E l ż b i e t a Rose
KSIĘGOZBIÓR JÓZEFA KALASANTEGO SZANIAWSKIEGO ZACHOWANY W BIBLIOTECE UNIWERSYTECKIEJ W WARSZAWIE1
I
P o d j ę c i e b a d a ń nad c z ę ś c i ą k s i ę g o z b i o r u J ó z e f a K a la s a n te g o S z a n ia w s k ie g o , k t ó r a - po je g o ś m i e r c i - z a k u p io n a z o s t a ł a p r z e z B i b l i o t e k ę Rządową w W arszaw ie w r o k u 1846 ma n a c e l u p ró b ę o ce
n y , w ja k im s t o p n i u s t a n o w i ł a ona w a r s z t a t p r a c y naukow ej w ł a ś c i c i e l a , o ra z p r z e ś l e d z e n i a je g o z a in t e r e s o w a ń , d z i a ł a l n o ś c i i p r z e m ian id e o lo g ic z n y c h »
J ó z e f K a la s a n ty S z a n ia w s k i /1 7 6 4 - 1 8 4 3 / b y ł p o s t a c i ą b a rd z o k o n t r o w e r s y jn ą . B u d z ił z a in t e r e s o w a n ie i b y ł o c e n ia n y zarów no p r z e z sw o ic h w s p ó łc z e s n y c h , j a k i n a s tę p n e p o k o l e n i a . Bo d z i ś w ie lu b a d a c z y z a jm u je s i ę je g o i d e o l o g i ą , d z i a ł a l n o ś c i ą p o l i t y c z n ą i t w ó r c z o ś c ią naukow ą. P i s a l i o S zan iaw sk im E4. M ochnacki w p r a c y " P o w s ta n ie N arodu P o l s k ie g o " ; J .U . N iem cew icz w " P a m i ę tn i - 2 ku o o z a s a o h K s ię s tw a W a rs z a w s k ie g o .. . " - j w sp o m in a ją o nim 3 p a - m ię t n i k a r z e d r u g i e j połowy XIX w. 3 . W o d z i c k i \ P. Ł u b i e ń s k i ^ , J . D r z e w ie o k i^ . P o g lą d y i tw ó r c z o ś ć S z a n ia w s k ie g o a n a l i z o w a l i M.
7 8 9
S t r a s z e w s k i , H. S tr u v e i P . G a b ry l . S . H a r a s s e k w z n a k o m ite j p ra c y pt® "K ant w P o l s c e " 1 o w ie le m ie js c a p o ś w ię c a J . K . S z a n ia w s
kiem u ja k o p ierw sz e m u znawcy i p r o p a g a to r o w i f i l o z o f i i K a n ta w naszym k r a j u . S z a n ia w sk im ja k o k a n t y s t ą i n t e r e s u j e s i ę L. K a s i ń -
11 12 13
s k i , A. Z ie le ń o z y k , A. B ar , a w l a t a c h po w o jen n y ch T. K o z a - n e c k i 1^ i M. K r ó l 1^ . M o n o g ra fię n a te m a t d z i a ł a l n o ś o i i i d e o l o g i i S z a n ia w s k ie g o w o k r e s i e K r ó le s tw a P o l s k ie g o w y d a ła M. M a n te u f f lo — wa1^ w 1936 r . Ona t e ż o p ra c o w a ła h a s ł o " J ó z e f K a la s a n ty S z a n ia w s k i " w S ło w n ik u Pracow ników K s i ą ż k i P o l s k i e j 1? .
