A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
PO LIA A R C H A E O L O G IC A 8, 1087
A n d rze j K okow ski
Z A G A D N IE N IE K R Ę G Ó W K A M IE N N Y C H
w
Śr o d k o w e j s t r e f i e p o j e z i e r z a p o m o r s k i e g o R ozw ój b a d a ń n a d k u l t u r ą w ie lb a r s k ą , id ą c y w p a r z e ze z n a c z n y m p r z y r o s te m źró d eł a r c h e o lo g ic z n y c h , p o z w a la n a c o r a z le p s z e je j p o -z n a n ie w a s p e k c ie c h r o n o lo g ic -z n o - c h o r o lo g ic -z n y m i i n s t r u m e n t a r i u m k u l t u r o w e g o 1. Na u w a g ę z a s łu g u ją z w ła szcz a n a j n o w s z e b a d a n ia n a d o b rz ą d k ie m p o g r z e b o w y m tej k u l t u r y 2, lub n ie k tó r y m i ty lk o je g o p r z e -ja w a m i. O d b a r d z o d a w n a j e d n a k sz c z e g ó ln a u w a g a b a d a c z y o g n is k u j e się na p r o b l e m a ty c e z w ią z a n e j z w y s t ę p o w a n i e m k r ę g ó w k am iennych*. O g ó ln a teza o w y s t ę p o w a n i u k r ę g ó w na P o je z ie r z u K a sz u b s k o -K r a je ń - s k im 4 s p o w o d o w a ła p o trz e b ę je j w e r y f ik a c ji dla w c h o d z ą c e j w sk ła d1 Z o g ro m n e j b ib lio g r a fii p ro b le m u w y m ie n ić n a le ż y p r z y n a jm n ie j n ie k tó r e z n o w -s zy ch o p rd c o w d ń m o n o g r a fic z n y c h : J. K m i e c i ń -s k i , Z a g a d n i e n ie k u l t u r y g o c k o - g e - p i d z k i e j na P o m o r z u W s c h o d n i m w o k r e s i e r z y m s k i m , Ł ó d ź 1962; O d r y , c m e n t a r z y s k o k u r h a n o w e z o k r e s u r z y m s k i e g o , re d . J. K m i e c i ń s k i , Ł ó d ź 1968; J. K m i e c i ń -s k i , M. B l o m b e r g o w e , K. W a l e n i a , C m e n t a r z y s k o k u r h a n o w e z e s t a r s z e -g o o k r e s u r z y m s k i e -g o w W i s i o r a c h w p o w . k a r t u s k i m , „ P ra c e i M a t e r i a ł y M u z e u m A rc h e o lo g ic z n e g o i E tn o g r a fic z n e g o w Ł o d z i" 1966, ser. A r c h e o lo g ia , t. X I I ; R. W o l i f g i e w i c z , O r z y b n i c a — c m e n t a r z y s k o k u l t u r y w i e l b a r s k i e j z k r ę g a m i k a m i e n n y m i , „ K o s z a liń s k ie Z e s z y t y M u z e a ln e " 1975, t. V ; t e n ż e , K u ltu r a o k s y w s k a i w i e l b a r s k a , jw : | Prahistor ia z i e m p o ls k ic h , t. V , W r o c ła w 1981; P r o b l e m y k u l t u r y w i e l b a r s k i e j , S łu p s k 1981; ta m te ż d a ls za lit e r a tu r a . * K . W a 1 e n t a, O b r z ą d e k p o g r z e b o w y na P o m o r z u w o k r e s i e r z y m s k i m , „ A r -c h e o lo g ia B a lti-c a " 1980/1981, t. V . 5 N p . K m i e c i ń s k i , op. cii., s. 92— 100; J. O k u 1 i с z, S tu d ia na d p r z e m i a n a -mi k u l t u r o w y m i i o s a d n i c z y m i w o k r e s i e r z y m s k i m na P o m o r z u W s c h o d n i m , M a z o w -sz u i Podla siu , „ A r c h e o lo g ia P o ls k i" 1970, t. X V , s. 4 3 4— 453; R. W o ł ą g i e w i c z , K r ę g i k a m ie n n e w G r z y b n i c y , K o s z a lin 1977; K . W a l e n t a , K r ę g i k a m ie n n e i k u r -h a n y w o k r e s i e w p ł y w ó w r z y m s k i c -h na Pom or zu, „ A r c h e o lo g ia B a ltic a " 1977, t. П , s. 99'— U l ; t e n ż e , W y b r a n e za g a d n ie n ia o b r z ą d k u p o g r z e b o w e g o w c z e s n e j f a z y k u l -t u r y w i e l b a r s k i e j , [w :] P r o b l e m y k u l t u r y w i e l b a r s k i e j , S łu p s k 1981; t e n ż e , O b r z ą -d e k p o g r z e b o w y . . . , s. 45— 48, 56, 57, ta m te ż sta rs za lit e r a tu r a .
tego s u b r e g io n u ś r o d k o w e j s tre f y P o je z ie r z a P o m o r s k ie g o ( o d p o w i a d a -j ą c e -j z a się g o w i P o -je z ie rz a W a łe c k ie g o i z a c h o d n ie -j części — do rz ek i Lobzonki — P o je z ie r z a K ra je ń s k ie g o ).
W e d łu g n a j n o w s z y c h z e s ta w i e ń i k a t a l o g ó w w r e j o n i e ty m n ie s tw ie r d z o n o k r ę g ó w ', j a k k o lw ie k o s a d n ic tw o k u l t u r y w ie lb a r s k ie j je s t tu ta j w y r a ź n i e poświadczone*.
B ad an ia w e r y f i k a c y j n e p ro w a d z o n o ró w n o le g le w tr z e c h p ła s z c z y z n a c h : stu d ió w h is to r y c z n y c h , o p a r t y c h o a n a liz ę a r c h i w a l i ó w d o t y c z ą -c y -c h ro z w o ju z a in t e r e s o w a ń s ta r o ż y tn o ś -c ia m i te g o o b s z a r u i m. in. a k t s ą d o w y c h , w k t ó r y c h często, np. p rz y s p r a w a c h d o t y c z ą c y c h p o d z ia łu s u k c e s ji ziem skich, z n a j d u j e się o d n ie s ie n ia do p u n k t ó w o r ie n ta c j i t e r e n o w e j w ro d z a ju k u r h a n ó w , g r o d z is k i in.; k w e r e n d ę n a j s t a r s z e j li te -r a t u -r y a -r c h e o lo g ic z n e j i e tn o lo g ic z n e j, g łó w n ie z p ie -r w s z e j p o ło w y X IX w., o ra z p e n e t r a c j ę t e r e n o w ą 7. W y n i k i e m ta k ie g o p o s tę p o w a n ia b a d a w c z e g o je s t u s t a l e n i e ośm iu s ta n o w is k z in t e r e s u j ą c y m i n a s z a ło -ż e n ia m i s e p u l k l a r n y m i (rys. 1).
1. BIAŁA, GM. TRZC IAN KA , W O J. PILSKIE
O p łs: za J. I. B o ch eń sk im , z o d c z y tu dla T o w a r z y s t w a C z y t e l n i -c z eg o w Pile, w y g ło s z o n e g o d n ia 27.12.1789 r. (tek st o r y g i n a ł u w j ę z y k u łacińskim ).
„ G o d n e u w a g i są je s z c z e d w a c m e n t a r z y s k a p o g a ń s k i e w lesie, p o -m ięd zy c e g ie ln ią [w Białej — A K ], a W r z ą c k ie -m [ W r z ą c ą — AK] p rz y d ro d z e do Piły. J e d n o c m e n t a r z y s k o po p r a w e j s tr o n ie tej dro g i z B ia-łej m ie rz y z u p e łn e k o ło w p r z e k r o j u 100 s tó p i j e s t o to c z o n e w ie lk im i d o b ie r a n y m i n a r z u to w c a m i, k t ó r e z o s ta ły d o p o ło w y w ziemi o sad z o n e. D ru g ie c m e n t a r z y s k o z n a jd u j e się po le w e j s tr o n ie d ro g i i je s t m n ie j
-sze w o b w o d z ie [...]
