji prome- nady nad Xiang. Obecnie w wiökszo- Ĉci z nich mieszczñ siö wysokiej kla- sy lokale gastronomiczne, a jednak
artystyczne w takich miastach jak Pekin czy Szanghaj „zarezerwowa- ne” sñ dla profesjonalistów, podczas gdy w Czangsza czösto jest to dzie- äo przypadkowych przechodniów.
Nikt jednak nie czerpie z tego ko- rzyĈci materialnych, a jedynie twór- czñ radoĈè.
KaĔda odmiennoĈè, podob- nie jak nowoĈè ma swoich zago- rzaäych przeciwników i zwolenni- ków. Analogicznie zwyczajami in- nych kultur niektórzy siö zachwyca- jñ i wprowadzajñ w swoje Ĕycie co- dzienne, inni je krytykujñ, ale sñ teĔ przedstawiciele caäkowicie ambi- walentnych odczuè. Jednak ogólny zarys ludzkich zachowaþ i potrzeb spoäecznych pozostaje taki sam nie zwracajñc uwagi na szerokoĈè geo- graficznñ. WiökszoĈè z nas lubi spö- dzaè wolny czas wĈród osób o po- dobnych zainteresowaniach, w we- soäej atmosferze. Natomiast najlep- szymi miejscami do wypoczynku po- zostajñ tereny zieleni, a sñsiedztwo wody zawsze bödzie podnosiè wa- lory estetyczne miejsca.
Fotografie wykonaäa autorka.
Photographs by author.
Marta Weber -Siwirska Instytut Architektury Krajobrazu
Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocäawiu Institute of Landscape Architecture
Wroclaw University of Environmental and Life Sciences
Ryc. 9. Zabytkowy budynek na terenie bulwaru w Czangsza
Fig. 9. A historical building on Changsha Boulevard
Ryc. 10. Sprzedawca mleka sojowego, w tle rzeka Xiang oraz Góra Yuelu Fig. 10. Soya milk seller, the Xiang river and Yuelu Mountain in the background
Przypisy
1 Starkel L., 1996, Rzeki w przestrzeni i cza- sie [w:] „Rzeki. Kultura – cywilizacja – histo- ria” pod red. J. Kuätuniaka, Wyd „ćlñsk”, Ka- towice, t. 5, s. 43–62. Za: Gubaþska R., 2009, Percepcja rzeki w krajobrazie kulturowym [w:]
„Architektura Krajobrazu”, Wyd. Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocäawiu, nr 2(23) 2009, s. 37–47.
2 Januszewski St., 1999, Elektrownie wodne, Fundacja Otwartego Muzeum Techniki, Wro- cäaw.
3 Gubaþska R., 2009, Percepcja rzeki w kra- jobrazie kulturowym [w:] „Architektura Kra- jobrazu”, Wyd. Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocäawiu, nr 2(23) 2009, s. 37–47.
4 Wielki Ilustrowany Atlas ćwiata pod red.
E. Gomuliþskiej i H. Górskiego, 2001, Pascal.
5 Bchecked E., www.britanica.com/E Bchec- ked/topic/273784/Xiang -Rive
6 Shenchu Y., 2003, The Architecture and Culture of Yuelu Academy, Hunan Science and Technology Publishing House.
7 The practice and theory of landscape archi- tecture (skrypt dla studentów architektury kra- jobrazu w HAU of Changsha).
Ryc. 14. Amatorski koncert muzyczny (bulwar w Czangsza) Fig. 14. An amateur music concert (Changsha
Boulevard) Ryc. 12. Rozgrywka gry planszowej (bulwar w Czangsza) Fig. 12. A board game match
(Changsha Boulevard)
Ryc. 13. Chiþska kaligrafia pisana wodñ (bulwar w Czangsza) Fig. 13. Chinese calligraphy written with water (Changsha Boulevard)
