I III |l U ll III IIIT - I Illlin II IIIIIIH llllll llll II—li !■JV

I I I I |l U ll III IIIT - I Illlin I I IIIIIIH llllll llll II— li !■

JV p . 4 6 . Warszawa, d. 18 listopada M )4r. Tom X I I J .

TYGODNIK POPULARNY, POŚWIĘCONY NAUKOM PRZYRODNICZYM.

K o m ite t R edakcyjny W s zec h ś w iata stanowią Panowie:

D eike K ., D ickstein S., H oyer H., Jurkiewicz K ., Kw ietniew ski W h, Kram sztyk S., M orozew icz J „ Na- tanson JM Sztolcman J., Trzciński W . i W róblew ski W .

Prenumerować można w Redakcyi „W szechświata*

i w e w szystkich księgarniach w kraju i zagranicą.

A.dres ZRedałccyi: Kra.lsio-wslsie-^rzeca.inleście, IfcT r © © .

PREN UM ERA TA „W S Z E C H Ś W IA T A ".

W W a rs z a w ie : rocznie rs.

kwartalnie ,,

Z p rz e s y łk ą p o c zto w ą : rocznie „ lo półrocznie „

Tl Zjazd międzynarodowy geologów

W ZURICH tT.

Szósty z kolei zjazd międzynarodowy geo-

logów odbył się w Z urichu i trw ał od 28 sierpnia do 3 września r. b. P rócz ogólnego znaczenia, jak ie zgromadzenia podobne mieć m ogą (porozumiewanie się w kwestyach n au ­ kowych, zawiązywanie stosunków osobistych pomiędzy specyalistami i t. d.), zjazd tego­

roczny budził również niemałe zajęcie ze względu na k ra j, w którym m iał się odbyć.

R ozesłane wcześnie program y zapowiedziały liczne a pociągające wycieczki geologiczne do rozm aitych części Szwajcaryi, których urzą­

dzeniem zajął się kom itet zjazdu. Zbytecz- j nem byłoby dodawać, że wycieczki te stano­

wiły największą siłę przyciągającą zjazdu nie- tylko dla tych specyalistów, którzy nie p rzy ­ wiązują zbyt wielkiego znaczenia do rozpraw wygłaszanych z k atedry międzynarodowej, a obrachowanych często tylko na efekt, lecz także obudziły chęć należenia do niego w wielu miłośnikach przyrody, znajdujących się poza

kordonem urzędowego świata naukowego.

Praw o uczestniczenia w zjeździe m iał każdy, bez względu n a specyalność, kto złożył 25 franków, jako należność za bilet członka.

W ten sposób— możność słuchania wykładów geologii w górach zapewniono jaknajwiększej liczbie osób. N ic teź dziwnego, że ta k p ra k ­ tycznie pomyślany program zjazdu oraz uzna­

ne powszechnie powaby przyrody Szwajcaryi, ja k niemniej wysoki rozwój kultury społecznej jej mieszkańców, ściągnęły z rozm aitych k ra ­ jów licznych uczestników, między którymi, prócz geologów, znaleźli się także technicy, chemicy, lekarze, a naw et jed en kupiec—

z W arszawy. Ogółem zebrało się około 375 osób obojga płci. N ajw iększą liczbę przed­

stawicieli wysłały Niemcy (95), dalej Szwaj- carya (60), F rancya z A lgeryą (42), A nglia z koloniami (38), Stany Zjednoczone Am. Pn.

(32), Rossya (29), A ustro-W ęgry i W łochy (po 15), B elgia (12), P o rtu g alia i R um unia (po

), H iszpania (5), Szwecya (4), Norw egia i H olandya (po 3), B u łgarya (

), wreszcie D ania, B razylia, M eksyk i N icaragua (po 1).

Polaków na zjeździe było obecnych dziewię­

ciu (9).

Z arząd zjazdu sk ład ał się z przewodniczą­

cego, czyli prezesa, prof. R eneyiera z L ozan­

N r 46.

ny, 15 wiceprezesów, dla każdego k ra ju po jednym , sek retarza jeneralnego oraz

-ciu

sek retarzy zwyczajnych.

P rac e naukowe zjazdu podzielono pomię­

dzy cztery sekcye:

) geologii ogólnej (p rze­

wodniczący—p ro f L ap p a ren t z P ary ż a, za­

stępca—prof. H ughens z Cam bridge);

) s tr a ­ tygrafii i paleontologii (przewód.— akadem . G audry z P ary ż a, zastępca— prof. Z ittel z Monachium); 3) mineralogii i petrografii (przewodn.—prof. M ichel-Levy z P ary ża, za­

stępca—prof. G ro th z M onachium); 4) geolo­

gii stosowanej (przewód.— rad ca górn. H a u - checorne z B erlina, zastępca— Posępny, inż.

górn. z W iednia).

Największej ilości kom unikatów dostarczy­

ła sekcya stratygrafii i paleontologii. W ła ­ ściwie mówiąc, geologowie i paleontologowie wodzili rej n a zjeździe, nadaw ali mu ton ogól­

ny; przedstawicieli innych nau k geologicz­

nych, ja k np. m ineralogów i krystalografów , było stosunkowo bardzo niewielu, a odpowied­

nich komunikatów prawie wcale nie było.

F a k t ten wytłum aczyć m ożna chyba tylko wielką specyalizacyą nauk geologicznych w nowszych czasach: bez przesady powiedzieć możemy, że dzisiejszy paleontolog nie rozu­

mie k ry stalo g rafa, a m ineralog nie interesuje się lub nie zna kwestyi, obchodzących stra ty ­ g ra fa i t. p. I w sam ej rzeczy, jeśli rozpa­

trzym y się w kom unikatach, wygłoszonych w rozm aitych sekcyach, przekonam y się, że tra k tu ją one po największej części o rzeczach ta k szczegółowych, a naw et błahych, źe nie m ogą zainteresow ać nikogo, prócz kilku w ta­

jem niczonych specyalistów. J e s t to jedno ze znamion umysłowości schyłku naszego wieku, że przyrodnicy nowocześni poświęcają nieraz całą produkcyą umysłową jak iejś specyalnej kwestyi, niewiele zw racając uw agi na pozo­

stały obszar swej nauki, że pominiemy już całokształt nauk fizyczno-przyrodniczych.

Z bardziej interesujących komunikatów sekcyi geologii ogólnej wymienię tu rzecz ks.

R olanda B onapartego „o peryodycznej zmien­

ności lodowców F ra n c y i”; p. van C alkera pro­

je k t założenia „międzynarodowego tow arzy­

stw a b ad an ia głazów narzutow ych”; S t. Meu- niera „doświadczenia, dotyczące sztucznego rysow ania i w ygładzania kam ieni W celu wy­

jaśnienia mechanicznej działalności wody i lo­

dowców”; wreszcie bardzo ciekawe sprawoz­

danie prof. P enck a o „dyzlokacyach polodow- cowych” w A lpach bawarskich, będące niejako dopełnieniem i stwierdzeniem poszu­

kiwań prof. H eim a, a dowodzących, że wzno­

szenie się A lp nie je st bynajm niej procesem skończonym, gdyż warstwy nawet ta k niedaw­

nego pochodzenia, ja k t. zw. deckenschatter (pokład spojonego żwiru lodowcowego), sfał- dowane są w tym samym kierunku co i s ta r­

sze utwory alpejskie.

R eferaty sekcyi stratygrafii i paleontologii były zbyt liczne i specyalne, abym je tu mógł choć z ty tu łu czytelnikowi przytoczyć. Z a ­ znaczę tylko, że wiele w nich mówiono o po­

kładach trzeciorzędowych, o ich podziale (we­

dług prof. Sacco) na dwie duże grupy:

) ne- ogenu (pliocen, miocen) i

) paleogenu (oligo- cen, eocen), tych zaś na

p iętr mniejszych i t. d.

W sekcyi mineralogii i petrografii—ta ostatnia panow ała prawie wyłącznie. N ie słyszeliśmy ani jednego kom unikatu z k ry sta ­ lografii teoretycznej, a tylko jeden, bardzo słaby z mineralogii; poza tem darzono nas opisami rozmaitych skał bez ogólniejszego znaczenia, z wyjątkiem bardzo ciekawego i ważnego kom unikatu prof. Schm idta o łu p ­ kach krystalicznych, zawierających skam ie­

niałości jurajskie. O rzeczy tej wspomnimy nieco obszerniej w drugiej części niniejszego arty ku łu. P oza tem wygłoszono jeszcze dwa kom unikaty z syntezy minerałów, a prof.

G ro th pokazywał nowy goniometr, sporzą­

dzony przez F u essa oraz przyrząd służący do łatwego określenia kierunku d rg a ń świetl­

nych w k ry ształach dwuosiowych.