0 tw ó r o z o ś o i J .K . S z a n ia w s k ie g o ja k o k r y ty k a l i t e r a o k i e g o wy-
18 19 20
p o w ia d a li s i ę J . K rz y ż an o w sk i , Z. C iechanow ska i Z, L i b e r a ; o je g o d z i a ł a l n o ś o i n a p o lu o ś w i a ty , re fo rm y s z k o ln i c tw a i t e o r i i p e d a g o g ik i p i s a ł a W. Dobkowska 21 w 1928 r . ; w o k r e s i e powojennym K. W o jc ie c h o w sk i w p ra c y " T e c h n o lo g ia p ra c y um y sło w ej"22 oraz
_ 34 -
-J, M iąso w ’’S z k o ln ic tw o zawodowe w K r ó le s tw ie P o ls k im " ' . ? 3 Sza
n iaw sk im ja k o u r z ę d n ik ie m i p o l i t y k i e m zajm ow ało s i ę w i e lu h i s to ry k ó w : A. K r a u s h a r 2^ , M. H an d elsm an 2>, M. M a n te u f flo w a , N. Gą-
07 28 29
s io r o w s k a t I . C h rzan o w sk i , B. L e ó n o d o rs k i , K. K rzo s . M„ M a n te u fflo w a w e n c y k lo p e d y c zn y m s k r ó c i e s c h a r a k te r y z o w a ła c a ło ś ć k s i ę g o z b i o r u S z a n ia w s k ie g o we wspomnianym S ło w n ik u P ra c o w - ników K s i ą ż k i P o l s k i e j . S . B e d n a r s k i 30 o p ra c o w a ł c z ę ś ć k s i ę g o z b i o r u S z a n ia w s k ie g o , o f ia r o w a n ą p r z e z w ł a ś c i c i e l a w 1839 r . j e z u i to m , a w ię c n i e w cho d zącą w z a k r e s n i n i e j s z e g o a r t y k u ł u . N a to m ia s t n a j w a ż n i e j s z a o z ę śó b i b l i o t e k i , p o z o s t a j ą c a w r ę k a c h S z a n ia w s k ie go do k o ń c a ż y c i a i tr a k to w a n a p r z e z n ie g o ja k o k s i ę g o z b i ó r pod
r ę c z n y , k t ó r a - j a k p i s a ł w l i ś c i a do żony - *z a w i e r a . . • w i e l k i e s k a rb y d l a d u c h a i s t a n i e s i ę pc m nie n a d e r k o r z y s t n ą p o z o s t a ł o ś - c i ą d l a znawców w yższego ż y c i a ” ' ’ ’ , d o ty c h c z a s n i e d o c z e k a ła s i ę o p ra c o w a n ia . O b ecn ie s ta n o w i p r z e d m io t n i n i e j s z e j p r a c y .
Z achow anie i n w e n ta r z a B i b l i o t e k i Rządowej z 1846 r . q 2, w k t ó rym z a w a rte j e s t 3170 p o z y c j i p o c h o d z ą c y c h z b i b l i o t e k i S z a n ia w s
k ie g o o r a z p r z e t r w a n i e w i ę k s z o ś c i ty c h d z i e ł w z b i o r a c h B i b l i o t e k i U n i w e r s y te c k ie j w W arszaw ie s tw a r z a r z a d k ą w n a s z y c h w arun kach m o żliw o ść w n i k n i ę c i a w w a r s z t a t p ra c y naukow ej c z ło w ie k a , o k t ó rym p i s a n o , że b y ł "jed n ym z n a j w y b i t n i e j s z y o h umysłów swego p o - k o l e n i a " 33 o r a z "jed nym z n a j b a r d z i e j w y k s z ta łc o n y c h i o c z y ta n y c h l u d z i s w o je j e p o k i " ' 1'1. W e jrz e n ie w t e n w a r s z t a t może p o z w o lić n a o cen ę r e l a c j i pom iędzy d z i a ł a l n o ś c i ą naukow ą, p o l i t y c z n ą i u r z ę d n i c z ą S z a n ia w s k ie g o ,a g rom adzoną p r z e z e ń l i t e r a t u r ą , p o z w o li t a k że p e ł n i e j o ś w i e t l i ć fo rm a c ję i n t e l e k t u a l n ą t e j n ie z w y k łe j p o s t a c i
Z p u n k tu w id z e n ia k s ię g o z n a w c z e g o i n t e r e s u j ą c a w y d aje s i ę c h a r a k t e r y s t y k a r z a d k i c h e g z e m p la rz y d z i e ł z e b ra n y c h p r z e z w ł a ś c i c i e l a , a ta k ż e s p o j r z e n i e n a ż y c ie i lo s y je g o k s i ę g o z b i o r u n a p r z e s t r z e n i p ó ł t o r a w ie k u , k t ó r e u p ł y n ę ł o od c z a s u je g o z g ro m a d z e n ia .