W n e t s ie d e m la t te m u [1782 — AK] k a z a łe m k ilk a z ty c h k a m ie n i w y g rz e b a ć , po czem w p ie r w z n a la z łe m p e w ie n s p o só b n a s y p u z k a m i e -niam i, a pod tym i b r y ły s p a lo n y c h lu d z k ic h ciał, w r a z ze z w ę g lo n y m
d r z e w e m i p o p io łe m zm iesz an e.
* Ibidem , s. 95, 96; W a l e n i a , O b r z ą d e k p o g r z e b o w y . . . , s. 57.
' K. P r z e w o ź n a , S tr u k tu r a i r o z w ó j z a s ie d l e n ia p o ł u d n i o w o - w s c h o d n i e j s t r e l y n a d b a ł t y c k i e j u s c h y ł k u s t a r o ż y t n o ś c i , W a r s z a w a — P o z n a ń 1974.
7 W in ie n e m n in ie js z y m w y r a z y g łę b o k ie j w d z ię c z n o ś c i D y r e k t o r o w i M u z e u m Z ie m i Z ło to w s k ie j w Z ło to w ie , P anu m gr. J e rz e m u K lo s k o w s k ie m u za n ie o g ra n ic z o n ą p o -m oc w r e a liz a c ji te g o te -m a tu , u d o s tę p n ie n ie w y n ik ó w w ła s n y c h p o s z u k iw a ń a r c h iw a ln y c h , r e z u lt a tó w w e r y f ik a c ji te r e ln o w y c h , b e z c e ln ln e u w a g i co do s z c z e g ó łó w r e a liz o -w a n e g o te m a tu , po m o c -w p r a c y te r e n o -w e j i o g ro m n ą ż y c z li-w o ś ć .
R ys. 1. P o ło ż e n ie k r ę g ó w k a m ie n n y c h w p o b liż u
1 — B ia łe j, i — D o lo to w a , 3 — G ro d n a , 4 — K ło d y , 5 — Ł o m n ic y , 6 — P aw ió w lca, 7 —
Swjer-c z y n y , 8 — Z e lg n ie w a
Z n ala złem t a k ż e p o d ty m i k a m ie n ia m i g r o b o w y m i k ilk a p ie rś c ie n i i ró ż n e p r z e d m io ty z m o sią d z u alb o to m b ak u , k t ó r e w r ę k a c h m oich z p o w o d u sw e j s ta ro śc i się r o z k r u s z y ły [...]. P rz y tem z n a j d u j e się j e s z -cze w ięc ej ta k ic h c m e n t a r z y s k w Białej [...] o k o lic y ".
Literatura: J. I. B o c h e ń s k i , F ra g m en ty h is to ry c z n e , te c z k a „ K r ę g i k a m ie n n e '
w A r c h iw u m M u z e u m Z ie m i Z ło to w s k ie j w Z ło to w ie .
U w a gi. K r ą g I, po p r a w e j s tr o n ie d ro g i Biała-Piła, p o sia d a ! o k . 30 m śr e d n ic y . K rą g II, po le w e j s t r o n i e tej drogi, b y ł n ie c o m n ie jsz y . Z a s t a n a w ia j ą c a je s t in fo rm a c ja o z n a jd o w a n i u g r o b ó w „ p o d ty m i k a m i e niam i". Być m oże chodzi ra c z e j o b r u k w y p e ł n i a j ą c y k r ą g i p r z y k r y -w a ją c y z a r a z e m p o c h ó -w k i. M u s ia ły b y ć to g r o b y j a m o -w e (?), g d y ż b r a k w tej r e la c ji in fo rm a c ji o o d k r y c iu n ac z y ń . R o d zaj m etalu, z k t ó r e g o w y k o n a n e b y ł y p r z e d m io ty — n a j p r a w d o p o d o b n i e j b r ą z (?), ty le że
siln ie s k o r o d o w a n y , m oże o d n o s ić się d o k u l t u r y w ie lb a r s k ie j . R ó w n ie ż w ie lk o ś ć o d k r y t y c h z a b y tk ó w — p r a w d o p o d o b n i e d r o b n e o z d o b y lub części o d z ie ż y — p o z w a la n a h ip o te ty c z n e d a t o w a n ie g r o b ó w na o k re s w p ł y w ó w rz y m sk ich .
In fo rm a c ja o „ p e w n y m s p o so b ie n a s y p u z k a m ie n ia " w y d a j e się o d -n o sić ra c z e j do p ła s k ic h k u r h a -n ó w z o k r e s u w p ły w ó w rz y m sk ic h , k t ó r e mo^jły z n a jd o w a ć się obok k rę g ó w , a „ w y g r z e b a n e " g ł a z y z n a j d u j ą -c e się p o n a d n a s y p e m k a m i e n n y m m o g ły b y ć Stellami (?). N a s y p y k a m ie n n e w o b rę b ie k r ę g ó w są b o w ie m b ard z o rz a d k ie i z j z . v y c z a j w t ó r -n ie usypa-ne®.
2. D C R O T O W O , GM. WIĘCBORK, W O J. BYDGOSKIE
O p is: n a p o d s t a w i e r e la c ji b a d a c z a s ta n o w is k a F. W i l k e n s a z 1877 r. „Po w s c h o d n ie j s tr o n ie d o lin y rz ek i Lobzonki, w m ło d y m lesie, na ła g o d n y m s to k u d o lin y (?], o p a d a j ą c y m k u w c z e ś n ie j z a b a g n io n e m u d n u d o lin y — o b e c n ie to rfo w isk u , z o sta ł o d k r y t y k r ą g k a m i e n n y . Z b u d o w a n y b y ł z g ł a d k ic h k a m ie n i, r o z s ta w i o n y c h n a o b w o d z ie k o ła o ś r e -d n ic y 14 m w o -d s t ę p a c h j e -d n a k o w e j w ie lk o ś c i o k o ło 125 cm. W ś ro -d k u k r ę g u z n a jd o w a ł się k a m ie ń w y s o k o ś c i ok o ło 125 cm, sz e ro k o ś c i oko ło 75 cm, k t ó r y m iał na g ó r z e z a g łę b ie n ia w p o s ta c i n i e r e g u l a r n y c h r o w -ków . K a m ie n ie le ż a ły f? — AK] na n ie r u s z a n e j [? — AK] ziemi.
Blisko z n a j d u j e się pięć k u r h a n ó w , o k o ło 8 m ś r e d n ic y i o k o ło 3,5 m w y s o k o ś c i k a ż d y . J e d e n r o z k o p a n y , o b ło ż o n y [? — AK] b y ł k a m i e niam i ś r e d n ic y od oko ło 25 d o 74 cm. W e w n ą t r z pod 1,5m etrow ej g r u -b o ści n a s y p e m [? — AK] z k a m ie n i z n a jd o w a ł się s z k ie le t c z ło w ie k a z g ło w ą na w sch ó d , b e z w y p o s a ż e n ia . N a p o b lisk im p o lu z n a j d o w a ł y się j e sz c z e d w a k u r h a n y , k t ó r e u l e g ł y z n iszc zen iu p rz e z z a o r a n i e " (rys. 2).
Literatura: F. W i 1 k e n s, F u n dber ich t ü b e r e in ig e in G u ts c h e z ir k S y p n i e w o A l t e r
th ü m e r , „Z eitsch rift d es h isto r isc h e n V e r e in s für R. В M a rien w erd er'’ 1877, t. III; A. L i s s a u e r, D ie p r ä h is t o r i s c h e n D e n k m ä l e r d e r P r o v in z W e s t p r e u s s e n u n d d e r a n g r e n z e n d e n G e b i e t e , L eip zig 1887, s. 154.