P rócz posiedzeń sekcyjnych odbyły się jeszcze trzy zebrania ogólne, z n atu ry swej bardziej już ożywione i interesujące. N a pierwszem z nich, prócz rozm aitych ceremo­

niałów, pow itań i przemówień wstępnych, były wygłoszone dwie ciekawe prelekcye:

) pierwsza przez znanego koryfeusza geologów,, prof. Suessa z W iednia, w której sędziwy ten uczony z zapałem prawdziwie młodzieńczym wyłożył swoję nową teoryą powstania A lp południowych i północnych;

) d ru g a— przez znakomitego znawcę A lp szwajcarskich, prof.

H eim a z Zurichu, który z niemniej szym za­

pałem i talentem skreślił obraz geologiczny

miejsca zjazdu, t. j. m iasta Zurichu.

N ł - 46. W S Z E C H ŚW IA T . 7 2 3

D rugie zebranie ogólne wypełniły prelek- cye prof. Michel-Levyego z P ary ż a oraz wy­

kład prof. Z ittla z Monachium. Pierwszy z nieporównaną, swadą i prawdziwie francuską swobodą wyłożył znane ju ż zresztą w zasadzie

„podstawy ogólnej (genetycznej) klasyfikacyi sk a ł,” drugi—w dobitnych lubo nieco wymu­

szonych zwrotach oratorskich usiłował wyka­

zać znaczenie fylogenii i ontogenii dla syste­

m atyki paleontologicznej. N a trzeciem i ostat- niem posiedzeniu ogólnem, prócz zbyt może specyalnych wykładów prof. B e rtra n d a (P a ­ ryż) i prof. Geikiego (Londyn), prof. Hauche- corne (Berlin) zdawał sprawozdanie z postę­

pów prac koło olbrzymiej nowej mapy geolo­

gicznej E uropy, której znaczna część je st już wykończoną, całość zaś, okazała i ślicznie wy­

konana, ukaże się w handlu w niedalekiej przyszłości. Do arkuszów zupełnie już goto­

wych należą, między innemi, wszystkie prawie ziemie polskie. N a tem samem posiedzeniu prof. K arpinskij z P etersb u rg a odczytał pro­

gram następnego Y I I zjazdu międzynarodo­

wego geologów, ja k i m a się odbyć w r. 1897 w Moskwie z wycieczkami naukowemi do U ralu, K aukazu i K rym u. N a tem zakoń­

czyły się właściwe prace naukowe obecnego zjazdu w Zuricku, a przewodniczący prof.

B enevier ogłosił jego zamknięcie, życząc uczestnikom szczęśliwej podróży po A lpach.

Życzenie to przyjęto z wielkim zapałem , gdyż większość zgromadzonych od kilku ju ż dni wyczekiwała z niecierpliwością chwili poże­

gnania malowniczego wprawdzie Z urichu oraz okazałej i słynnej politechniki związko­

wej, k tó ra udzieliła zjazdowi swych gościn­

nych podwojów, aby znaleźć się wśród bardziej jeszcze malowniczych i gościnnych gór szwaj­

carskich i posłuchać w ykładu na łonie tej przyrody, ta k w spaniałej i niezwykłej, choć na pozór surowej i niedostępnej.

W ycieczki, urządzone staraniem kom itetu zjazdu, były podzielone n a dwie grupy:

) wycieczki w góry J u r a (w liczbie 5) odbyły się pomiędzy

a 28 sierpnia, t. j. przed wła­

ściwym zjazdem w Zurichu;

) cztery wy­

cieczki po A lpach właściwych były znacznie dłuższe i z wielu względów bardziej interesu­

jące i odbyły się po ukończeniu prac nauko­

wych zjazdu, t. j. pomiędzy 3 a 16 września r. b. W ycieczki te miały jeszcze nazwę ogól­

n ą —pieszych, dla odróżnienia od t. z w. po­

dróży okólnych (yoyages circulaires), prze­

znaczonych dla osób mniej wytrwałych i nie

przyzwyczajonych do wycieczek alpejskich;

podróże okólne nie m iały wreszcie tak ściśle naukowego celu, ja k wycieczki piesze i tra k to ­ wane były więcej z punktu widzenia tu ry ­ stycznego. Ponieważ ekskursye obu katego- ryj odbywały się jednocześnie, członkowie zatem zjazdu mogli wedle własnego wyboru zapisać się do tej lub owej wycieczki, kierując się bądź względami naukowemi bądź też po­

wodami osobistemi.

K ilku najznakom itszych geologów szwaj­

carskich H eim , Schm idt, Scliardt i t. d. sta ­ nęli n a czele wycieczek pieszych, przedsięwzię­

tych w celu ściśle naukowym — pokazania i objaśnienia najbardziej ważnych i interesu ­ jących fenomenów geologicznych k ra ju ro ­ dzinnego. W celu ułatw ienia podjętego za­

dania uczeni ci wydali „Przewodnik geolo­

giczny po Szw ajcaryi,” ') książkę napisaną siłami zbiorowemi a zaw ierającą treściwy, lecz oparty na najnowszych obserwacyach wykład geologii Szwajcaryi w zastosowaniu do każdej z proponowanych wycieczek. P rz e ­ wodnik ten może być wzorem podobnego ro ­ dzaju wydawnictw n a przyszłość: prócz ogól­

nych zarysów geologicznych rozm aitych czę­

ści Szwajcaryi oraz dokładnego zestawienia odnoszącej się do nich lite ra tu ry fachowej, zawiera on nadto szczegółowy opis każdego dnia wycieczki, objaśniony licznemi rysunka­

mi i kilkunastu m apam i kolorowanemi, skła- dającem i się z kilkudziesięciu przekrojów i profilów geologicznych, umyślnie wykona­

nych na użytek poszczególnych ekskursyj.

T ak ułożona książka, pomimo swojego na po­

zór jednorazowego użytku, je st w istocie rze­

czy doskonałym, praktycznym podręcznikiem geologii Szwajcaryi, któ ry zachowa wartość swą naukową bardzo długo, gdyż je s t jedno­

cześnie najnowszą, a co ważniejsza, zbiorową, napisaną przez znakomitych specyalistów (geologów alpejskich) p racą geologiczną.

O pierając się na tej książce oraz własnych spostrzeżeniach i notatkach, będę usiłował

') L ivret-guide geologique dans le J u r a et les

Alpes de la Suisse dedie au Congres geologique

internafional. Publie p a r le Comite d ’organisa-

tion en yue de la VI session, ;i Zuricli. Lozanna,

Lipiec 1894.

N r 46.

przedstawić czytelnikom W szechśw iata tr e ­ ściwy opis j ednej ze wspomnianych wycieczek, której byłem uczestnikiem, a na której czele s ta ł prof. K . S chm idt z Bazylei. Z adanie wycieczki tej polegało na zapoznaniu jej uczestników z budową, geologiczną „central­

nych A lp szw ajcarskich.” Rzecz prosta, że zadanie to byłoby zbyt wielkiem i trudnem do wykonania w całej jego rozciągłości—

w ciągu dni trzy n a stu , jak ie wyznaczył p ro ­ gram wycieczki. Alpy środkowe zajm ują przestrzeń ta k znaczną, a w budowie swej przedstaw iają tyle fenomenów godnych wi­

dzenia i zastanowienia, że na powierzchowne choćby ich obejrzenie naw et przy pomocy ta k biegłego i uprzejm ego ich znawcy, jakim je st prof. Schm idt, trz e b a byłoby użyć ilość czasu przynajm niej trzykroć większą od wyżej po­

danej. Ponieważ jed n ak Alpy, ja k wogóle wszystkie góry sfałdow ane, sk ła d a ją się z pewnej ilości pasm pojedyńczych, względem siebie równoległych i posiadających n a całej swej długości lub znacznej jej części budowę mniej więcej jednakow ą, zatem do wyrobie­

nia ogólnego pojęcia o budowie i składzie ca­

łego system u fałd w ystarcza bliższe poznanie jednego tylko „przekroju geologicznego,” idą­

cego prostopadle do ich głównego kierunku.

T ak więc i nasze zadanie sprow adzało się do przestudyow ania w n atu rze p rzekroju geolo­

gicznego przez A lpy centralne, począwszy od stoków północnych w okolicach Z urichu (Roth- kreuz) aż do niziny lom bardzkiej— na połud­

niu. Z a pomocą, um iejętnie dobranych punk­

tów obserwacyi prof. Schm idt pokazał nam w ciągu dni trzynastu najbardziej ch a rak te­

rystyczne ustępy tego przekroju, streszczają­

cego w sobie poniekąd ca ło k ształt budowy A lp szwajcarskich. Główny kierunek p rze­

kroju, a zatem i naszej wycieczki, był z P n na P d i nie zbaczał zasadniczo od linii d. ż.