P o d staw ę f o r m a ln e j a n a l i z y k s i ę g o z b i o r u J .K . S z a n ia w s k ie g o s ta n o w i k a r t o t e k a s p o rz ą d z o n a p r z e z a u to r k ę na, p o d s ta w ie opisów in w e n ta rz o w y c h i a u t o p s j i 35. A n a liz a t r e ś c i o w a k s i ę g o z b i o r u poz
w o l i ł a n a p o d z i a ł te m a ty c z n y i k r ó t k ą c h a r a k t e r y s t y k ę p o s z c z e g ó l
n y c h p a r t i i zg rom adzonego p iś m ie n n ic tw a .
35 I I
J ó z e f K a la s a n ty S z a n ia w s k i u r o d z i ł s i ę w 1764 r o k u w K a lw a r ii Z e b r z y d o w s k ie j, w n ie z a m o ż n e j r o d z i n i e s z l a c h e c k i e j p o c h o d z ą c e j z Z iem i Ł u k o w s k ie j. K s z t a ł c i ł s i ę w s z k o le p o d w y d z ia ło w e j w K a l i s z u , a n a s t ę p n i e s tu d i o w a ł praw o w U n iw e r s y te c ie w K ró le w c u , g d z ie b y ł m .in . s łu c h a c z e m Im m anuela K a n ta . K a r ie r ę u r z ę d n i c z ą r o z p o c z ą ł
ja k o k o m is a rz sądowy w ojew ództw a K a l i s k i e g o , s ł u ż y ł t e ż w D y w iz ji W ie lk o p o ls k ie j K a w a l e r i i N a ro d o w e j. W c z a s i e Sejm u C z t e r o l e t n i e g o w y stęp o w ał ja k o z w o le n n ik obozu r e f o r m . P r z y p i s u j e s i ę mu a u t o r s two dwu anonim ow ych b r o s z u r z t e g o o k re s u s " B e z s tr o n n e z a s ta n o w ie n ie s i ę n a d p r o je k to w a n ą u s ta w ą n a s tę p s tw a t r o n u w P o l s o e . P r z e z pewnego s z l a c h c i c a z Z iem i Ł u k o w s k ie j” , W arszawa 1790 o ra z ’’L i s t o d p o w ie d n i p is a n y do p r z y j a c i e l a w zględem u sta w y rz ą d o w e j n a d n iu 3 m aja ro k u 1791 u c h w a lo n e j. P r z e z JKS s z l a c h c i c a Z iem i Łuków- s k l e j " , W arszaw a 1792J . W tym. o k r e s i e b y ł S z a n ia w s k i r e w o lu c jo n i s t ą o b a rd z o r a d y k a ln y c h p o g lą d a c h . J a k o c z ło n e k K lubu J a k o b i nów P o l s k i c h b r a ł u d z i a ł w p r z y g o to w a n iu P o w s ta n ia K o ściu szk o w s k ie g o . O p o w iad ająo s i ę z a h a s ła m i R e w o lu c ji F r a n c u s k i e j , b y ł z w o le n n ik ie m r e w o lu c y jn y c h p rz e m ia n s p o łe c z n y c h i u s tr o jo w y c h - z ró w n a n ia s ta n ó w , praw d l a m ie s z c z a n , z n i e s i e n i a p a ń s z c z y z n y 1 p o d d a ń stw a ohłopów o r a z u s ta n o w ie n i a r e p u b l i k i . W z ią ł czynny u d z i a ł w w y d a r z e n ia c h 28 c z e rw c a 1794 r . / s ą d lu d u nad t a r g o w i - c z a n a m i/ i w e d łu g r e l a c j i L e le w e la - "n a w ła s n y c h b a rk a c h n o s i ł b e l k i n a s z u b i e n i c ę BJ .37
J a k o o z ło n e k D e p u t a e j i I n d a g a c y jn e j p r o w a d z ił ś le d z tw o p r z e ciwko b isk u p o w i W o jciech o w i S k a rsz e w sk ie m u i m a rs z a łk o w i F r y d e ry kowi J ó z e f o w i M oszyńskiem u; s t a ł o s i ę ono k u lm in ac y jn y m punktem d z i a ł a l n o ś c i t e j D e p u ta e ji" ^ 8 .