U w agi. Z a s t a n a w i a j ą c a j e s t in fo rm a c ja d o ty c z ą c a w y s o k o ś c i s ą s i a d u j ą c y c h z k r ę g ie m k u r h a n ó w . Być m oże j e s t to p r z e o c z e n ie , lu b n a -w e t błąd d r u k a r s k i, p o n i e -w a ż t a k -w y s o k i e k o p c e c h a r a k t e r y s t y c z n e są ra c z e j na P o m o rz u dla o k r e s ó w s ta r s z y c h i z a w i e r a ły z r e g u ły p o c h ó w k i c ia ło p a ln e . O b e c n o ś ć g ro b u s z k ie le to w e g o p r z e m a w ia za p ó ź n i e j -s z y m niż np. e p o k a b rą z u d a t o w a n ie m ty c h o b ie k tó w . U w a g a o zni-sz-
t o r f o w i s k o
R ys. 2. P o ło ż e n ie k u rh an ów z n a jd u ją cy c h się w pob liżu k ręgu k a m ien n eg o w D o r o to w ie, w g F. W ilk cn sa 1877
cz en iu prz ez o r k ę już w X IX w. k u r h a n ó w na p o b lis k im polu p o t w i e r -dza w ą tp liw o śc i co d o p o p r a w n e g o o k r e ś le n ia w y s o k o ś c i k u r h a n ó w z n a j d u j ą c y c h się p r z y k r ę g u , lub n a w e t j e d y n i e o w e d w a z n isz c z o n e k o p c e d a t o w a n e b y ł y na o k r e s w p ł y w ó w rz y m sk ic h . P e n e t r a c j a w t e -r e n ie -r e j o n u D o -r o to w a n ie p o z w o liła na -ra z ie na o d n a le z ie n ie tego
s ta n o w is k a . M o że o n o b y ć już z u p e łn ie zniszc zone.
3. G R O DNO , GM. ZLOTÓW , W O J. PILSKIE
O p is: n a p o d s ta w ie in fo rm a c ji C. F. S c h m itta z 1855 r.
„Pół mili od G r o d n a [f o lw a rk u — AK] z n a jd u j e się w lesie k r ą g k a m i e n n y z ło ż o n y z 40 w ie lk ic h głazó w . N i e k t ó r e w y s t a j ą p o n a d ziem ię 4 stopy. M a j ą o n e s z e r o k o ś ć od 2 do 4 stóp. W ś r o d k u k r ę g u sto ją jeszc ze d w a k a m ie n ie , j e sz c z e w ięk sz e, bo m a j ą c e wry s o k o ś ć 10 stóp i sz e ro k o ś ć 5 stóp. O d le g ło ś ć m ię d z y k a m ie n ia m i n a o b w o d z ie w y n o s i
R ys. 3. K r ą y k a m ie n n y w p o b liż u G ro d n a — r e k o n s t r u k c ja na p o d s ta w ie op isu C . F. S c h m itť a 1855
Literatura: T . T e t t я u, V o l k s s a g e n O s t p r e u s s e n , LHtauens u n d W e s t p r e u s s e n s , B e r lin 1987, s. 232, 233; C . F. S c h m i t , K r e i s F ia tó w , F ia tó w 1855, s. 289; A . T r e i -c h e l , V e r s t e i n e r t e T ä n z e r b e i Berg ela u , B e r lin 1893; O . G o e r к e, K r e is F lato w , F la to w 1918, s. 526.
U w a gi. O p is a n y k r ą g m iał ck. 38 m. ś r e d n ic y , n a je g o o b w o d z ie w o d s t ę p a c h 3 m s ta ły g ła z y o w y s o k o ś c i ok. 120 cm i s z e ro k o ś c i od 60 d o 12Э cm. W ś r o d k u m ia ły z n a jd o w a ć się d w ie s te lle (?) o w y s o k o ś ci ok. 3 m (?!) (rys. 3). W s z y s tk i e z n a n e n a m i n f o r m a c j e o k r ę g u w G r o -d n i e p o w o łu j ą się n a p i e r w o tn y j e g o opis w fo rm ie p o -d a n ia w zb iorze V o l k s s a g e n O s tp r e u s s e n , L itta u e n s u n d W e s tp r e u s s e n , k t ó r y ró w n ie ż n ie p o c h o d z i „z p i e r w s z e j rę k i" . F a k t e m j e s t i s t n ie n ie w le s ie o b o k f o lw a r k u w G ro d n ie s k u p ie n ia d u ż y c h b lo k ó w k a m i e n n y c h z w y r a ź n y -mi ś la d a m i ich fo r m o w a n ia , n ie z n a j d u j ą c y c h się j e d n a k in situ. M o g ą w ię c o n e p o c h o d z ić ze zn isz c z o n e g o k r ę g u k a m ie n n e g o . Ż y j ą c a o s ta tn ia w ła ś c ic ie lk a fo lw a r k u n ie u m ia ła j e d n a k udzielić ż a d n y c h in fo rm ac ji
o i n t e r e s u j ą c y m n a s o b ie k c ie , s tą d w n io s e k , że n i e is tn ia ł o n ju ż p o d k o n ie c XIX w. N a le ż y j e sz c z e w s p o m n ie ć o z n a jd u j ą c y c h się ok. 1500 m n a p ó łn o c od z a b u d o w a ń b y łe g o f o lw a r k u w G ro d n ie , c z te r e c h k u r h a n ó w o n i e u s t a l o n e j c h ro n o lo g ii, k t ó r e p r a w d o p o d o b n i e m o żn a łą c z y ć z n i e is tn ie ją c y m już k r ę g ie m k a m ie n n y m , c h o c ia ż ich d o ść z n a c z n e r o z m ia r y s u -g e r u j ą z n a c z n ie o d le -g le js z e niż o k r e s w p ł y w ó w rz y m s k ic h d a t o w a n ie od o p is a n e g o za ło ż e n ia k a m ie n n e g o . 4. K Ł O D A , G M . S Z Y D Ł O W O , W O J . P IL S K IE O p is : za J. I. B o c h e ń s k im z o d c z y tu d la T o w a r z y s t w a C z y te ln ic z e -go w Pile w d n iu 27.12.1789 r.
,,W p o l u p r z y K ło d z ie z n a j d u j e s ię o s o b liw e c m e n t a r z y s k o . O b w ó d j e g o w y n o s i 400— 500 k r o k ó w . Do p o ło w y w k o p a n e k a m ie n ie są b a r -dzo p o d p a d a ją c e j w ie lk o ś c i L iteratura: J. I. B o c h e ń s k i , F r a g m e n t y h i s t o r y c z n e , te c z k a „ K r q g i k a m ie n n e " w A r c h iw u m M u z e u m Z ie m i Z ło to w s k ie j w Z ło to w ie . U w a g i: K r ą g m ie rz y ł ok. 25 m ś r e d n ic y . P o z o s ta łe i n f o r m a c je n i e -c z y te ln e . 5. Ł O M N I C A (O K O L IC E ), G M . T R Z C I A N K A , W O J . P IL S K IE O pis: za J. I. B o c h e ń sk im , z o d c z y t u d la T o w a r z y s t w a C z y te ln ic z e -g o w Pile w d n iu 27.12.1789 r.
„ P rz y tem z n a jd u j e się j e s z c z e w ię c e j t a k i c h c m e n t a r z y s k [ k r ę -g ó w — AK] w Białej i Ł o m n i c k i e j o k o l i c y [ p o d k r e ś le n ie m o je - A K ] [...]".