Sto-G otardzkiej. G łów na nasza d roga p ro ­ wadziła dolinam i Reuss i Ticino, z których jed n ak skręcaliśmy kilkakrotnie w doliny d ru ­

gorzędne w celu obejrzenia tego lub owego szczegółu architektonicznego, występującego w nich w postaci bardziej typowej.

A b y być zrozum iałym , zanim przejdę do właściwego opisu wycieczki, m uszę wpierw, przynajm niej z im ienia, wyliczyć czytelnikowi najważniejsze elementy geologiczne A lp środ­

kowych, podać mu, że ta k powiem, spis roz­

działów tej wspaniałej księgi geologicznej, j a ­ k ą w ciągu p aru tygodni studyowaliśmy w n a ­ turze. A lpy środkowe otoczone są z północy szerokim pasem piaskowca czyli ta k zwanej

„molasy podalpejskiej”, która, w m iarę zbli­

żania się ku właściwemu pasm u gór, przecho­

dzi w potężne nieraz pokłady konglom eratu czyli t. zw. nagelfłuh. K onglom eraty te są olbrzymią ławicą żwirową, pow stałą na wy­

brzeżu morza eocenowego, którego prądy omywały i kruszyły owoczesny (już sfałdowa- ny) ląd szwajcarski. Z a tem i piaskowcami i zlepieńcami rozciągają się równoległe do nich, lecz daleko silniej sfałdowane pasm a północnych A lp wapiennych, z pośród k tó ­ rych wyróżnić można dwie poniekąd sam o­

dzielne grupy gór: pierw sza z nich, począwszy od Rigi-Hochfluh aż do Hiilen, zbudowaną je s t przeważnie ze skał eocenowych, a w pół­

nocnej swej części tworzy szerokie za g łę b ie, w którem leżą t. zw. skałki (K lippen), utwory geologicznie ze wszech m iar zajm ujące i szcze­

gólne, orograficznie zaś odosobnione w p o sta ­ ci m ałej grupy górskiej pod nazwą M ythen.

D rugi szereg gór wapiennych zaczyna się na południe od doliny Schachen i w postaci ró ­ żnorodnie sfałdowanej, stopniowo wznoszącej się skorupy osadowej przykryw a niezgodnie z nią uławicone łupki krystaliczne, m ające nader strom y upad południowy. T a g ru p a A lp wapiennych utworzona je s t jed n ak z warstw ju rajskich i eocenowych. D alej ku południowi przew ażają ju ż skały krystaliczne, stanow ią­

ce t. zw. jąd ro całych A lp środkowyh i za j­

mujące przynajm niej

naszego przekroju poprzecznego. Z tak olbrzymiej m asy k ry ­ stalicznej dadzą się wyróżnić cztery odrębne do pewnego stopnia geologicznie i orograficz­

nie części czyli t. zw. masywy: A a r, G o tthard, Tessin (Ticino) i Seegebirge. M asa A a ru przedstaw ia system fałd izoklinalnych, pochy­

lonych na południe, prostopadle stojące pokła­

dy G otth ard u tw orzą rodzaj olbrzymiego w a­

chlarza, potężne zaś Ticino je st jak b y pła- skiein sklepieniem krystalicznem , gdy Seege­

birge sk ład a się znowu z pionowo-wzniesio- nych warstw łupków krystalicznych. Pom ię­

dzy temi masywami zachowały się jeszcze niewielkie pozostałości skał osadowych mezo- zoicznych, k tó re niegdyś pokrywały nieprzer­

waną powloką całe jąd ro krystaliczne. Ze

strony południowej (włoskiej) łupki k ry sta­

N r 46. W SZE C H SW 1A T. 725 liczne Seegebirge chowają się pod płytą por- |

firów i porfirytów dyasowych, które również

od południa przykryte są słabo sfałdowanemi utw oram i osadowemi mezozoicznemi.

Takie są główne geologiczne części składo­

we A lp środkowych. Co dotyczę ich n aj­

ważniejszych właściwości architektonicznych, to najbardziej niezgodnem uławiceniem odzna­

czają się utwory permskie i węglowe w okoli­

cy A a ru i Seegebirge, ja k również podalpej- ska m olasa i eocen. Rzecz godna uwagi, źe w obrębie masywu Ticino panuje najzupeł­

niejsza zgodność w uławiceniu pomiędzy osa­

dami mezozoicznemi a staroźytnem i bardzo gnejsami. Euchy górotwórcze w zajmującej nas części A lp odbywały się zatem głównie przy końcu epoki paleozoicznej, a także przed i po okresie miocenowym. O istnieniu i zmien­

ności dawnych lądów szwajcarskich świadczą dość znaczne transgresye, polegające na tem, że osady tryasow e na całej rozciągłości prze­

kroju spoczywają bezpośrednio na sfałdowa- nych lub leżących poziomo skałach pierwo­

tnych (granit, gnejs, łupki krystaliczne), utw ory górno jurajskie (dogger i m alm )— na tryasie i skałach pierwotnych, albo w końcu środkowy eocen — na malmie, a także na dol­

nej i górnej kredzie w północnej części m asy­

wu A ar. Najsilniejszem u sprasowaniu i skró­

ceniu u legła skorupa ziemi w „węzłach gór­

skich” S t. Gi-otarda; największemi dyzloka- cyam it. j. zaburzeniami w pierwotnym warstw układzie odznaczają się pasm a kredowe pół­

nocnych A lp wapiennych; natom iast Seege­

birge i pokrywające je osady najbardziej się w głąb zanurzyły. Najmniej ucierpiała od procesów górotwórczych—m asa gnejsów T i­

cino. Jeżeli do faktów wyżej wymienionych dodamy jeszcze wyraźnie niesymetryczną bu­

dowę całego obszaru, to będziemy mieli w streszczeniu najważniejsze momenty geolo­

giczne A lp środkowych.

P o tych uwagach i wiadomościach ogól­

nych możemy teraz przystąpić do bardziej szczegółowego zapoznania się z najgłówniej- szemi rysam i naszego przekroju, rozpatrując je w tym porządku, w jakim się nam pokazy­

wały podczas wzmiankowanej wycieczki.

(C. d. nast.J.

J ó z e f Morozewicz.

O C 1 A E

Streszczenie odczytu W. J. L . Wartona, w ypow iedzia­

nego w sekcyi geograficznej stowarzyszenia naukowego brytańskiego, na zjeździe w Oksfordzie, w sierpniu

.

(Dokończenie).

IV .

Można też słów kilka o dnie morskiem po­

wiedzieć. Poszukiwania „C hallengera” wy­

kazały, że aż do pewnej odległości od lądu dno morskie utworzone je s t z okruchów lądo­

wych, w częściach zaś głębokich składa się przeważnie ze szkieletów drobnych zwierzątek wodnych i ze szczątków tych szkieletów.

W głębokościach stosunkowo nieznacznych napotykają się szczątki licznych muszelek;

dalej zaś, w m iarę ja k głębokość w zrasta, aż do 900 metrów, przew ażają skorupki wapien­

ne globigeryn. W wodach głębszych jeszcze, gdzie wpływ ciśnienia, w połączeniu z działa­

niem dwutlenku węgla, sprowadza rozpuszcza­

nie m ateryj wapiennych, napotykam y błoto, pomięszane ze szkieletami promieniowców (r a ­ diolaria) krzemionkowych, postaci bardzo pięk­

nych i bardzo rozmaitych. Niżej jeszcze, w głę- biach przekraczających 5500 metrów, wystę­

puje czerwonawe błoto gliniaste, w którem ze szczątków organicznych d ają się jedynie jeszcze rozpoznać ślady zębów rekinów i wie­

lorybów, należących po większej części do gatunków zaginionych.

N a gęstość wody morskiej wpływa silnie parowanie,— gdzie woda ulatnia się energi­

czniej, gęstość jej w zrasta n a powierzchni;

zachodzą wszakże przytem zawikłania, dotąd należycie nierozpoznane. Nie zbadano też, czy gęstość wody morskiej w różnych pun­

ktach i we wszelkich głębokościach pozostaje mniej więcej stateczną.

V.

Z fal, które przebiegają powierzchnię mo­

rza, najważniejsze i najbardziej prawidłowe są przypływy i odpływy ’), których liczne anom alie dotąd wyjaśnione nie zostały.

’) Ob. „Przypływ y i odpływy m orskie” Z. Stra-

szewicza (W szechś. z r. b. str. 353).