Po u p a d k u p o w s ta n ia b y ł jednym z z a ł o ż y c i e l i i k iero w n ik ó w t a j n e j C e n t r a l i z a c j i W a r s z a w s k ie j, a po j e j w y k ry c iu w 1797 r . w y je c h a ł do P a r y ż a , g d z ie z o s t a ł c z ło n k ie m D e p u t a e j i P o l s k i e j , po
w o ła n e j p r z e z le w ic ę e m ig r a c y jn ą d l a n a w ią z a n ia sto su n k ó w d y p lo m aty c zn y c h z D y r e k to r ia te m . W P a r y ż u b y ł t e ż S z a n ia w s k i d z i a ł a czem T o w arzy stw a R ep u blik an ów P o l s k i c h . Do k r a j u w r ó c i ł w 1801 r . za rządów p r u s k i c h i z a j ą ł s i ę p r a c ą naukową w z a k r e s i e f i l o z o f i i , l i t e r a t u r y i t e o r i i p e d a g o g ik i . Od 1801 do 1809 r . b y ł aktywnym c z ło n k ie m T o w arzy stw a P r z y j a c i ó ł Nauk w W a rsz a w ie, a w l a t a c h 1802-1804 je g o s e k r e t a r z e m . W tym o k r e s i e pewną r o l ę w d z i a ł a ł -
- 36 -
n o ś o i T o w arz y stw a g r a ł a g r u p a l u d z i wyy/odząeyoh s i ę z dawnego T o w arzy stw a R ep u b lik a n ó w P o l s k i c h pod n ie fo rm a ln y m p rzew od n ictw em S zan iaw sk ieg o® W y stę p o w a li o n i ja k o z w o le n n ic y f i l o z o f i i K a n ta i g ł o s i l i p o t r z e b ę z b l i ż e n i a k u l t u r a l n e g o p o l s k o - n i e m ie c k i e g o 39. Wtedy p o w s ta ły n a j w y b i t n i e j s z e ro z p ra w y f i l o z o f i c z n e S z a n ia w s k ie « g o 5 w k t ó r y c h w id o c z n e s ą wpływy K a n ta i m e t a f i z y k i p o k a n to w s k ie j.
Są t o : "Go t o j e s t f i l o z o f i a . N ie k tó r o m y ś li s łu ż y ć mogące do po
r o z u m ie n ia s i ę w zględem o d p o w ie d z i n a t o p y t a n i e " , W arszawa 1802;
"0 z n a m ie n its z y c h s y s te m a c h m o ra ln y c h s t a r o ż y t n o ś c i " , W arszawa 1803; "S y ste m G h r y s tia n iz m u k r ó tk o w y ło ż o n y " , W arszawa 1803; "R zu t oka n a d z i e j e f i l o z o f i i od o z a s u u p ad k u j e j u Greków i Rzym ian a ż do e p o k i o d r o d z e n ia n a u k " , W arszawa 1804; "R ozbiór- d z i e ł P io h te g o — - E i n i g e V o rle s u n g e n ü b e r d i e B estim m ung d e s G e le h r te n " - p u b lik o wane we f ra g m e n ta c h ^ ® P r a c e swe p r z e d s t a w i a ł n a o g ó ł S z a n ia w s k i n a p o s i e d z e n i a c h T o w arzy stw a P r z y j a c i ó ł N auk, a n a s t ę p n i e p u b l i kow ał w " R o c z n ik u T ow arzystw a" o r a z w "Nowym P a m ię tn ik u W arszaws
kim " — c z a s o p iś m ie o a m b ic ja c h naukow ych, g d z ie o g ł a s z a l i sw oje p r a c e m .i n . J a n Ś n i a d e c k i , T a d e u sz C z a c k i, J a n A l b e r t r a n d i 2' ' .
