"Dzieje Pomorza Nadwiślańskiego od VII wieku do 1945 roku", Gdańsk 1978 : [recenzja]

Z A P I S K I

573

w y c h . N a zak oń czen ie sch a ra k tery zo w a n o zn a lezisk a ru ch om e, m a ją ce bardzo roz­

m a itą fu n k c ję i w artość źród łow ą. O m aw iając m eto d y b ad ań a rch eo lo g iczn o -o sa d - n ic z y c h au tor za trzy m a ł się p rzed e w sz y stk im n a in w e n ta r y z a c ji te r e n u (z w y k o ­ r zy sta n iem m etod g eo d ezji a rch eo lo g iczn ej), fo to g ra fii lo tn iczej (zw łaszcza w b a ­ d a n ia ch sy ste m u drożnego, u k ła d u p ó l itp.) o raz m etod zie fo sfo r a n o w e j. Z ak oń czen ie czę śc i p ierw szej zaw iera b ard zo in te r e su ją c e o m ó w ien ie w p ły w u śro d o w isk a n a tu ­ r a ln e g o n a p rzeb ieg p ro cesó w osa d n iczy ch . O m a w ia ją c rzeźb ę te r e n u a u to r zw ró cił u w a g ę n a w a h a n ia p oziom u m orza, rozw ój n a m u łó w ja k o teren u o sa d n iczeg o , p o­

w s ta w a n ie p ia sz c z y sty c h w y d m p o lo d o w co w y ch oraz

teTenów gliniastych

dolinach

k i zarys h isto rii k lim a tu o d p óźn ego p a le o litu do cza só w o b ecn y ch . N ieco m iejsca p o św ię c o n o gleb om . W c h a r a k te r y s ty c e sto su n k ó w w o d n y ch a u to r p o d k reślił ich z m ien n o ść (w a h a n ia p oziom u w ó d gru n to w y ch ). W z a k o ń czen iu o m ó w io n o ś w ia t r o ślin n y (zw łaszcza z a lesien ie) i z w ierzęcy . W cz ę śc i d ru giej k sią ż k i p rzed staw ion o n ie k tó r e r e z u lta ty badań a rch eo lo g iczn o -o sa d n iczy ch . Z w ra ca u w a g ę in str u k ty w n e p r zed sta w ien ie zasad b u d o w a n ia m ap osa d n iczy ch , zja w isk a p rzesu w a n ia s ię c e n ­ tr ó w o sa d n ic z y c h o r a z a r c h eo lo g iczn y ch m etod b ad an ia p u stek . B ard zo w a żn e są ro zw a ża n ia n a d ek o lo g iczn y m i u w a ru n k o w a n ia m i o sa d n ictw a . W reszcie w części tr zeciej autor w sk a z a ł na zn a czen ie r e z u lta tó w a rch eo lo g ii o sa d n iczej dla s p ecja ­ lis tó w z zak resu h istorii g o sp o d a rczej, sp o łeczn ej, s to su n k ó w etn iczn y ch . U zu p eł­

n ie n ie m tej bardzo p o ży teczn ej p ra cy są lic z n e m ap y, p la n y , w y k r e s y oraz s e le k ­ ty w n a b ib lio g ra fia .

M .D .

D z ie je P o m o rza N a d w iś la ń s k ie g o o d V II w ie k u d o 1945 ro k u , W y­

d a w n ictw o M orsk ie, G d a ń sk 1978, s. 547.

K siążk a je s t efe k te m w sp ó łp r a c y czterech g d a ń sk ich h isto ry k ó w : S. M i e l - c z a r s k i e g o , W. O d y ń c a , S. G i e r s z e w s k i e g o o ra z R. W a p i ń s k i e g o . Ma ona, w fo rm ie p rzy stęp n ej d la szerszeg o o g ó łu c z y te ln ik ó w , uk azać p rzeszłość P om orza N a d w iśla ń s k ie g o o d w c z e sn e g o śred n io w iecza do k o ń ca II w o jn y ś w ia ­ to w e j. W u ję c iu a u to r ó w reg io n te n o g ra n iczo n y je s t o d zach od u d olin ą Ł eb y i B rd y, od w sch o d u d olin ą P a s łę k i i górn ej D rw ęcy . G ran icę p ółn ocn ą sta n o w i lin ia b rzegow a B a łty k u , p o łu d n io w ą — p as B o ró w T u ch o lsk ich . O p racow an ie d zieli się n a tr z y n a śc ie rozd ziałów . W tr z e c h p ierw szy ch — pióra S . M ielcza rsk ieg o — o m ó w io n o d zieje P om orza do 1466 r. A u to r u zn a ł za p rzeło m o w y w ie k X III z u w a g i n a p a n o w a n ie od ręb n ej, p om orsk iej d y n a stii k sią ż ę c e j, w y o d r ę b n ie n ie s ię te j d z ie l­