W iliam Thomson i K . D arw in wykazali, że ruch wód m orskich je s t wynikiem licznych fal, zależących od różnych położeń księżyca i słońca, a z których jedne pod legają okreso­

wi dobowemu, inne półdobowemu. Chwila przejścia przez południk, zboczenie obu b ry ł niebieskich, czyli odległość ich od równika, sprow adzają znaczne zmiany; różnice w odle­

głości księżyca wyw ierają również wpływ wielki, a wciąż zmienny kierunek i natęże­

nie wiatrów oddziaływ ają tu podobnież ja k | i chwiej ność ciśnienia atmosferycznego.

Obszernośó w ahania się wody zaw isła od kilku czynników astronom icznych, k tó re w różnych punktach ziemi rozmaicie działa­

ją . Ponieważ każdy z tych objawów m a okres odmienny, w ypływ ają stąd w ruchach wody zaw ikłania najosobliwsze. W pewnych punktach ruch wody w ciągu doby je s t ledwie widoczny; w innych w ystępuje on wyraźnie podczas pewnych, oznaczonych odm ian księ­

życa. E pokę i natężenie przypływów p rze­

powiadać też można w tych tylko miejscach, k tóre p osiadają długi zasób dostrzeżeń.

Spostrzeżenia, prow adzone w różnych p u n ­ ktach kuli ziemskiej, świadczą, że bieg przy­

pływów nie je s t nigdzie równie prostym i ró ­ wnie prawidłowym, ja k dokoła wysp B rytań- skich. J e s tto rzecz tem bardziej uderzająca, że po drugiej stronie A tlan ty k u przypływy są bardzo zawiłe. E a le drugorzędne, k tóre | w okolicach innych silnie podsycają lub osła­

b iają wielkość przypływ u księżycowego i sło­

necznego są w W ielkiej B ry tan ii nieznaczne, tak, że wpływ ich je s t bez znaczenia prawie.

Dlaczego wszakże ta k się dzieje, tego nikt wyjaśnić nie zdoła.

W każdym razie i przypływ y n a wybrze­

żach brytańskich przedstaw iają przykłady ciekawych objawów interferencyi, to je s t krzyżowania się fal przypływów, biegnących w strony przeciwne lub odbijających się od innych brzegów. N a południowem wybrzeżu angielskiem, w części jego zachodniej, przy­

pływ wznosi się do 4,5 m, w m iarę wszakże ja k fala posuwa się ku wschodowi, wysokość przypływu słabnie aż do minimum

m pod Poole. N a wschód względem tego punktu w zrasta, aż do H astings, gdzie dosięga 7,39 m, a dalej jeszcze na wschód znów słabnie stopniowo. Zm iany te zależą od brzegów francuskich, k tó re w zbudzają falę

pochodną, ta zaś dorzuca wpływ swój do działania fali głównej lub j ą osłabia.

Podobna też niewątpliwie przyczyna spro­

wadza zmiany wysokości średniej przypływów i na brzegach innych. Pochodne te fale przy­

bywać mogą i z okolic dalekich i różnych, powodować tedy mogą różnice niesłychane w wysokości przypływów, niezależne zupełnie od zmian, zawisłych od czynników astrono­

micznych.

W wodach głębokich wysokość przypływów je s t słaba; gdy wszakże fala wdziera się w czę­

ści bardziej płytkie i zbliża się ku brzegom , gdy zwłaszcza w zatoce toczy się lejkowato, ta r ­ cie i ciśnienie boczne w zm agają wysokość przypływu, który też staje się wyższym, an i­

żeli n a pełnem morzu. Przyjm uje się, że wpośród oceanu przypływ wznosi wody o

do 0,9 m etra, ocena ta wynika wszakże z do­

strzeżeń prowadzonych dokoła wysp, gdzie istnieją jeszcze działania wikłające, lubo w stopniu mniejszym. Liczby dokładniejsze otrzym ać będziemy mogli dopiero, gdy obmy­

ślimy sposób pomiarów bezpośrednich wyso­

kości przypływów na wodzie głębokiej.

V I.

F a le zależne od w iatru, chociaż mniej po­

tężne, aniżeli w spaniała fala przypływu, u d e­

rz a ją jed n ak silniej wyobraźnię, żadne bo­

wiem może siły przyrody nie spraw iają w ra­

żenia ta k silnego, ja k morze rozszalałe, p rzej­

m ujące nas podziwem i przestrachem . W ysokości, ja k ą osięgać mogą fale wzbu­

rzone, oznaczyć dokładnie nigdy nie zdołano.

O trudnem tem bowiem zadaniu niewiele osób myśli w chwili gdy się sposobność nadarza, a przytem żeglarz, choćby i trzydzieści la t n a m orzu przepędził, rzadko tylko widzi fale istotnie niezwykłe. Ja k o wysokość największą fali, od dołu j ej aż do grzbietu, podawano od 12 do 27 metrów, najprawdopodobniejszą je st wysokość 15 do 18 metrów.

Ogrom ne te fale, burzą wzniecone, posuwa­

j ą się bardzo szybko. Często naw et stanowią ostrzeżenie, rozchodzą się bowiem prędzej ani­

żeli burza, k tó rą poprzedzają niekiedy o wie­

le kilometrów. W każdym razie, usunięte od działania wichru, który je wzbudził, tra c ą ce­

chujący je zarys ostry i sta ją się zwolna skro-

mnem jedynie, zaledwie dostrzeżonem falo­

waniem na wodach głębokich. A le, gdy do­

sta ją się na wody płytkie, odzyskują całą swą gwałtowność i w odległościach tysięcy ki­

lometrów od miejsca, gdzie powstały, nową wzniecają burzę. Często też burze, które szerzą spustoszenia ta k straszne, wywoływane są przez trzęsienia ziemi lub wybuchy wulka­

nicznych.

M ało tylko posiadamy dokładnych wiado­

mości o potężnych tych zjawiskach; zdaje się wszakże, że te fale olbrzymie i groźne biorą początek niedaleko od punktu, w którym wy­

stępują najsilniej. W ielki wybuch w cieśni­

nie Sundzkiej, w sierpniu 1883, dał sposo­

bność do ciekawych dostrzeżeń. W iadomo, że wybuch ten sprowadził zagładę większej części wyspy K ra k a to a i pochłonął 4 000 przeszło ofiar na brzegach Jaw y i Sum atry ‘).

F a le przez przew rót ten wzniecone, dawały się śledzić nader daleko, posiadały zaś dłu­

gość ta k znaczną, źe grzbiety następowały po sobie w odstępach czasu godzinnych; rozprze­

strzeniały się z szybkością około 560 kilome­

trów na godzinę. Ujawniły się nawet przy przylądku H o rn jeszcze, w odległości 7 950 lub

260 kilometrów, stosownie do tego, czy liczymy w jed ną, czy w drugą stronę bieguna, a w punkcie tym wznosiły się już zaledwie 0 0,125 to ponad średni poziom oceanu. W y ­ sokość fal w miejscu, gdzie się utworzyły, po­

została nieznana, nie przekraczała wszakże zapewne 3 lub 4,5 metrów.

Ruch fal wywoływanych przez przypływy 1 odpływy sięga niewątpliwie głębi znacznych i zapewnia ciągłe przemieszczanie się wody.

Z falam i wzbudzanemi przez w iatr ta k się nie dzieje, lubo nie wiele wiemy, dojakich głę­

bokości wpływ ich sięga. Gdy wszakże badamy ukształtow anie dna morskiego w pobliżu b rze­

gów, wystawionych na działanie wielkich oce­

anów, uderza nas nagłe podniesienie stoków, odkąd dna dosięgamy już w głębi 135 do 555 metrów; być więc może, źe działanie fal m or­

skich wywiera się aź do tych jeszcze głęboko­

ści. W każdym razie wyspy wulkaniczne, podniesione przez nowe wybuchy podmorskie, zostały wszystkie w czasie krótszym lub dłuż-

N r 46.

') Ob. W szechś. z r. 1883 str. 641 i z r.

1884 str. 290.

szym przez morze strawione, które więc ni­

szczącą swą pracę i pod poziomem prowadzi.

V II .

Obserwacye średniego poziomu morza uczą, że zmienia się on ustawicznie, a w różnych miejscach niejednakowo. K w estya ta wszak­

że zbadana jeszcze nie została. W niektó­

rych okolicach zmiana zależy jedynie od dzia­

łan ia wiatru, ja k to m a miejsce w morzu Czer- wonem, gdzie podczas la ta poziom przypada

o

m etra niżej, aniżeli w zimie, a to skut­

kiem działania wiatrów letnich, które zm iata­

ją morze w całej jego długości, usuwając zeń wodę. W wielu m iejscach poziom morza zmienia się stale wraz z kierunkiem w iatru, ulegając przy tem chwiej ności silniejszej, a n i­

żeli pod wpływem przypływu i odpływu.