W tym o k r e s i e zajm ow ał s i ę r ó w n ie ż S z a n ia w s k i h i s t o r i ą l i t e r a t u r y i k r y ty k ą l i t e r a c k ą . J e g o ro z p ra w a "P o c h w a ła C y p ria n a Go
d e b s k i e g o . . . w b i t w i e pod Raszynem p o le g łe g o " w y g ło s z o n a n a po
s i e d z e n i u T o w arzy stw a P r z y j a c i ó ł N auk, a n a s t ę p n i e o p u b lik o w a n a w "R o o z n ik u TPN", j e s t w o c e n ie J . K rz y ż a n o w sk ie g o " n a p i s a n a zn a
k o m itą p r o z ą , p r z y n o s i n ie z w y k le w y r a z i s t ą c h a r a k t e r y s t y k ę c z ł o w ie k a i p i s a r z a , a r ó w n o c z e ś n ie z n a k o m ic ie o d tw a rz a a tm o s f e r ę pa
t r i o t y c z n ą p a n u ją c ą w T P N ... , " P o c h w a ła " j e s t je d n ą z n a j ś w i e t n i e j s z y c h p ró b k r y t y k i l i t e r a c k i e j w P o ls o e w o k r e s i e , gdy k r y t y - k a t a d o p i e r o s i ę r o d z i ł a " 42. I n n a p r a c a S z a n ia w s k ie g o "0 r o z p r a w ie J a s n o g ó r s k i e g o : W ieki u c z o n e w P o l s c e " p r z y n o s i o cen ę pieiw ?- s z e g o z a r y s u h i s t o r i i l i t e r a t u r y p o l s k i e j 2*^.
W p ie r w s z y c h l a t a c h XIX w. d a je s i ę zaobserw ow ać pow olne od
c h o d z e n ie S z a n ia w s k ie g o od poglądów r a d y k a ln y c h g ło s z o n y c h w mło
d o ś c i , ró w n o c z e sn e z sz y b k im p o stę p o w an ie m w g ó rę po s z c z e b la c h d r a b in y u r z ę d n i c z e j . Od 1806 r . b y ł c z ło n k ie m N a jw y ż sz e j Iz b y Ad
m i n i s t r a c y j n e j D e p a rta m e n tu W a rsz a w sk ie g o . W 1807 r . p ra c o w a ł w D y r e k c ji S p r a w ie d liw o ś c i w s t o p n i u a s e s o r a . W 1808 r . d elego w an y do B e r l i n a w c e l u re w in d y k o w a n ia a rc h iw a lió w p ań stw o w y ch , po po
myślnym w y k o n an iu tz w . m i s j i b e r l i ń s k i e j o b j ą ł s ta n o w is k o p ro k u r a t o r a k r ó le w s k ie g o p r z y S ą d z ie K asacy jn y m . W o z a s i e w ojny 1809 r . b y ł jednym z ośm iu d y re k to ró w G w a rd ii N aro d o w ej.
- 37 -
T r o f r a n c u s k a o r i e n t a o j a p o l i t y c z n a S z a n ia w s k ie g o po 1810 r . z a c z y n a s i ę z m ie n ia ć « Pod wpływem k s i ę c i a Adama C z a r to r y s k ie g o s t a j e s i ę on s to p n io w o p ro p a g a to re m p o r o z u m ie n ia z R o s ją i i d e i s ł o w i a n o f i l s k i c h . Z r a m i e n i a C z a r to r y s k ie g o S z a n ia w s k i j e d z i e w 1813 r . do K rakow a w o e l u p o z y s k a n ia d l a spraw y r o s y j s k i e j k s i ę c i a J ó z e f a P o n ia to w s k ie g o 4 4 » Był t e ż c z ło n k ie m t a j n e g o s to w a rz y s z e n i a , z a ło ż o n e g o p r z e z C z a r t o r y s k i e g o , a m a ją c e g o n a c e l u p r z y g o to w a n ie o p i n i i K r a ju d l a p o r o z u m ie n ia z R o s ją . W 1813 r . z r a m ie n ia K o m ite tu C e n tr a ln e g o Rad D ep artam en to w y ch p r o w a d z ił ro k o w a n ia z rzą d e m r o s y j s k i m , a w 1815 r . b y ł o f ic j a l n y m w sp ó łp ra c o w n ik ie m k s i ę o i a Adama C z a r to r y s k ie g o n a K o n g re s ie W iedeńskim . Po p o w ro c ie z W ie d n ia k o l e j n o p i a s t o w a ł S z a n ia w s k i o d p o w ie d z ia ln e s ta n o w is k a państwowe® Był s e k r e t a r z e m s t a n u i głównym s e k r e ta r z e m Tymczasowego R ządu K r ó le s tw a , w s p ó łp ra c o w a ł t e ż w o p ra c o w a n iu Kon
s t y t u c j i K r ó le s tw a P o l s k i e g o . W l a t a c h 1815-1821 b y ł p r o k u ra to re m g e n e ra ln y m , a od 1821 r® d y re k to re m W ychowania w K o m is ji Rządowej Wyznań R e l i g i j n y c h i O ś w ie c e n ia P u b l ic z n e g o .