U w a g i. Is tn ie j ą w s z e lk ie p o d s t a w y do tw i e r d z e n i a o z n a jo m o ś c i z a u t o p s j i p r z e z k s ię d z a J . I. B ic h e ń s k ie g o c m e n t a r z y s k z k r ę g a m i k a -m ie n n y -m i z okolic t y c h d w ó c h -m ie jsc o w o śc i, ja k o że i n te r e s o w a ł się o n b a r d z o s t a r o ż y tn o ś c ia m i i m iał s w e g o r o d z a j u d o ś w ia d c z e n ie w te j m a t e r i i 0.
• Ś w ia d c z y o ty m z a k re s z a in te r e s o w a ń i o p e r a ty w n o ś ć te g o b a d a c z a — р э г. M . D r o z d o w s k i , B o c h e ń s k i Jan I g n a c y , [w :] W i e l k o p o l s k i t ł o w n i k b i o g r a l ic z n y , W a r s z a w a — P o z n a ń 1981, s. 62.
С. P A W Ł O W E K , G M . K A M I E Ń K R A J E Ń S K I, W O J . B Y D G O S K IE
O p is: za P re u ssis c h e P r o v in z ia lb lä tle r z 1830 r.
„ k o ł o wsi P a w ł ó w e k — 314 mili od C h o jn ic , n a g r a n i c y N o w e j C e r k w i c y i g r a n i c y K o m t u r o s t w a C z łu c h o w s k ie g o i T u c h o ls k ie g o z n a j d u -j e się w y d łu ż o n e w y n ie s ie n ie . N a n i m z lo k a liz o w a n o 18 k u r h a n ó w k a m i e n n y c h o ś r e d n ic y o d 7 d o 31 k r o k ó w . O b o k z n a jd u j ą się d w a k r ę g i k a m i e n n e m a j ą c e ś r e d n ic ę 31 i 28 k r o k ó w " .
L iteratura: „P re u s s is c h e P r o v in z ia lb lä tU :r" K ö n ig s b e rg , 1830, s. 29, § 11.
U w agi. Ś r e d n ic ę k u r h a n ó w n a le ż y u s ta lić p r z y ś r e d n ie j d łu g o śc i k r o k ó w ok. 75 cm, n a o k . 5,25 do 23,25 m. K rę g i b ę d ą m i e r z y ły o d p o w ie d n io ok. 23,25 i 21 m ś r e d n ic y . Je ż e li m i e r z ą c y s ta r a ł się o d m i e r z ać k r o k i w p rz y b liż e n iu o d p o w i a d a j ą c e m e tro w i, to o d le g ło ś c i k r o -k ó w n a l e ż a ł o b y o d p o w i e d n i o u z n a ć za o d le g ło śc i w m e t r a c h .
7. S W IE R C Z Y N A , G M . W IE R Z C H O W O , W O J . K O S Z A L IŃ S K IE
O p is : n a p o d s t a w i e r e la c ji B r u m m e r a z B r o c z y n a z 1875 (?) r. „ M niej w ię c e j w ś r o d k u p o m ię d z y m ie js c o w o ś c ia m i Gr. L inichen (S w ierczy n a ) a H e r z b e r g , o k o l o 1 k m o d k a ż d e j z n ic h , le ż y n ie w ie lk i p ł a s k o w y ż . Z n a j d o w a ł się tu ta j k r ą g o ś r e d n ic y o k o ło 16 m, k t ó r e g o o b w ó d w y z n a c z a j ą 23 z a g łę b ie n ia p o w y r w a n y c h k a m ie n ia c h , o ś r e d -n ic h w y m i a r a c h 9 4 X 1 2 6 i g łę b o k o ś c i o k o ło 60 cm. W je g o c e -n tr a l -n e j cz ęści leżał w ie lk i p ł a s k i k a m ie ń , o b o k k t ó r e g o z n a jd o w a ł o się z a g łę b i e -n ie c k o ło 60 cm. O k o ło 30 m e tr ó w d alej z -n a jd u j e się -n ie w ie lk i w z g ó re k . Ł ąc zn ie n a p o w ie r z c h n i o k o ło 1 h e k t a r a ro z r z u c o n e j e s t 14 k o lis ty c h p a g ó r k ó w o ś r e d n ic y o k o ł o 6,5 m i ś r e d n ie j w y s o k o ś c i 95 cm. N a o b w o d z ie j e d n e g o z n ic h w o d s t ę p a c h 125 cm z n a j d u j e się 15 d z iu r o p o -w ie r z c h n i 0,4 m 2 k a ż d a , -w k t ó r y c h s ta ły k a m i e n i e " (rys. 4). U w a g i. K r ą g zniszc zo n o w 1874 r. po p o ż a r z e wsi. Ź ró d ło in fo rm a c ji o z a b y tk u : te c z k a „K ręg i k a m i e n n e " w A r c h i -w u m M u z e u m Ziem i Z ło to -w sk iej.
8. Z E L G N IE W O , S T A N . 2, G M . K A C Z O R Y , W O J . P IL S K IE
O pis: n a p o d s ta w ie b a d a ń a u to r a (K a te d ra A r c h e o lo g ii U n i w e r s y t e -tu M. C u r ie - S k ło d o w s k ie j w Lublinie) i m g r a J e r z e g o K lo s k o w s k ie g o (M u z e u m Z iem i Z ło to w s k ie j w Złotow ie).
R ys. 4 K r ą g k a m ie n n y i k u r h a n z w ie ń c e m k a m ie n n y m (b) w p o b liż u Ś w ie r c z y n y — r e k o n s t r u k c ja w g r e la c ji B ru m e ra
W t r a k c i e w e r y f i k a c j i in fo rm a c ji o k u r h a n a c h t y p u s ie d le m iń s k ie - go, m a j ą c y c h z n a jd o w a ć się w le sie p r z y wsi Z e l g n i e w o 10, n a tr a f io n o p o p o łu d n io w e j s t r o n i e r y n n y j e z i o r a W a k u ń s k i e g o — D łu g ie g o n a trzy in t e r e s u j ą c e s k u p ie n ia b lo k ó w k a m ie n n y c h , z k t ó r y c h d w a s k ł o n -n y j e s t e m u z -n a ć za k r ę g i 11. S ta n o w is k o p o ło ż o n e j e s t w o d d z ia le l e ś n y m 2336 (b), n a w y s o k ie j k r a w ę d z i r y n n y j e z i o r a (z e k s p o z y c j ą p ó łn o c n o - z a c h o d n ią ) , w blisk im s ą s ie d z tw ie c y p la w c h o d z ą c e g o w r y n n ę od p o łu d n ia i b a r d z o w y r a ź -n ie e k s p o -n o w a -n e g o w y -n i e s i e -n i a (ok. 20 m. p o -n a d k r a w ę d ź r y -n -n y ) , z w a n e g o p o to c z n ie D ia b e ls k ą G ó r ą (T e ufelsberg). G e o lo g ic z n ie p r z e -w a ż a j ą tu ta j p ia sk i t y p u z a n d r o -w e g o o n ie -w ie lk ie j n a t u r a l n e j k a m ie - n isto śc i (k a m ie n ie do 5 om ś re d n ic y ) z w y r a ź n y m b r a k ie m d u ż y c h k a -mieni. M ie js c a m i w y s t ę p u j ą p ła ty zg lin io n e g o p ia s k u lu b gliny. T e r e n
p o z a k r a w ę d z i ą r y n n y j e s t n ie z n a c z n ie p o f a łd o w a n y .
K rą g I (rys. 5a) z lo k a liz o w a n y z o stał o k . 200 m n a p o łu d n ie od D ia -b e ls k ie j G ó ry . Ś r e d n ic ę j e g o u s ta lo n o n a o k . 12 m. N a je g o o -b w o d z ie z n a j d u j e się 5 b lo k ó w k a m i e n n y c h o ś r e d n ie j w y s o k o ś c i o k . 110 cm i s z e ro k o ś c i u p o d s t a w y o k . 80 cm. J e d y n i e blok n r 4 z n a j d u j e się in situ, p o z o s ta łe zaś s ą p rz e w ró c o n e . W s z y s tk i e g ła z y z w ę ż a ją się k u
górze. P o n a d to o d n a le z io n o t r z y j a m y p o w y r w a n y c h b l o k a c h n a o b -w o d z ie k r ę g u i j e d n ą pra-wdop>odobną -w ś ro d k u . Ś r e d n i a o d le g ło ś ć p o m ię d z y k a m ie n ia m i n a o b w o d z ie w y n o s i 4,5 m.