W innych wszakże punktach przyczyny tych zmian nie przedstaw iają się tak jasno. W Sy­

dney, w Nowej W alii południowej, w ciągu la t jedenastu poziom obniżał się statecznie 0 0,25 m etra rocznie; z ostatnich sprawozdań okazuje się, że obecnie pozostaje niezmiennym.

Chwiej ność ciśnienia atmosferycznego wy­

wiera tu wpływ ważny. Stwierdzono, że ró­

żnica 0,025 to w wysokości słupa barome- trycznego sprowadza różnicę 0,3 m w pozio­

mie średnim . Pojm ujem y więc, źe w okoli­

cach, gdzie średnia wysokość barom etryczna zmienia się znacznie wraz z porą roku, a przypływy są słabe, zmiany ciśnienia atm o­

sferycznego wywierać muszą wpływ prze­

ważny.

O możliwej zmienności wiekowej poziomu m orza wiemy bardzo mało; ponieważ zaś po­

łożenie poziomu tego oznaczać możemy jed y­

nie w odniesieniu do ląd u stałego, pozosta­

je więc nierozstrzygniętem pytanie, który z obu tych żywiołów — ląd czy woda — b a r­

dziej je st chwiejnym.

W szystkie szczegóły, które rozbieraliśmy tu kolejno, stanowić m ogą przedm iot codzien­

nych dostrzeżeń żeglarza. M a on wszakże 1 inne obowiązki do spełnienia, a zwłaszcza troszczyć się musi o dobre k a rty morskie.

Zdejmowaniem dokładnych k a rt morskich zajęto się poważnie dopiere przed stu laty zaledwie, i to przy obsłudze ograniczonej b a r­

dzo liczby statków; rzecz ja sn a zatem, ja k dalece jeszcze, przy niezmiernej rozległości

727

W SZ E C H SW IA T .

zwłaszcza brzegów, są one niedostatecznie | znane. P om ijając ju ż wielkie zmiany, jakie j zachodzą na brzegach, gdzie przew ażają ła- wice piaszczyste, nie m ożna naw et twierdzić >

by k arty wybrzeży angielskich były doskona- j łe. Corocznie dowiadujemy się o nowych

skałach, dotąd nieznanych, dokoła wysp B ry tańskich, a jeżeli ta k się tu m a ją rzeczy,

cóż dopiero sądzić m ożna o k a rta c h okolic , mniej znanych.

Ż eglarze więc łożyć m uszą wszelkie usiło­

wania na popraw ę k a r t morskich dla zape­

wnienia bezpieczeństwa żeglarza, czas tedy, któryby poświęcić można sprawom czysto n a ­ ukowym, okazuje się bardzo ograniczonym.

W szystkie fe wszakże kwestye ta k się ze so­

b ą wiążą naw zajem , że zwolna, ale niewątpli­

wie, znajomość nasza m orza coraz się b a r­

dziej rozszerza.

S. K.

Podzwrotnikowe kwiaty i owoce.

(Dokończenie).

K a te g o ry a owoców, m ających mięso po­

dobne do śm ietany, w tłuszcz bardzo bogate, wcale nie je s t znaną w E uropie. S ta ry i no­

wy świat m ają swoich przedstawicieli tych owoców „oliwnych.” G ruszka adwokatów (P erse a gratissim a), rosnąca w A m eryce pod­

zwrotnikowej, podobna je s t z pozoru do dużej gruszki o zielonej łupinie. D uża pestk a o ta­

cza bru n atn y miękisz, któ ry trz e b a naprzód koniakiem lub S herry polać, zanim się poczu­

je delikatny smak orzecha laskowego. Sm a­

ru je się mięso n a chlebie i soli w edług upodo­

bania. N ajsław niejszym jed n ak owocem wysp Sundzkich je s t durian, owoc drzew a D urio zybethinus, o którym europejczycy mówią z największym zachwytem, albo z najwyż­

szym w strętem i obrzydzeniem. Owoc ten wielkości głowy dziecka, o zielonej łupinie i wielkich kolcach przynoszą jawańczycy set­

kam i n a ta rg i w dużych koszach. Obchodzi­

łem jak n ajd alej te stosy owoców durian, bo woń ich je s t w strętną. G dy się połączy woń

kozła, jełkiego m asła i gnijącej cebuli, można mieć mniej więcej wyobrażenie, ja k pachnie durian. T en kto przełam ie w stręt do zapachu,, którym się durian odznacza, będzie według zdania europejczyków i jawańczyków sowicifr wynagrodzony. Pod łupiną znajduje się białe mięso, które łączy sm ak słodkiej śmietanki i migdałów i m a tak i bukiet, ja k wyborowe wino. B ardzo m iłą dla podniebienia m a być m asłowato śluzowata konsystencya mięsa owocowego. Żem sam nie wypróbował teg a owocu—je st to opuszczenie w mojej podróży pod zwrotnik, którego najmniej żałuję.

Jeśli pisang (M usa Sapientium), który w różnych odm ianach dostarcza obfitego w m ączkę pożywienia mieszkańcom, będzie­

my jeszcze za owoc uważali, za chleb powinni­

śmy uważać również bogate w mączkę owoce drzewa chlebowego, A rto carpu s integrifolia i A . incisa.

Zupełnie odosobnione stanowisko zajm uje orzech kokosowy, powszechnie znany owoc palmy kokosowej, zwanej przez holendrów klapperboom; po m alajsku nazywa się „ka- la p a ”, a holenderska nazwa pow stała z prze­

kręcenia m alajskiej. Gdy orzech kokosowy je st wyrośnięty, ale jeszcze niedojrzały, za­

wiera płyn podobny do wody, przyjem nego słono słodkawego smaku i w takiej ilości, źe jeden orzech dać może kilka szklanek. N a Jaw ie panuje przekonanie, że trzeb a pić b a r­

dzo mało tego płynu, jeśli się nie chce wywo­

łać choroby żołądka. N a Ceylonie ludzie są innego mniemania, bo tam na wszystkich . dworcach kolejowych go podają jak o chłod­

nik. Syngalez jednem pchnięciem noża otwie­

ra m iękką jeszcze łupinę i podaje do wagonu podróżnem u owoc, jakb y pełną czarę. J a d ą c w wielki upał, z K andy do Colombo, zupełnie wypróżniłem wielki orzech kokosowy, niedo- znając żadnych złych skutków. P rz y dojrze­

waniu owocu p rzejrzysta woda kokosowa zmienia się stopniowo w m ętne mleko kokoso­

we; z początku płyn ten zawiera sole kwasów organicznych i cukier, a potem są w nim za­

wieszone liczne kropelki tłuszczu, które mu mleczny wygląd nadają. Gdy w holendersko- jawańskiej kuchni wyjdzie mleko krowie, by­

wa zastępowane świeźem mlekiem z „klapper­

boom.” „Z iarno ” orzecha kokosowego (en-

dosperm a), które tworzy na wewnętrznej

stronie łupiny p okład g ruby n a palec, bywa

N r 46. W S Z E C H SW IA T . 729 rozcierane i stanowi niezbędny dodatek do I

potraw ryżowych; używa się też do pieczywa.

N a wielką skalę używa się ro z ta rta endosper- m a do w yrabiania oleju kokosowego; gotuje się j ą z wodą w żelaznym garnku, zbiera się szum z zaw artem i w nim nieczystościami i n a­

koniec czerpie pływający po wierzchu olej.

W ta k pierwotny sposób zdobywany olej ko­

kosowy bywa wywożony w wielkiej ilości z J a ­ wy do H olandyi; w r. 1891 wywóz wynosił 34 000 kg. Ze zwrotnikowego oleju kokoso­

wego robi się w chłodniejszym klimacie E u ro ­ py m asło kokosowe, bo punkt topliwości tego tłuszczu je s t 26° O. N a Jaw ie i w Holandyi używa się jako niemający zapachu i prawie żadnego sm aku tłuszcz do potraw.

Jeszcze częściej znajdują się w handlu su­

szone i rozbite na kawałki ją d ra orzechów kokosowych jak o „coprah.” N a bardzo m a­

łych wyspach A rchipelagu malajskiego cop­

ra h stanowi jedyny a rty k u ł wywozowy, który niezliczone chińskie i m alajskie łodzie przy­

wożą do różnych punktów handlowych. N a chińskiem wybrzeżu w Singapore, olbrzymie stosy coprah, o jelkim zapachu, stanowią tło, n a którem się maluje życie w porcie. Olej wytłaczany z coprah używa się przeważnie do celów technicznych. Z tw ardej łupiny orzecha kokosowego robią różne przedmioty domowego użytku, ja k łyżki, czerpaki i t. d.