Sprawam i k s z t a ł c e n i a , w ychow ania i o ś w ia ty i n t e r e s o w a ł s i ę S z a n ia w s k i od daw na. W l a t a c h d w u d z ie s ty c h p e ł n i ł f u n k c j ę p r e z e s a T o w arzy stw a do K s ią g E le m e n ta r n y c h , b y ł aktywnym c z ło n k ie m K o m ite tu Reform y S z k o l n ic tw a , d z i a ł a j ą c e g o pod przew odnictw em N.R. N ow o silo o w a. Od 1829 r . p e ł n i ł f u n k c ję k u r a t o r a g e n e r a ln e g o
i n s t y t u t ó w naukowych® Rozpraw a S z a n ia w s k ie g o p t . : "Rady p r z y j a c i e l s k i e młodemu c z c i c i e l o w i n auk i f i l o z o f i i p rag n ącem u z n a le ź ć p e ł n i e j s z ą d ro g ę do praw d ziw eg o i w y ższego o ś w ie c e n ia " wydana w 1805 r . A 5 i w znow iona w 1823 r , b y ł a p ierw szym p o ls k im p o d r ę c z n i kiem t e c h n o l o g i i p r a c y u m y sło w e j. A u to r omawia s e n s i m o ż liw o ś c i k s z t a ł c e n i a s i ę c z ło w ie k a d o r o s ł e g o w s p o s ó b c i ą g ł y i sy s te m a t y c z n y , z a s a d y h i g i e n y p r a c y um ysłow ej o r a z p o ż y t k i p ły n ą c e ze s tu d i o w a n i a r ó ż n y c h d z i e d z i n w ie d z y , p o d a je w skazów ki te c h n i c z n e w z a k r e s i e g ro m a d z e n ia m a t e r i a łó w , " b a d a ln e g o " c z y t a n i a i p i s a n i a . Celem t e j p r a c y b y ło w s k a z a n ie d r o g i s a m o d z ie ln e g o , k r y t y c z nego m y ś le n ia i h a rm o n ijn e g o ro z w o ju z d o l n o ś c i , p rz y g o to w u ją c e g o do w ła s n y c h b a d a ń naukow ych o r a z do p o d n i e s i e n i a poziom u m o ra ln e go j e d n o s t k i d l a d o b ra s p o łe c z e ń s tw a i n a ro d u , W r ę k o p i s a c h po
z o s t a ł y dwa o p ra c o w a n ia S z a n ia w s k ie g o : "Uwagi w zględem wychowa
n i a i n au k " n a p is a n e o k o ło 1821 r . - o p u b lik o w an e we f ra g m e n ta c h p r z e z K o z a n e c k ie g o 4 ^ , o r a z "Wady g łó w n ie js z e n a s z e g o s z k o ln e g o sy ste m u " z o k o ło 1827 r . 4 “7.