n ic y sp o d w ła d z y p a ń stw a p o lsk ieg o , ó w czesn e p rzem ia n y sp o łeczn o -g o sp o d a rcze oraz p o ja w ie n ie s ię p rob lem u k rzy ża ck ie g o . Z k o le i W. O d yn iec p r z e d sta w ił w trzech rozd ziałach d zieje reg io n u w la ta c h 1466— 1772. O m ów ił o b sz e r n ie m i n . fo rm y u stro jo w e P ru s K ró lew sk ich , sp e c y fic z n ą sy tu a c ję G d ań sk a, w p ły w e u ro p ejsk iej (b a łty ck iej) p o lity k i w ła d c ó w p o ls k ic h X V I— X V III w . n a lo s y teg o r eg io n u , sto su n k i gosp od arcze, ż y c ie k u ltu ra ln e, sp r a w y w y z n a n io w e (reform acja). O kres 1772— 1870 o p ra co w a ł S. G ierszew sk i (cztery rozd ziały). O m ó w ił o sie m n a sto w ie c z n e p rzem ian y n a P om orzu N a d w iśla ń sk im p o z a g a rn ięc iu te g o teren u p rzez P ru sy (pruska a d m i­

n istra cja , refo rm y agrarn e, szk oln e). B ard zo o b szern ie p r z e d sta w ił ż y c ie reg io n u w I p o ło w ie X I X w . (epizod n a p o leo ń sk i, u w ła szczen ie ch ło p ó w i rozw ój k a p ita liz ­ m u w r o ln ic tw ie , sto su n k i e tn ic z n o -w y zrian i o w e , p o lsk i ru ch n arod ow y). O sobno sch a ra k tery zo w a ł d w u d z ie sto le c ie 1850— 1870, z w ra ca ją c szczeg ó ln ą u w a g ę n a roz­

w ój p rzem y słu , k o m u n ik a cji (k olej), u m a cn ia n ie p oczu cia n a ro d o w eg o P olak ów . T rzy k o ń co w e rozd ziały o b ejm u ją ce o k res 1871— 1945 w y s z ły sp od p ióra R . W ap iń ­ sk iego. Z w rócim y u w a g ę n a o b szern e o m ó w ie n ie p rzem ia n sp o łeczn o -g o sp o d a rczy ch

574

k ońca X I X w . (d yn am iczn y rozw ój r o ln ictw a , k la sy rob otn iczej, d zia ła ln o ść partii p o lity czn y ch ) o raz a n a lizę ok resu rząd ów B ism arck a. W rozd ziale p rzed ostatn im autor w szech stro n n ie p rzed sta w ił sy tu a c ję P om orza N a d w iśla ń sk ie g o w P olsce m ięd zy w o jen n ej, zaś osta tn i rozd ział p o św ię c ił losom reg io n u w la ta c h 1939— 1945.

K sią żk ę zaopatrzono w o m ó w ien ie litera tu r y , ilu stra cje, in d ek sy (osob ow y i geo­

graficzn y).

M .D .

S tf e d o v ë k à a rch eo lo g ie a stu d iu m p o ć a tk u m e s t, P raha 1977, C esko- s lo v en sk â A k a d em ia V ëd, s. 296, 55 tabl.

J e st to zbiór re fera tó w w y g ło sz o n y c h n a k rajow ej k o n feren cji arch eo lo g ó w cze­

c h o sło w a ck ich (H radec K râ lo v é, w rzesień 1975). D y sk u to w a n o ta m nad zn aczen iem b adań a rch eo lo g iczn y ch dla p ozn an ia h isto rii w c z esn o śred n io w ieczn y ch ośrodków m iejsk ich , p rzed staw ion o też rezu lta ty ta k ic h badań. N a n ie k tó r e w ystąp ien ia zw ró cim y tu u w agę. M. R i c h t e r i V. V o k o l e k p o in fo rm o w a li o odkryciu w H rad ec K râ lo v é r e lik tó w u m ocn ień (i śla d ó w osad n ictw a) z ok resu k u ltu ry łu ży c­

k iej, w ram ach k tó ry ch r o zw in ęło się później śred n io w ieczn e m iasto. O m ów ili topo­