G ęsta powłoka włóknista orzecha daje dobry m atery ał na liny, m aty, worki i t. d. Surowe włókno je st w wielkiej ilości do E uropy wy­

wożone. Orzech kokosowy je st więc najlep­

szym przykładem różnych pożytków, które przynosi rodzina palm tak „dzikiej,” ja k cy­

wilizowanej ludzkości.

Orzech kokosowy je st teź z punktu widze­

nia botanicznego bardzo ciekawym owocem.

P ow staje z zawiązka o 3-ch komorach, w stanie dojrzałym ma jednę komorę, ale na końcu łupiny widać bardzo wyraźnie trzy okrągłe otwory, z których dwa zamknięte są przez tw arde denko, pod trzecim zaś leży m ały zarodek. Z iarno przylega do twardej łupiny, ale endosperm a nie wypełnia całego wielkiego w nętrza orzecha. Tworzy ona ty l­

ko wewnątrz łupiny warstwę 10 do 15 mm grubą; resztę próżnego w nętrza wypełnia po części mleko kokosowe, po części powietrze.

T rzeba uważać to niezwykłe urządzenie owo­

cu, respective nasienia, jak o objaw przystoso­

wania. P alm a kokosowa je s t prawdziwą ro ­ śliną nadbrzeżną, której owoce są przystoso­

wane do przenoszenia się przez prądy m or­

skie. W tym celu zaopatrzone są one w po­

tężny przyrząd do pływania; jest to zewnętrz­

na w arstw a owocu, m ająca komórki powietrz­

ne, mesocarpium, przez które przechodzą liczne włókna; włókna te chronią cienkościen­

n ą tkankę ap a ra tu pławnego od przedwczesne­

go pokruszenia i otarcia. Gdy się to jedn ak stanie po długiej wędrówce, ogołocony owoc nie tonie, bo wstrzymuje od tego powietrze w jego w nętrzu zaw arte. G dy się nakoniec i owoc dostanie na wybrzeże, zaczyna kiełko- i wać, przyczem koniec liścienia zmienia się,

| ja k u innych palm, w miękki, gębczasty organ ssący. W yrasta on prędko i naprzód wysysa I mleko kokosowe, k tóre dla młodej roślinki m a znaczenie zapasu wody słodkiej, nagrom a­

dzonego przez roślinę m acierzystą w pustem w nętrzu owocu. N ierzadko się zdarza u ro ­ ślin z suchych stanowisk i suchych klimatów, źe organy wegetacyjne rozmnożenia, ja k k łą­

cze i cebule, grom adzą wodę, oprócz m ate- ryałów plastycznych. Dość przypomnieć k a r­

tofel i cebulę kuchenną, które, ja k wiadomo, mogą wypuścić pędy zupełnie bez wody; te same bowiem komórki, które zaw ierają mącz­

kę i substancye białkowe, z których potem powstaną organy rośliny, zaw ierają też po­

trzebny do wzrostu zapas wody. W orzechu kokosowym n astąp ił rozdział między m ate- ryałam i plastycznemi a zapasem wody. Pierw ­ sze grom adzą się przeważnie w endospermie, drugim je st płyn zaw arty w orzechu, który z punktu widzenia rozwoju możemy uważać za obfity sok komórkowy worka zarodkowego.

Z e względu n a brzeg morski, przesiąknięty wodą słoną, n a którym kiełkuje orzech koko­

sowy, musimy uważać mleko w nim zaw arte jako zapas wody słodkiej, a że ten zapas jest rzeczą wielkiej wagi dla młodej roślinki, wy­

pływa z faktu stwierdzonego przez Schimpe- ra , źe czynność asym ilacyjna rośliny jest mocno osłabiona przy pobieraniu przez nią wielkiej ilości soli kuchennej. Z tego powodu, cała flora brzegów morskich posiada różne urządzenia, które o ile można zmniejszają po­

bieranie wody morskiej. N a Jaw ie zawie­

szają po prostu na drzewach orzechy kokoso­

we, przeznaczone do kiełkowania; kiełkują

one na powietrzu i mamy w tem dowód, że

zapas wody słodkiej, zaw arty w orzechu, sto­

sunkowo na długo kiełkującem u ziarnu wy­

starcza. Później dopiero sadzą m łode roślinki do ziemi.

G ębczasty organ ssący, który pochłonął część m leka kokosowego, przylega potem do strony wewnętrznej endosperm y i rozczynia j ą powoli, ta k że zaw arte w niej m ateryały, tłuszcz i białko zostają zupełnie pochłonięte.

Orzech kokosowy, jakeśm y widzieli, wybor­

nie je s t przystosowany do przenoszenia się przez prądy morskie. Chciałbym teraz przytoczyć kilka innych przykładów, ilustrujących przy­

stosowanie się owoców i nasion podzwrotniko-

Avych do innych sposobów przenoszenia się.

W ogóle wiadomo, źe duże i ciężkie owoce i ziarna są pod zw rotnikam i daleko częstsze, niż w strefach północnych, bo z powodu ener­

giczniejszej asymilacyi, rośliny nie potrzebują się oszczędzać pod względem m ateryałów plastycznych (wodany węgla, tłuszcze, białko), które kiełkujące ziarna dostają n a początek sWego rozwoju. W iększy daleko wysiłek na zaopatrzenie ciężkich ziarn i owoców w sposo­

by przenoszenia się je s t tego następstwem.

Połączone z tem je st większe spożycie m a te ­ ryałów, ale ich „taniość” je s t okolicznością wielce pomocną. W idzim y to, zwłaszcza przy przenoszeniu nasion przez ptaki i inne zw ierzęta owoco- i jagodo-źercze, którym ro ­ śliny d ają przynęty obfitsze i bogatsze w cu­

kier, niż w naszych okolicach.

P rzech ad zając się w części ogrodu bota­

nicznego w B uitzenorg, przeznaczonej na D ipterocarpeae, można znaleźć n a ziemi dużo owoców różnych gatunków D ipterocarpus, k tó re należą do największych i najcięższych znanych skrzydlaków. N p. owoc D iptero­

carpus Spanoghei je s t wielkości m ałego orze­

cha włoskiego i waży w stanie suchym

do 14 g. Z pięciu trw ałych działek kielicha, dwie w yrastają w duże wstąźkowate skrzydła, przeciwległe sobie i u góry łukowato zgięte.

D ługość takiego skrzydła wynosi około 25 cm, szerokość 3 do 4 cm. P ięć silnych nerwów liściowych przebiega wzdłuż takiego skrzy­

dło, ale tylko trzy środkowe dochodzą do sa­

mego końca skrzydła; między niemi je st gę­

sta siatk a anastomoz. P rz y rz ą d je st więc zbudowany mocno i elastycznie, mimo swej

małej wagi. G dy owoc spada z wysokiego drzewa, wpada prędko w szybki ruch obro­

towy, który zmniejsza znacznie szybkość spadania i przez to w iatr m a więcej sposob­

ności do uniesienia owocu.

Innym , jeszcze ciekawszym przykładem są skrzydlate owoce Jan o n ia m acrocarpa, lianu z rodziny Cucurbitaceae, k tó ra w od­

dziale ogrodu botanicznego dla roślin wiją­

cych się zwraca uwagę przez swoje piękne, lśniąco zielone wieńce; u góry widać zwiesza­

jące się b run atne owoce, ja k duże dzwony;

gdy je poruszy powiew w iatru, wydaje się, że w ylatują z nich roje dużych, atłasowo poły­

skujących motyli. W ielki, podobny do dyni owoc, m ający 20 do 24 cm średnicy, pęka u dolnego końca, ta k że powstaje duży, tró j­

kątny otwór. W ten sposób—otw arty owoc podobny je st bardzo do dzwonu; luźne, skrzy­

dlate nasiona są ułożone jak by w paczki je d ­ ne nad drugiem i i są najpiękniejsze i najdo­

skonalsze w swoim rodzaju. P łaskie, żółto brun atn e ziarno podobne je st do wielkiego ziarna dyni, oba zgięte skrzydła m ają 5 cm szerokości, a 7 do

cm długości, ta k że sze­

rokość całego przyrządu wynosi 14 do 16 cm. T kan ka skrzydeł je s t przejrzysta ja k gaza, lśniąca ja k jasny atłas jedwabny, elastyczna ja k blaszka miki. B rzegi skrzydeł zadzierają się łatwo, ale te przy swej wielko­

ści i lekkości ziarna, które zaledwie trzecią część g ra m a waży, naw et uszkodzone stanowią wyborny przyrząd do latania. Spadające ziai-- no zakreśla szerokie koła, waha się z wdzię­

kiem i powoli, jakby niechętnie, spada na ziemię. J u ż przy najlżejszym powiewie wia­

tru idzie w zawody z motylami.