O p i s y w a n e s t a n o w i s k o było m ie js c e m p r ó b y w y w ó z k i g łazó w . Blok n r 3 z a c h o w a n y j e s t j e d y n i e w cz ęści i p o s ia d a w y r a ź n y k a n a ł po ł a d u n k u w y b u c h o w y m . B r a k u j ą c e d w a bloki m o g ły b y ć w y w ie z io n e z te g o m ie js c a .
W jam ie, praw dop>odobnie p o b lo k u n r 3, z a o b s e r w o w a n o u k ł a d y m a ły c h k a m ie n i ją w y ś c ie la j ą c y c h , m o g ą c e być pierw oLnie p o d k ł a d k a m i s ta b iliz u j ą c y m i p i o n o w e p o ło ż e n ie k a m i e n i a g łó w n e g o . R e g u l a r n ie k o lis ty u k ł a d t a k ic h n i e d u ż y c h k a m ie n i w id o c z n y j e s t p r z y p r z e w r ó c o n y m g ła z ie n r 5. S o n d o w a n ie szpilą o k o lic y w s k a z u j e n a i n t e n c j o n a ln e ich u ło żen ie , o r a z p r a w d o p o d o b n ą (?) o b e c n o ś ć w ie ń c a ł ą -c z ą -c e g o bloki n a o b w o d z ie k rę g u . W y d a j e się, iż ś r o d e k z a ło ż e n ia nie p o s ia d a b ru k u , a n i in n y c h u k ł a d ó w k a m ie n n y c h . K rą g II (rys. 5b) z lo k a l i z o w a n y z o s ta ł u p o d n ó ż a D ia b e ls k ie j G ó -r y — ok. 15 m n a p ó łn o c od niej. P -r a w d o p o d o b n ie p -r o w a d z o n o tu ta j i n t e n s y w n ą w y b i ó r k ę k a m i e n i dla c e ló w k o m u n a ln y c h , j e d n a k trz y b lo k i w y d a j ą się z n a j d o w a ć in situ. T r u d n o n a ic h p o d s t a w i e w y z n a -10 A . K a r p i ń s k a , K u r h a n y z o k r e s u r z y m s k i e g o w P o ls c e z e s z c z e g ó l n y m u w z g l ę d n i e n i e m t y p u s i e d l e m i ń s k i e g o , P o z n a ń 1926, s. 22, 35, 36.
11 T r z e c ie s k u p ie n ie s k ło n n y je s te m u z n a ć r a c z e j za p o zo s ta ło ś ć n e o lit y c z n e j b u -d o w li m e g a lity c z n e j, g -d y ż b lo k i je tw o rz ą c e m a ją w y m ia r y 120 X 70 -do 170 X 90 i tw o r z ą u k ła d t r ó jk ą t a o w y s o k o ś c i 13 m.
R ys. 5. K r ę g i k a m ie n n e w p o b liż u Z e lg n ie w a , a — k r ą g I,- b — k r ą g I I ; m ie js c e z ik r e s k o w a n e o z n a c z o n e „ O " — d o ły po w y r w a n y c h b lo k a c h
czyć z a r y s k rę g u , a p rz y p u s z c z a ln a je g o ś r e d n ic a w y n o s i ok. 11 m, o d le g ło ść p o m ię d z y k a m ie n ia m i n a o b w o d z ie 2 (?) m e try .
P rz y z a c h o w a n y c h b l o k a c h s t w ie r d z o n o m n ie js z e u k ł a d y k am ien i, a n a lo g ic z n e j a k w p r z y p a d k u k r ę g u I.
U w a gi. N ie s t w i e r d z o n o w o k lic y sta n . 2 k u r h a n ó w , k t ó r e jeże li m iały k a m ie n n e n a s y p y , to m ogły b y ć zn isz c z o n e p rz e z z b ie r a c z y teg o
s u ro w c a . N ie z n a le z io n o też ś la d ó w w s k a z u j ą c y c h n a e w e n t u a l n ą o b e c -n o ść c m e -n t a r z y s k a p ła s k ie g o .
O p is a n e w y ż e j o b i e k t y z u w a g i n a f r a g m e n t a r y c z n ą ich d o k u m e n t a -c ję tr u d n o u m ie ś -c ić w s -c h e m a -c ie t y p o lo g i-c z n y m k r ę g ó w 12. W s z y s tk i e s z c z e g ó ło w ie j p u b l i k o w a n e w d a w n e j lite r a tu r z e , lu b też z n a n e ze w s p ó ł c z e s n y c h b a d a ń — j a k w p r z y p a d k u Z e lg n ie w a — p o s i a d a ł y w ś r o d k u s te lle k a m ie n n e . N a jc z ę ś c ie j są to p o j e d y n c z e g łazy. J e d y n i e w o d n i e s i e n i u do o b i e k t u z G r o d n a (rys. 3) w y r a ź n i e p o d k r e ś la się o b e c n o ś ć d w ó c h k a m ie n i w ś r o d k u k o ła . R ó w n ie ż w ie lk o ś c i p r z e d s t a w i o n y c h o b i e k t ó w są b a r d z o z r ó ż n ic o -w a n e . K r ą g z G ro d n a , m ie r z ą c y p r a -w d o p o d o b n i e ok. 38 m ś r e d n ic y , j e s t z a r a z e m n a j w i ę k s z y m t e g o ty p u o b i e k t e m ze w s z y s t k i c h z n a n y c h do tej p o r y (tab. 1). Z b liż o n e w ie lk o ś c ią są j e d y n i e k r ę g i I, II z G rz y- b n ic y i IX z O d e r . Do te j s a m e j g r u p y n a l e ż y p r a w d o p o d o b n i e z a -liczy ć k r ę g i z Białej, m ie r z ą c e ok. 30 m ś r e d n ic y . K rę g i z Z e lg n ie w a , stan. 2 (rys. 5) i D o ro to w a (rys. 2) są n a to m ia s t je d n y m i z n a j m n i e j -s z y c h n a P o m o r z u (tab. 1) i j e d y n i e o b i e k t IV z G rz y b n ic y , m a j ą c y za le d w ie 7 m ś r e d n ic y , j e s t o d n ic h w y r a ź n i e m n ie js z y . O b i e k t y o zbli-ż o n y c h w y m i a r a c h z n a n e s ą n a t o m i a s t z B a b ieg o D o łu 15, O d e r — k r ą g X, P o d g ó r, Ś w i e r c z y n y i W ę s i o r ó w — k r ą g III. W s t ę p n e b a d a n ia i n w e n t a r y z a c y j n e n a sta n . 2 w Z e lg n ie w ie p o -z w a l a j ą s u g e r o w a ć , iż -z a r e j e s t r o w a n e k r ę g i r e p r e -z e n t u j ą o d m ia n ę 2 g r u p y „A". R. W o ł ą g i e w i c z a 14, a b y ć m oże do tej sa m e j o d m ia n y m ożna z a lic zy ć te ż k r ę g i z Białej.
G o d n y u w a g i j e s t f a k t o d n o t o w a n i a w l i te r a t u r z e m a t e r ia łó w z c m e n t a r z y s k z o k r e s u w p ł y w ó w rz y m sk ic h , d o t y c z ą c y c h n i e k t ó r y c h z w y m i e n i o n y c h w ty m o p r a c o w a n i u m ie js c o w o ś c i z o d k r y t y m i k r ę g a -mi: Biała, D o r o to w o i Ś w ie rc z y n a . N a jp r a w d o p o d o b n i e j m o że j e z
so-11 W o t ą g i c w i с z, K r ę g i ka m ie nn e... , s. 45— 49.