g ra fię w czesn o śred n io w ieczn y ch ob iek tó w sa k ra ln y ch oraz sie c i drożnej. J. B ł a h a a n a liz o w a ł p o w sta n ie i rozw ój podgrodzia o ło m u n ieck ieg o , o m ó w ił osad n ictw o p rzed k o lo n iza cy jn e, sk o ry g o w a ł d o ty ch cza so w e p ogląd y na tem a t ch ron ologii po­

w sta w a n ia m iasta. P ro b lem a ty k ą podgrodzia w y szeh ra d zk ieg o za jęli się Р. К a - l i ć k a i B. N e c h v â t a l . O m ów ili o n i w szech stro n n ie: to p o g ra fię w czesn o śred ­ n io w ie c z n e g o o sa d n ictw a n a tle p ra sk ieg o zesp ołu osad n iczego, zw ra ca ją c u w agę na od k ryte o sta tn io p u n k ty osad n icze, a ta k że sieć drożną, ta rg o w ą i ich sto su n ek do W ełta w y . W arto w sp o m n ieć ró w n ież o b ad an iach B. N o v o t n e g o d otyczących ro m a ń sk ich r e lik tó w sied zib y k sią żęcej w Z nojm ie, u w a g a ch Z. M e r i n s k i e g o n a tem a t p oczątk ów J ih la w y , a K. R e i c h t e r o v e j o ro zw o ju p rzestrzennym ś r e d n io w ieczn eg o L ito m y śla . L iczn e w y p o w ie d z i d o ty czy ły p rzy d a tn o ści sto so w a ­ n y c h m etod arch eo lo g iczn y ch lu b n a k r e śla ły program badań. V. S i k u l o v â na p o d sta w ie m a teria łu z O pavy i O stravy jeszcze raz p o tw ierd ziła zn a czen ie znalezisk m onet jako m a teria łu d atu ją ceg o o b iek ty a rch eologiczn e, a przy o k a zji n a św ietliła n a n o w o n iek tó re a sp ek ty czesk iej refo rm y g roszow ej. W ażki refera t M. R a d o - v e j - S t i k o v e j zw racał u w a g ę n a k orzyści w y n ik a ją c e z a rch eo lo g iczn o -a rch i- tek ta n iczn y ch badań d a w n y ch p iw n ic. T ą drogą m ożna u zy sk a ć in fo rm a cje na te ­ m at w e w n ętrzn eg o u k ład u b u d y n k ó w m iejsk ich , n a jsta rszej sie c i p arcel, ich roz­

m iarów itd . J. S k a b r a d a p o stu lo w a ł k o m p lek so w e w y k o r z y sta n ie źród eł a rch eo­

lo g iczn y ch , p isa n y ch i ik o n o g ra ficzn y ch w c elu a rch itek to n icz n o -b u d o w la n eg o roz­

p ozn an ia ś r e d n io w ieczn y ch m ie jsk ic h izb m ieszk a ln y ch (m ateriał b u d o w la n y , struk­

tu ra p rzestrzen n a, sy stem o grzew an ia, is tn ie n ie o g n isk a o tw a rteg o lu b k om in a itp.).

W ram ach k o n feren cji w H ra d ec K râ lo v é o d b y ło się ta k że sem in a riu m p ośw ięcon e p ro b lem a ty ce b a d aw czej p u stek śred n io w ieczn y ch . Z asłu gu jące n a u w agę badania Z. S m e t â n k i , R. S n a s i l a, J. U n g e r a i in. p o zw o liły , n a p o d sta w ie m ate­

ria łu a rch eologiczn ego, u sta lić czas p o w sta n ia osady (k o ry g u ją c n a jc z ę śc ie j in for­

m acje p isan e) o raz jej zan ik u . C zęsto u d aw ało się o k reślić p rzy czy n ę p ow stania p u stk i (np. pożary, zn iszczen ia zw ią za n e z w o jn a m i h u sy ck im i). B ad an ia w y k o p a ­ lisk o w e p o zw a la ły o k reślić fa z y o sa d n ictw a , jeg o obszar, liczb ę go sp o d a rstw , w y ­ p o s a ż e n ie ic h w in w en ta rz ru ch o m y itd . O m aw ian ą p u b lik a cję w y p o sa żo n o w za­

łą czn ik w postaci 55 p la n ó w if m ap d o ty czą cy ch o m a w ia n y ch m ie jsc o w o śc i i pro­

w ad zo n y ch w n ic h b adań w y k o p a lisk o w y c h , oraz ob szern e streszczen ia w języku n iem ieck im .

M .D .