P od zwrotnikam i ptaki i inne większe zwie­

rzęta częściej niż wT naszych okolicach służą do rozprzestrzeniania ziarn. M ało jed n ak dotąd wiemy o różnych przystosowaniach w tym kierunku, które jed n ak bywają bardzo rozmaite. Chciałbym tylko n a tem miejscu zwrócić uwagę na ziarna niektórych motylko­

wych, które dla przynęcenia ptaków, n aśla­

d u ją apetyczne barwy jagó d. A b ru s preca-

torius je st najbardziej znanym przykładem ,

na który już W allace zw racał uwagę. Jeszcze

bardziej godnemi uwagi są lśniąco purpurowe

ziarna A d en an th era paronina, które odbijają

od śrubowato skręconych i swą jasno żółtą

stronę wewnętrzną na zewnątrz odw racają­

N r 46. W SZ E C H SW IA T . 731 cych łupin strąków. Najpiękniej zaś wyglą­

dają wielkie,

do

cm długie, a do

cm szerokie strąki rośliny P ahudia jayanica, kie­

dy olbrzymie czarne ziarna ze szkarłatnem i otoczkami (arillus) odbijają od srebrzysto połyskującego w nętrza otwartego strąka.

N iełatw o znaleźć dobór barw piękniejszy.

B ardzo je s t prawdopodobnem, że ptaki ja- godożerne byw ają w ten sposób oszukane i przynęcone, niestraw ne nasiona połykają i rozsiewają, tem bardziej, źe w takich wypad­

kach nasiona nie w ypadają zaraz po zniknię­

ciu strąków, ale zostają przy łupinach. Z w ra­

ca też uwagę, źe nasiona P ahudia zawdzię­

czają swoję czerwoną barwę otoczce (arillus), k tó ra zresztą często przez swą jasn ą barwę i m ięsistą budowę służy do przynęcenia p ta ­ ków jagodożernych. Z nany kwiat m uszka­

towy nie je st niczem innem, jak powłoką zło- toźółtą otaczającą nasienie („muszkatową gałkę”), k tó ra przynęca owocożerne gołębie, gdy się n a drzewie otworzy owoc, mający k sz ta łt gruszki.

Z Haberlandta przełożyła M. Twardowska.

I teoryi analizy chemicznej.

(Dokończenie).

7. Zwiększenie ziarnistości osadu. W spo­

mniano już poprzednio, źe osady drobno kry­

staliczne, pozostając przez czas dłuższy w cie­

ple wśród roztw oru, z którego osiadły, prze­

chodzą w grubiej krystaliczne. Przyczyny tego szukać należy w napięciu powierzchnio- wem, działającem na granicach zetknięcia się ciał stałych z cieczami, podobnem do napięcia n a granicy pomiędzy ciałami ciekłemi a gazo- wemi. N apięcie to dąży do możliwie n a j­

znaczniejszego zmniejszenia poddanych jego działaniu powierzchni, co w naszym przypad­

ku jedynie przez zwiększenie masy pojedyn­

czych kryształków bez zmiany całkowitej ich ilości osięgniętem być może.

Jednem z następstw powyżej wspomnione- go napięcia w myśl zasad ogólnych energii

będzie to, źe mniejsze kryształki są cokolwiek łatwiej rozpuszczalne od większych. Bóżnica rozpuszczalności je s t zapewne bardzo m ała i dotychczas doświadczalnie wykazać jej nie możemy, w każdym jed n ak razie roztw ór znajduje się zawsze w stanie przesycenia względem kryształków większych, które więc w pewnej mierze zostają rozpuszczone, gdy jednocześnie n a małych od kładają się nowe warstwy, aż dopóki wszystkie nie dosięgną jednakowych mniej więcej wymiarów.

M oźnaby jeszcze zapytać, ja k rzeczy się m ają z ciałami nierozpuszczalnemu Odpo­

wiedzmy, że ciał zupełnie nierozpuszczalnych niema wcale. W zasadzie przyjąć należy, że wszystkie ciała rozpuszczają się w wodzie:

Stopień rozpuszczalności bywa bardzo różny, ale nigdy nie spada do zera. Dzisiaj umiemy wszakże nietylko wykazać, ale naw et i zmie­

rzyć rozpuszczalność takich ciał ja k np. chlo­

rek, brom ek i jodek srebra.

W iele okoliczności wpływa na szybkość, z ja k ą następuje zwiększenie się ziarnistości osadu. J e s t ona wogóle tem większa, im ciało jest łatwiej rozpuszczalne. Takie np.

osady, ja k fosforan amonu i magnezu, stosun­

kowo rozpuszczalny w wodzie, odrazu opada­

j ą w postaci grubo ziarnistej, albo przynaj­

mniej postać tę przyjm ują w krótkim czasie.

P rzem iana odbywa się też prędzej w tem pe­

ra tu rze wyższej, aniżeli w niższej. D ziała tu taj wzmożona pod wpływem ciepła rozpusz­

czalność, co właściwem je s t większości rodza­

jów m ateryi, ja k niemniej—i daleko większa szybkość dyfuzyi ciała rozpuszczonego spra­

wiająca, że cząsteczki jego prędzej się prze­

noszą z miejsca, w którem zostały rozpusz­

czone, do miejsca, gdzie m a nastąpić ponowne wydzielenie się ich w stanie krystalicznym.

O zwiększenie ziarnistości osadu powinni­

śmy starać się nietylko d la tego, że filtrowa­

nie jego odbywa się pośpieszniej, ale także i dla tego, źe osad taki bywa czystszy i do wymycia łatwiejszy od drobno krystalicznego.

Zanieczyszczenia spowodowane przez adsorp- cyą są tem większe, im powierzchnia większa, a więc im ziarnistość drobniejsza. Należy tylko pam iętać, że nazbyt znowu duże krysz­

tały m ogą między blaszkami swemi zatrzym y­

wać ług pokrystaliczny, t. j. roztwór, z k tó re­

go się tw orzą, a takiego zanieczyszczenia już

zgoła niepodobna usunąć przez przemywanie.

732

W praktyce jed n ak analitycznej uw aga ta nie m a znaczenia, gdyż nigdy tu nie miewamy do czynienia z ciałami, któreby w działających podczas rozbioru w arunkach mogły tworzyć dostatecznie wielkie kryształy.

8

. Osady koloidalne. N iek tóre ciała bez­

k ształtn e rozpuszczają się w wodzie w stosun­

kach nieokreślonych. R oztw ory takie w pew­

nych względach różnią się od zwyczajnych i stanow ią przejście między roztworam i w zwykłem znaczeniu słowa a zawiesinami lub emulsyami. R ozm aite czynniki, ja k ogrze­

wanie, dodanie ciał obcych, odparowanie, po­

wodują wydzielenie się ciała rozpuszczonego z takich roztworów, przyczem w jednych r a ­ zach traci ono bezpowrotnie możność ponow­

nego rozpuszczenia się w wodzie, w innych razach nie tra c i je j wcale. Co do ciał mine­

ralnych, tra c ą one własność powyższą stanow­

czo przez bardzo silne ogrzanie albo wyża­

rzenie.

D obrze znane przykłady ciał, o których j mówimy, m am y w glince, wodanie żelaza i większości siarków m etalicznych. O siadają one w postaci kłaczków lub g a la re ty i trudne są bardzo do wymycia, gdyż za ty k a ją pory bibuły i przechodzą przez filtr, kiedy wymycie dosięgło pewnego stopnia.

Skłonność do tw orzenia takich roztworów rzekomych czyli koloidalnych w różnych cia­

łach okazuje stopień rozm aity; w praktyce rozbiorowej pożądany je st jej stopień n a j­

niższy.

C iała z roztworów koloidalnych są osadza­

ne przez najrozm aitsze sole, a w jeszcze wy­

raźniejszy sposób przez kwasy i alkalia, o ile one nie w ywierają działania chemicznego.