13 N a le ż y z w r ó c ić tu t a j u w a g ę na in te r e s u ją c y p la n te g o o b ie k tu , b ę d ą c y z a s a d n i-czo z a ło ż e n ie m na p la n ie o w a lu — M . T e m p e l m a n n - M ą c z y ń s k a , Babi D ó ł — — Borcz, W o i w o d s c h a l t G d a ń s k , G e m a in d e S o m o n in o , F u n d s te lle 2 ( G r ä b e r f e ld aus d e r r ö m i s c h e n K a is e r z e it) , [w :] R e c h e r c h e s a r c h é o l o g iq u e s d e 1981, K r a k ó w 1983, ry s . 1.
1 - B a b i D ó ł - B o r c z , 2 - B e l n o , 3 - B i a ł a , 4 - B ł ę d o w o , 5 - B y t ó w , 6 - C e d y n i a , 7 - Da.browa, 6 - D ę b i n a , 9 - D o r o t o w o , 10 - G r o d n o , 11 - G r z y b n i c a , 12 - K ł o d a , 13 - K r ę p s k , 14 - L u to m , 15 - Ł o m n i c a , 16 - O d r y , 17 - Osowo; 18 - P a w łó w e k , 19 - P o d ę jó r y , 20 - S t a r z y s k a , 21 - Ś w i e r c z y n a , 22 - W ę s i o r y , 23 - Z e l g n i e w o , 24 - Z ł e M ię so
b ą p o w ią z a ć , c h o c ia ż k w e s tia ta w y m a g a d a ls z e j k w e r e n d y a r c h i w a l -n e j . S e rię z a b y tk ó w p o c h o d z ą c y c h z g r o b ó w c ia ł o p a ln y c h o d k r y t y c h w k u r h a n a c h (?!) n a t e r e n i e Biaiej o p u b l i k o w a ł M. J a h n . Z o s ta ły on e u z n a n e p rz e z te g o b a d a c z a za „ b u r g u n d z k i e " i d a t o w a n e n a m ło d s z y o k r e s w p ł y w ó w r z y m s k i c h 15. W c z e ś n ie j w s p o m n ia ł j e d y n i e o n i c h J. K o s trz e w s k i, u z n a j ą c je za p o c h o d z ą c e z p ó ź n e j fa zy o k r e s u późn o - l a t e ń s k i e g o 1®. W e w s p ó łc z e s n e j lite r a t u r z e n a t o m i a s t u k a z a ła się w s t ę p n a p u b lik a c j a m a t e r ia łó w ze Z b io ró w M u z e u m N a r o d o w e g o w S z c z e -c i n i e 17, m a j ą -c y -c h p o -c h o d z ić z Białej, p r z y -c z y m o k r e ś lo n o p o ło ż e n ie te g o s t a n o w i s k a w woj. k o sz a liń sk im . I s tn ie j e p e w n a d o z a p r a w d o p o d o -b i e ń s tw a , iż m a t e r ia ł t e n p o c h o d z i ze s t a n o w i s k a p u -b l i k o w a n e g o p r z e z M. J a h n a , a w ięc m o że z n a n e g o ju ż B o ch eń sk iem u . N a p o d s ta w ie z n a j d u j ą c e j się w ty m zb iorze b r a n s o le ty o d m ia n y 3 T. G r a b a r c z y k a , m o -ż n a by r a m o w o d a t o w a ć g o o d fa z y В г ^ po C t w ł ą c z n i e 18. O c z y w iś c ie z d a ję s o b ie w p e łn i s p r a w ę z h ip o te ty c z n o ś c i łą c z e n ia ty c h s ta n o w is k . W o d n ie s ie n iu do c m e n t a r z y s k a w D o ro to w ie , w s p ó łc z e s n a l i t e r a t u ra o g r a n ic z a się z a s a d n ic z o d o e k s p o n o w a n i a z e s p o łu z p r a w d o p o d o b -n i e s z k i e l e to w e g o g r o b u s p o d k u r h a -n u . W j e g o s k ła d o b o k z e s ta w u k o ś c ia n y c h , s z k l a n y c h i k a m i e n n y c h b ie r e k (?), w c h o d z iło n a c z y n i e b r ą z o w e t y p u E 44 i n a s z y j n i k p ę t l i c o w y 19. N ie z w r a c a n o n a to m ia s t u w a -gi n a s p r a w o z d a n i e F. W i l k e n s a 20 i m o n o g r a f ię A. L is s a u e r a 21, gdzie b a r d z o s z c z e g ó ło w o o p is u je się z a ło ż e n ie k r ę g u k a m i e n n e g o i s ą s i a d u j ą c y c h z n im k u r h a n ó w . O w s p o m n ia n y m w y ż e j z e sp o le p isze j e d n a k ty lk o A. L issau er, s tą d w n io s e k , że g r ó b t e n w y k o p a n o ju ż po o p u b lik o w a n iu in fo rm a c ji F. W ilk e n s a . N a le ż y w ię c p a m ię ta ć o p r z e b a d a -n i u co -n a j m -n i e j d w ó c h g r o b ó w -n a ty m c m e -n t a r z y s k u , z k t ó r y c h j e d e -n b e z w y p o s a ż e n ia b y ł n a p e w n o p r z y k r y t y n a s y p e m k u r h a n u , a d ru g i n a j p r a w d o p o d o b n i e j z n a jd o w a ł się w k u r h a n ie . O s ta tn i z e sp ó ł m o ż n a d a t o w a ć n a fazę C j o k r e s u w p ł y w ó w rz y m sk ic h . Z ty m w n io s k ie m k o -r e s p o n d u j e fo -r m a k u -r h a n ó w — b a -r d z o w y s o k i e n a s y p y — k t ó -r a w
ta-15 M. J a h n, N e u e sp ä tk a ise rlic h e Funde aus der Lausitz. S tu d ie n zu r v o rg e s-ch is-ch tlis-ch en A rs-ch ä o lo g ie, L eip zig 1925.
10 J. K o s t r z e w s k i , Die o stg erm a n isch e K u ltu r der S p ä tla te n ze il, L eip zig— — W ürzburg 1919, s. 220.
17 W а 1 e n t a, O b rzą d ek po g rzeb o w y..,, s. 100.
18 T. G r a b a r c z y k , M eta lo w e rzem io sło a rty s ty c z n e na Pom orzu w o k re sie r z y m sk im , W r o c ła w 1981, s. 18, 19.
19 W . L a B a u m o, U rg esch ich te der O stg erm a n en , D a n zin g 1934, ryc. 64, к— o. ía F. W 11 k e n s, F undbericht ü b er ein ig e in G u tsc h e zirk S y p n ie w o e n d e c te A l -tert h üm er, „ Z eitsch rilt d e s h isto r isc h e s V e r e in e für R. B. M arien w erd er" 1877, t. III. 11 A. L i s s a u e r , Die p rä h isto risch en D en km ä ler der P rovinz W e s tp re u s se n u nd der a n g ren zen d en G ebiete, L eip zig 1887, s. 64.