- 38
W 1822 r . S z a n ia w s k i z o s t a ł m ianowany k ie ro w n ik ie m W y d z ia łu C e n z u ry . F u n k c ją t ą p e ł n i ł do 1830 r . w s p o s ó b r y g o r y s t y c z n y , h a m ując w dużym s t o p n i u r u c h w ydaw niczy w K r ó le s tw ie i o g r a n i c z a j ą c w o ln o ść p r a s y . S z a n ia w s k i b y ł z w o le n n ik ie m c e n z u ry p r e w e n c y jn e j 1 u w a ż a ł, że " r o z t r z ą s a n i e d z i e ł p r z e d i c h wydaniem p o w ś c ią g a t y l ko n a d u ż y c i a , n ig d y z a ś n i e s p r z e c i w i a s i ą r o z s z e r z a n i u ś w i a t ł a " ł o . C e n z u ra k ie ro w a n a p r z e z S z a n ia w s k ie g o n a d g o r l i w i e b r o n i ł a z a s a d r e l i g i i k a t o l i c k i e j i m o r a ln o ś o i c h r z e ś c i j a ń s k i e j , c z c i i m i ł o ś c i d l a c a r a i R o s j i , w a l c z y ł a z w s z e lk im i p rz e ja w a m i r a d y k a liz m u i r e f o r m . U w a ża ł, że " p rz e s a d z o n a c e n z u r a l e p s z a j e s t n ie r ó w n ie w s w o ic h s k u tk a c h a n i ż e l i n i e o g r a n ic z o n a w o ln o ś ć " - ,50
O k res P o w s ta n ia L isto p a d o w e g o s p ą d z i ł S z a n ia w s k i w W ie d n iu . Po p o w ro c ie do W arszawy w 1831 r . n a d a l sp raw o w ał l i c z n e f u n k o je urzędow e w K o m is ji Rządowej WRiOP. W l a t a c h 18 32 -183 4 b y ł c z ło n kiem Sądu N ajw y ższeg o K ry m in a ln e g o , b y ł t e ż c z ło n k ie m Rady Wy
c h o w a n ia P u b lic z n e g o i p ra c o w a ł w ró ż n y c h k o m is ja c h t e j Rady.
W 1839 r . S z a n ia w s k i p r z e s z e d ł n a e m e r y tu r ą ; j e s z c z e p r z e z 2 l a t a b r a ł czy n n y u d z i a ł w ż y c iu p u b lio z n y m , je d n a k r o z g o r y c z e n i e i z ły s t a n z d ro w ia powodowały s to p n io w e w ycofyw an ie s i ą z t y c h z a j ą ć . Po 30—l e t n i e j p r z e r w ie w r ó o i ł do t w ó r c z o ś c i f i l o z o f i c z n e j , -tym razem s t o j ą c e j n a p o z y c ja c h t r ą d y c j o n a l i s t y c z n o - k o n - s e rw a ty w n e j s z k o ły f i l o z o f i i c h r z e ś c i j a ń s k i e j . W tym duch u p i s a n e b y ły a r t y k u ł y : " F i l o z o f i a d l a P olaków " 51 , "P rzy gotow aw cze uw agi do f i l o z o f i c z n e j p o le m ik i w c z a s o p is m a c h p o l s k i c h " 5 2, "Praw dy n a j -
53 54
wyższe"-^ , " S y n te z a " , p u b lik o w a n e n a łam aoh zacho w aw czego • " P i e l g rzy m a ".
J ó z e f K a la s a n ty S z a n ia w s k i z m a rł we Lwowie 16 m a ja 1843 r o k u w w ie k u 79 l a t , o k r y ty po w szech n ą d e z a p r o b a tą s p o łe c z e ń s t w a . "Ty
g o d n ik L i t e r a c k i " p o ż e g n a ł go n a s tę p u ją c y m n e k r o lo g ie m : " P rz e s ła w ny n ib y t o f i l o z o f , n ie g d y ś p i ę k n i e o w o ln o ś c i i f i l o z o f i c z n i e p i - s z ą o y , a u t o r Rad P r z y j a c i e l s k i c h , J ó z e f K a la s a n ty S z a n ia w s k i u m a rł we Lwowlą w 79 r o k u ż y c i a sw ego. P ię k n ą b i b l i o t e k ą sw o ją
z a p i s a ł tam ecznym 0 0 . J e z u ito m ja k o dowód g łę b o k ie g o szacunku, d l a owyoh n ie d o b itk ó w r o z s z e r z y c i e 11 b ig o ty z m u , d e s p o ty z m u , f a n a t y z mu i o b s k u ra n ty z m u , w du ch u k t ó i y c h d z i a ł a j ą c , p r z e z l a t k i l k a n a ś c i e / d o 1 8 3 0 / p r z y k ł a d a ł s i ą z u s i l n o ś c i ą do p r z y g a s z a n i a ś w ia t ł a w z ie m i s w o je j o j c z y s t e j . R zuciw szy okiem m i ł o s i e r d z i a i l i t o ś c i n a t e g o o d ro d n eg o s y n a M a tk i P o l s k i , w yrzeozm y: R e ą u ie s o a t
55 *
i n p a c e " ' .