Z d aje się, że skład soli ma tu ta j podrzędne znaczenie — przeciwnie — wielki wpływ i dla każdego koloidu odmienny m a stężenie jej roztw oru. G dy roztw ór soli zostanie usunię­

ty, a naw et—kiedy jeg o stężenie zmniejszy się do pewnej granicy, koloid napow rót two­

rzy swój roztw ór rzekomy. N iektóre jed n ak koloidy, ra z strącone, przechodzą w modyfi- kacyą ju ż nierozpuszczalną. P rzejście takie zapewne odbyć się może ze w7szystkiemi ko­

loidami, tylko że dla większości trzeba na nie ta k długo czekać, że zauważenie jego a tem- bardziej spożytkowanie staje się bardzo utrudnionem . PoniewTaż podczas rozbioru osa­

dy tw orzą się pod działaniem soli, kwasów lub

[ zasad, przeto koloidy strą c a ją się w postaci

j

nierozpuszczalnej i dopiero podczas przem y­

wania, kiedy roztwór strącający zostanie roz­

rzedzony, przychodzi chwila, w której tworzy się rzekomy roztw ór koloidu. Przedewszyst- kiem warunki te w ystępują w warstwach gór­

nych na lejku, roztwór zaś koloidalny dostaje się do bibuły, w k tórej porach, skutkiem ad- sorpcyi, pozostał jeszcze bardziej stężony roztw ór odczynnika. T u więc następuje po­

nowne wydzielenie koloidu z roztw oru rzeko­

mego i jak o następstwo tegoż— zatkanie po­

rów. P o dłuższem jed n ak przemywaniu pory się oczyszczają i roztw ór koloidalny przecho­

dzi wtedy do filtratu.

Ażeby tego uniknąć, pam iętać zawsze trz e ­ ba, że z koloidem na filtrze stykać się powi­

nien tylko dostatecznie stężony roztw ór soli.

Z am iast więc wodą, przemywamy podobne osady roztworem jakiejś soli. Ponieważ skład chemiczny jej nie m a tu żadnego znaczenia, wybieramy więc tak ą, k tó rą następnie n a jła ­ twiej nam będzie usunąć, więc ja k ą ś sól łatwo lotną, ja k np. octan amonu. Jeżeli jed n ak roztwór musi być wygotowany, ja k np. przy oznaczaniu kwasu tytannego, octan am onu użyć się nie daje i musi być zastąpiony przez siarczan sodu.

W niektórych rzadkich przypadkach otrzy­

mujemy w rozbiorze osady koloidalne z roz­

tworów niezawierających w sobie soli. T ak dzieje się np. kiedy roztw ór czystego kwasu arsenawego strącam y siarkowodorom. P o ­ spolicie nie otrzym ujem y wtedy żadnego osa­

du, lecz tylko płyn nawpół przezroczysty, któ­

ry przechodzi przez filtr bez zmiany. Chcąc wywołać powstanie osadu, musimy dodać j a ­ kiej soli albo kwasu: zależnie od stężenia,, wcześniej lub później tw orzą się wtedy znane żółte kłaczki, które już filtrować można bez­

piecznie.

Innym czynnikiem, dającym się z korzyścią zastosować w tych zdarzeniach, je st ogrzewa­

nie. N iektóre koloidy przez proste ogrzew a­

nie ich rzekomych roztworów wydzielają się całkowicie, wszystkie zaś pod wpływem ciepła przyjm ują postać bardziej zbitą, mniej skłon­

ną do tw orzenia zawiesiny. K w as krzemny przechodzi w odmianę nierozpuszczalną przez długie suszenie n a kąpieli wodnej, glinka do­

skonale się filtruje po kilkogodzinnej dyge-

styi jej osadu w cieple.

J J r 4 6 . W SZ E C H SW IA T . 7 3 3

A dsorpcya ciał koloidalnych je s t bardzo znaczna z powodu nadzwyczaj wysokiego sto­

pnia ich rozdrobnienia. U trudnia ona wymy­

cie tych ciał ta k bardzo, źe częstokroć nie może być wcale doprowadzone do końca w cza­

sie, jaki na nie wolno nam przeznaczyć. I tę trudność usuwamy, stosując środki zwiększa­

jące zbitość osadu. Wogóle, wszelkie zanie­

czyszczenia osadu koloidalnego najłatwiej usuwać się d ają po jego wyżarzeniu, ponieważ wysoka tem p eratu ra przeprowadza wszystkie te osady w bardziej zbite postaci, może naw et w pewnych razach —w postać krystaliczną. P e ­ wne przem iany chemiczne m ogą działać z tych samych powodów również korzystnie. T le­

nek kobaltu, strącony przez potaż gryzący, nie może być od tego ostatniego wcale uwol­

niony przez przemywanie; jeżeli jedn ak zre­

dukujem y go zapomocą wodoru na kobalt metaliczny, usunięcie potażu staje się zada­

niem łatw em zupełnie. W podobnych razach trzeba jed n ak ściśle zdawać sobie sprawę z tego, czy podczas żarzenia albo przemiany chemicznej nie nastąpi jakieś działanie po­

między osadem a ciałem adsorbowanem.

9. Dekantacya. Prostszą od filtrowania me­

todę oddzielania ciał stałych od cieczy stano­

wi dekantacya. K orzystając ze znacznej zwy­

kle różnicy w ciężarach właściwych pomiędzy ciałam i stałem i a cieczą, pozwalamy żeby mię- szanina przez ustalenie rozdzieliła się na w ar­

stwy i ciecz (lżejszą) zlewamy z ponad osadu.

Rozdzielić ilościowo między sobą dwa ciała t ą m etodą oczywiście niepodobna i dekanta­

cya je st tylko środkiem pomocniczym przy filtrowaniu. O dstałą ciecz zlewamy zwykle na filtr, żeby zatrzym ać cząstki przez jej p rą d pochwycone.

D ekantacyą można teź z korzyścią zastoso­

wać do przem ywania, przez co, szczególniej w razie bardzo miałkich lub koloidalnych osa­

dów, wygrywamy bardzo na czasie. C iała jed n ak , m ające skłonność do przechodzenia

przez filtr, nie osiadają wogóle n a dnie.

S iła odśrodkowa, przyspieszając znakomi­

cie oddzielanie się osadów od cieczy, skombi- nowana z m etodą dekantacyi, może bardzo korzystnie być tu ta j zastosowana.

1 0

. Rozdzielenie dwu zmieszanych cieczy.

Rozdzielenie dwu cieczy może tylko wtedy nastąpić, kiedy one nie rozpuszczają się w so­

bie wzajemnie. Ściśle mówiąc, wszystkie cie­

cze, rozpuszczają się w sobie wzajemnie, ale w praktyce znamy wiele takich p a r cieczy, których wzajem na rozpuszczalność może być uważane za żadną. Rozdzielenie takich w ła­

śnie cieczy dokonywa się przez ustanie się ich i zdjęcie lżejszej lub odlanie cięższej zapom o­

cą syfonu. Dogodniej i zupełniej odbywa się ta czynność przez użycie t. zw. rozdzielacza czyli lejka z kranem . W każdym razie roz­

dzielenie to je s t tem łatwiejsze, im m niejsza je s t powierzchnia zetknięcia obu cieczy, albo, innemi słowy, im mniejsza średnica naczynia zawierającego mięszaninę cieczy.

Rozdzielanie cieczy bywa wykonywane w chemii rozbiorowej w tych razach, kiedy w mięszaninie ciał stałych z daną cieczą znajduje się część składowa łatwiej rozpusz­

czalna w pewnej innej cieczy. Wydobywamy wtedy część owę zapomocą wykłócenia mięsza- niny z dobrym rozpuszczalnikiem. Zupełne rozdzielenie tą drog ą może być dokonane tyl­

ko przez wielokrotne powtarzanie wykłócenia.

11. Oddzielanie gazów od ciał stałych i cie­

czy. C iała gazowe od stałych i cieczy ta k znacznie różnią się swoim ciężarem właści­

wym, że oddzielenie ich żadnej nie przedsta­

wia trudności i bardzo często bywa przedsię­

brane. Ciał, m ających gazowy stan skupienia w zwykłej tem peraturze, je s t stosunkowo nie­

wiele i w praktyce rozbiorowej spotykamy się najczęściej tylko z takiem i ciałami, które ów stan przyjm ują dopiero pod działaniem cie­

pła. W raca ją c do tem peratury zwykłej, przechodzą one znowu do stanu cieczy lub ciała stałego, tak, źe w naszem znaczeniu od­

dzielenie ciał lotnych od stałych i ciekłych może być uważane za jednoznaczne z dysty- lacyą lub sublimacyą. J e s t to doskonała i bardzo prosta m etoda oddzielenia, o której wypadnie nam pomówić obszerniej w rozdzia­

le następnym .

1 2

. Oddzielenie gazów jednych od drugich.

Gazy m ięszają się z sobą w nieokreślonych stosunkach i rozdzielenie ich mechaniczne nie może być dokonane. Gazy lżejsze wprawdzie łatw iej dyfundują przez ciała porowate od cięższych, t ą drogą jed nak można conajwyżej wykazać obecność pewnych gazów w m ięsza­

ninie, ale niemożna rozdzielić ich ilościowo.

W przypadkach szczegółowych m ożna po­

wyżej wspomnianą dyfuzyą zastosować do ilo­

ściowego rozdzielenia, tu jednak zapewne za­