W y k a z b a d a n y c h sta n o w isk i o b ie k tó w
C h a ra k tery sty k a o b iek tu , ---í__ L _ ___________________ O b iek ty to w a r z y -sz ą c e M ie js c o w o ś ć U w a g i N r k r ę g u ś r e d n ic a w ie n ie c b r u k n a s y p k a m ie n n y g ła z ś r o d k o w y g r ó b o d m ia n a g r o b y k u r h a n y 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Babi D ól-B orcz I 17 ? 5 11 16 1 B eln o 21 1 z n isz c z o n y 1877 Biata I 30 ? ? ? ? ? II 30 ? ? ? ? ? B łęd ow o 25 1 B ytów ? 1 zn isz cz o n y 1875 D ąb row a ? ? D ęb in a ? ? 1 z a c h o w a n e 3 g ła z y D orotow o I 14 1 ? 2? ? 7 G rodno I 38 ? ? ? 4? G rzybn ica I 36 + 1 2 10 II 36 + + 4 1 3 III 13 1 1 2 IV 7 1 1 K łoda I 25 K rępsk 28,6 ? 5 8 k r ę g ó w Lutom ? ? + t z n isz c z o n y 1894 Łom nica + ? M nich 23 ? O dry I 27,5 + + 1 2 3 + 27 II 25,5 + 2 4 III 25 IV 15 + ? 1 4 V 23 VI 19 + 1 VII 17 + 1 4 VIII 27 + 1 IX 33 ? X 15 + 1 4 O so w o ? 1 z n isz c z o n y 1874
T ab ela 1 (cd.) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 PdWłÓWek I II 21 23,3 ? ? 18 P o d góry 10 2 z n isz c z o n y 1880 S oefold ? 3 z n isz c z o n y 1852 S ta rzy sk a ? 1 z n isz c z o n y 1875 S w ie rczy n a 16 1 14 z n isz c z o n y 1874 W ę sio ry I 19 3 2 + 20 11 21 2 2 2 III 16 1 3 2 IV + 1? 1 4 Z e lg n ie w o I II 12 ? 11? 1? ? z a c h o w a n e 3 g ła z y
Złe M ięso 29 3 z n isz c z o n y
1879
Ź ró d ło in fo rm a c ji o o b ie k c ie : ВлЫ D ó ł-B o rcz — M . M ą c z y ń ik a , M . T e m p e l m a n n - M v c z у ń s к a, Babi Dół-Borcz, w olw od sch alt Gdaňsk, G emai nde So mo nin o, Fundstelle 2 (Gräberleid aus dnr römischen Kalserzeit), Jw:| R ec herchei ar chéologiques de 1081, K ra k ó w 19ЯЗ. Belno — M . B o h n s a c k, Ost germanischc Gräber mit Ste inpfeilern und St e in k re is In Ost deutschland, „ G o - th is k o n d za " 1940, nr 2, s. 35» J. K m i c c i ń s k i , Zagadnienie k u lt u r y g oc ko- gep id zki ej na Pomorzu W s c ho dn im w okresie r zy m sk im , Łódź 1962, s. 164. B iała — J. I. B o c h e ń s k i , Frag me nty his to-ryc zn e, teczka , .K rę g i k a m ie n n e " w A rc h iw u m M u ze u m Z ie m i Z ło to w s k ie j w Z ło to w ie . Błędo w o — B o h n s a c k , op. clt., s. 31, ryc. 8. B ytów — R. W o ł q g i e w i c z , Kręgi k a m ie n n e w G rzy bnl cy,
K o szalin 1977, s. 96. C e d y n ia — L. K o z ł o w s k i , G rob y m e g a li ty c z n e na w sc hó d od Odry, , , Prace i M a te r ia ły A n tro p o lo g ic zn e , A rch e o lo g ic zn e i E tn o g ra fic z n e " 1921, t. I I , s. 42» J. O k u 1 i с z, Studia nad pr zemianami k u l t u r o w y m i i os a d ni cz y m i w okresie r z y m s k im na Pomorzu W s c h o d n im , M azo w szu
I Podlasiu, , , A rc h e o lo g ia P o ls k i" 1970, t. X V , s. 443. D ą b ro w a — B o h n s a c k , op. с /f., s. 35. D ę b in a — T . M a l i n o w s k i , Badania na c m e n ta r z y s k u k u lt u r y w ie lb ar sk le f w Dębinie, gm. Ustka, woj. słupskie, stan. I, Iw .J Problemy k ul tu r y wi el ba rsk lef, Słupsk 1981. D o ro to w o — F. W i 1 k e n s,
Fundbericht Uber einige in Gutsche7irk S y p n ie w o e n de c te A l te r th ü m e r, „ Z e its c h rift des historisch en V e re in s f ü r R. B. M a r ie n w e r d e r " 1877, t. IIT; A . L i s s a u e r , Die pr ähistorischen D enkmäler der Provinz W e s tp re u s se n und der a ng ren ze nd en Gebiete, L e ip zig 1887, s. 154. G ro dno — T . T e t t a u ,
V o l k s sa g e n Ostpreussen, Littauens und W e s tp re us se ns , B e rlin 1837, s. 232, 233; C . F. S c h m i t t ,
Kreis Flatow, F la to w 1855, s. 2P9. G rz y b n k a — R. W o l q g i e w i c z , G rzybnica — c m en ta r z ys k o k u ltu r y w ie lb ar sk ie j z kr ę g am i ka m ie n n y m i, „ K o s z a liń s k ie Z e s z y ty M u z e a ln e " 1975, t. V . K łoda — B o c h e ń s k i , op. clt. K ręp sk — F. H o l t e r , Die amtliche Vo r ge sch lc hts lor sc hu nge n in der Pro-v in z Pilsen. W estpreussen seit den 1 V I I 1Q2R, „ N a c h ric h te n b la tt f ü r deutsche V o r z e it " 1929, t. V T II,
f . 115» K m i e c i ń s k i , op. clt., s. 164. Lutom — W o l q g l e w i c z , Kręql ka m ien n e. .., я. 96. Ł o m n ira — B o c h e ń s k i , op. clt. M n ic h — S. L e n c e w i c z , S p r a wo zd ani e z p o s zu k iw a ň w M n i -chu, woj. k u t n o w s k i e , „ S w ia to w it" 1912, t. X , s. 15— 20» B o h n s a c k , op. c l ts. 35. O d ry —
Odry, c m en ta r z ys k o ku rh a n o w e z ok res u r zy m sk ie go , red. J. K m i e c i ń s k i , Łód ź 1968. O sow o — G . O s o v/ s к i, O po m ni k a ch pr zed h is to ry c zn y c h Prus Króle wsk ich , „R o c zn ik T o w a rz y s tw a N a u k o w e -go w T o r u n iu " 1^78, s. 25. P a w łó w e k — „P reu ssis rh e P r o v in z ia lb lä tt e r " , K ö n ig sb erg 1830, s. 29, § 11. Se efe ld — W o ł ą g i e w i с z, Kręgi ka m ien n e. .. , s. 96. S ta rzy s k a — B o h n s a c k , op. cit.,
s. 35» K m i e c i ń s k i , op. cit., s. 164. S w ie rc zy n a — A rc h iw u m M u ze u m Z ie m i Z ło to w s k ie j w Z ło -to w ie . W ę s io ry — J. K m i e c i ń s k i , M. B l o m b e r g o w a , K. W a l e n t a , C m en ta r z ys k o k u r -h a no w e ze starszego okresu rz y m sk ie g o w Węs iorn c-h w pow. ka rtu sk im . „P ra c e i M a te r ia ły M u zeu m A rc h eo lo g ic zn eg o i E tn o g ra ficzn eg o w Ł o d r i" 1966, ser. A rc h e o lo g ia , t. X I I , s. 37— 111. Z e lg n ie w o — A rc h iw u m K a'tedry A rc h e o lo g ii U n iw e rs y te tu M a r ii C u rie -S k ło d o w s k ie j w L u b lin ie , A rc h iw u m M u zeu m Z ie m i Z ło to w s k ie j w Z ło to w ie . Z łe M ię s o — B o h n s a c k , op. clt., s. 29, ry c . 7.
kiej p o sta c i w y s t ę p u j e n a P o m o r z u w m ło d s z y m o k r e s ie w p ł y w ó w r z y m s k ic h 22.
Z o p is a n y m c m e n t a r z y s k i e m w S w ie r c z y n ie b ę d z ie m o żn a n a j p r a w -d o p o -d o b n ie j ł ą c z y ć p u b l i k o w a n y zbiór m a t e r ia łó w z ró ż n y c h g ro b ó w , m a ją c y c h p o c h o d z ić w ła ś n ie ze S w i e r c z y n y 211. J a k o że b r a k n a P o m o -rz u d ru g ie j m i e j s c o w o ś c i o id e n ty c z n e j n a z w ie , p o w y ż s z e u s ta le n ia w y d a ją się b y ć słuszne.
N a jp r a w d o p o d o b n i e j je s z c z e w XIX w. b a d a n o o p i s a n e c m e n t a r z y sko k u r h a n o w e z k r ę g ie m w P a w łó w k u , j e d n a k b r a k b liż sz y c h in f o r -m acji n a te n te-m at.
Z a p r e z e n to w a n y m a t e r ia ł p o zw olił z w ię k s z y ć ilość z n a n y c h s t a n o -w isk z k r ę g a m i do 26, a o g ó l n ą liczbę ty c h o b i e k t ó -w do 45 (tab. 1). N a l e ż y j e d n o c z e ś n i e p o d k r e ś li ć s łu s z n o ś ć u w a g i R. W o łą g ie w ic z a o d u żej w a r to ś c i a n a liz y p o d a ń i le g e n d dla e w e n t u a l n e j lo k a liz a c ji d a l -sz y c h o b ie k tó w tego t y p u 24, cz e g o n a j l e p s z y m p r z y k ła d e m j e s t k r ą g z G ro d n a .
W y r a ź n y m z m ia n o m uleg ł n a t o m i a s t p o g lą d o r o z m ie sz c z e n iu k r ę
-g ó w k a m i e n n y c h n a P o m o rzu , m a j ą c y c h w y s t ę p o w a ć g łó w n ie w s tre fie P o je z ie r z a K a sz u b s k o K r a je ń s k ie g o . N o w e o b i e k t y lo k a liz o w a n e d a l e -ko na p o ł u d n i o w y z a c h ó d od teg o s k u p i e n i a z w r a c a j ą u w a g ę n a dużo s z e r s z e r o z p r z e s t r z e n i e n i e się idei b u d o w y k r ę g ó w (rys. 6), k t ó r e to w chw ili o b e c n e j w y s t ę p u j ą w y r a ź n i e n a c a ły m o b s z a r z e r o z m ie s z c z e -nia się o s a d n ic tw a k u l t u r y w ie lb a r s k ie j w fazę B2/C i25.
P r z e d s ta w io n e r e z u l t a t y b a d a ń n a d r e k o n s t r u k c j ą sieci c m e n t a r z y s k 7. k r ę g a m i k a m ie n n y m i w ś r o d k o w e j s tr e f ie P o je z ie r z a P o m o r s k ie g o s t a n o w i ą w y n i k p i e r w s z e g o ich e ta p u . M a j ą o n e n a celu w s k a z a n i e na m o ż liw o śc i k r y j ą c e się za p r z y ję t y m p r o g r a m e m b a d a ń i n a f a k t n i e -d o s ta te c z n e g o w -d a ls z y m c ią g u w y k o r z y s t a n i a is t n ie j ą c y c h j u ż in fo rm a c j i o c z ęsto ju ż n ie i s t n ie j ą c y c h o b ie k ta c h , d e f in io w a n y c h j a k o „ t w o -r z ą c e w ł a s n e f o -r m y k -r a j o b -r a z o w e " 28, a w ię c g -ro d z is k a c h , k u -r h a n a c h , g r o b a c h m e g a lity c z n y c h i w ła ś n ie k r ę g a c h k a m ie n n y c h . K atedra A r c h e o lo g ii U n iw ersy tetu M. C u rie-S k io d o w sk iej w L ub lin ie ,г W o 1 g i e w i с z, K r ę g i kam ie nn e... , s. 69. 23 W a 1 e n t .i, O b r z ą d e k p o g r z e b o w y . . . , s. 163. 21 W o 1 ą g i o w i cz, K r ę g i k a m ie n n e... , s. 36—38.. 15 W o 1 a g i e w i с z, K u ltu r a o k s y w s k a . .. :t R. M a z u r o w s k i , M e t o d y k a a r c h e o l o g i c z n y c h b a d a ń p o w i e r z c h n i o w y c h , W a r sza w a — P ozn ań 1980, s. 88, 89.
A n d r z e j K o k o w s k i
ZUR FRAGE DER STEINKREISE IN DER MITTELZONE V O N DER POM M ERSCHEN SEEPLATTE
B 'i der V e rifizie ru n g der T h e se vom g ru n d sä tzlich auf K a szu b sk o -K ra jeń sk ie S e e n p la tte b esc h rä n k ten A u ftreten der K reise, w u rd en 8, in b ish er ig en Z u sa m m en stel-lu n g e n n ich t n o tie rte n F u n d ste lle n a u sse r d ie se m G eb iet f e s tg e le g t (Abb. 1). A u f Grund der H and sch rift v o m Jahre 1789 w u rd e ihre A n w e s e n h e it in Biała, K łod a und in der G eg en d v o n Łom nica fe stg e s te llt. D er K reis a u s G rodno w u rd e auf Grund d e s b e sc h r e ib en d e n T e ils e in e r S a g e v o n v e rz a u b er ten M u sik ern u n d T änzern , d ie g e -g e n das Jahr 1837 (Abb. 3) a b -g e fa sst w o r d en w ar, rek o n stru iert. D er B ericht v o n Brum m er aus B roczyn erla u b te, d en K reis und das H ü g e lg r a b m it S tein k ra n z aus S w ie r cz y n a g ra p h isch w ie d e r herzu .stellen (Abb. 4). In form ation en ü b er so lc h e Bauten w u rd en au ch in d en B erich ten v o n F o rsch u n g e n in D o ro to w o (Abb. 2), P a w łó w e k und K rępsk notiert. W äh ren d der z e itg e n ö s s is c h e n T erra in u n ter su ch u n g en w u rd en 2 K reise im Z e lg n ie w o lo k a lisie r t (Abb. 5). D ie E rg eb n isse der d u rch g efü h rte n U n tersu ch u n g en v e r g r ö sse r ten d ie Zahl der F u n d ste lle n mit K reisen bis 26 un d d ie Zahl der K reise se lb st bis 45. (Tab. 1). D as O b jek t aus G rodno ist zur Zeit der g r ö sste K reis v o n so lc h e m T yp und hat e tw a 38 m. D jr c h m es se r. D ie K reise aus Z e lg n ie w g eh ö ren zu den k le in s t e m und jed er hat e tw a 12 m. D u rchm esser. M it d en d a r g e ste llte n O b jek ten aus S w ie r cz y n a lind B ia li k ö n n e n w a h r s ch ein lich d ie aus Literatur b e k a n n te n G räber-feld !;'n d e verb u n d en w erd en .
D ie d a r g e ste llte n O b je k te ä n d ern d ie T h e se v o m A u ftreten der ä h n lic h e n hau pt-sä c h lic h in der Z one der K aszu b sk o-K rajeńsk.ie S ee n p la tte . N o u e K reise w e rd en w eit sü d -w e stlic h v o n d ieser A n h ä u fu n g lo k a lis ie r t w a s sic h d eu tlich m it m a x im a len B e-reich der В 'Sied lu ng der W ielb ark -K u ltu r in der U n terstu fe B2 und B2/C1 d eck t. M an roll n o ch ein m al a> f g r o s s e M ö g lic h k e ite n der W ied e r h e rs tellu n g v o m N e tz der O b-je k te mit S te in k r e is en au fm erk sam m achen. S o lc h e M ö g lic h k e ite n s te c k e n in der R und-fr a g e d es a lten a r c h ä o lo g isc h e n S ch ifttu m s- darin der S a g en .