- 39 -
J ó z e f K a la s a n ty S z a n ia w s k i b y ł n a pewno p o s t a c i ą n i e p o s p o l i t ą . G łęboko i w s z e c h s tr o n n ie w y k s z ta łc o n y , ogrom nie p r a c o w ity i a m b it
n y , o b d a rz o n y w ybitnym um ysłem i w s z e c h s tr o n n ie o c z y ta n y e r u d y t a , p r z e b y ł d łu g ą i z a w iłą d ro g ę od poglądów krańcow o r a d y k a ln y c h w m ło d o ś c i p r z e z l i b e r a l i z m i s ł o w i a n o f i l s k ą w ia rę w p o s ła n n ic tw o R o s j i a ż do s k r a j n e g o k o n se rw aty z m u i s e r w il iz m u . W e w o l u c j i t e j je d n a k n i e k i e r o w a ł s i ę w yrachow aniem . Pomimo p e ł n i e n i a w y so k ic h urzędów i z a u f a n i a w ła d z c a r s k i c h , m a ją tk u s i ę n i e d o r o b i ł , p r z e z c a łe n ie m a l ż y o ie m iew ał t r u d n o ś c i f in a n s o w e , ż y ł s k ro m n ie , a j e dyną r z e c z ą w a r to ś c io w ą , k t ó r ą po s o b ie z o s t a w i ł , b y ł a je g o b i b l i o t e k a , do k t ó r e j b y ł o grom nie p rzy w ią z a n y » Zapewne, gdyby ż y ł w c z a s a c h s p o k o j n i e j s z y c h , b y łb y uczonym i f i l o z o f e m , znanym i po
dziw iany m p r z e z w s p ó łc z e s n y c h i p o tom nych; je d n a k w w a ru n k a c h , w j a k i o h p r z y s z ł o mu żyó i d z i a ł a ć , o to c z o n y b y ł - z w ła s z c z a pod ko
n i e c ż y c i a - n i e n a w i ś c i ą i p o g a r d ą . Czas z ł a g o d z i ł t e negatyw ne o c e n y . D z i s i a j , w p r z e s z ł o s t o o z t e r d z l e ś o i l a t po ś m i e r c i , i n a c z e j r o z k ł a d a j ą s i ę a k c e n ty o c e n y , i n a c z e j p a trz y m y n a w ie d z ę i d z i a ł a l n o ś ć S z a n ia w s k ie g o n i ż je g o w s p ó ł c z e ś n i . Z b la d ły em ocje p o l i t y c z n e ta m ty c h c z asó w , p o z o s t a ł je g o d o ro b e k naukowy i św ia domość r o z l e g ł e j w ie d z y , j a k ą p o s i a d a ł , w i e lu d z i e d z i n a c h b y ł p r e k u r s o r e m . C eni s i ę go ja k o k r y ty k a l i t e r a c k i e g o , p r o p a g a t o r a kantyzm u w P o l s c e o ra z w y b itn e g o t e o r e t y k a i o r g a n i z a t o r a w sp ó ł
c z e s n e j p e d a g o g ik i . W ie lo k ie ru n k o w o śó d z i a ł a l n o ś c i , p r a c o w ito ś ć o r a z ogromne o c z y ta n ie i e r u d y c j a b u d z ą z ro z u m ia łe z a i n t e r e s o w a n i e i podziw d z i s i e j s z y c h h is to r y k ó w ; p o s tę p o w a n ie zgodne z p r z e k o n a n ia m i, c z ę s t o wbrew o p i n i i p u b l i c z n e j b u d z i s z a c u n e k d l a je g o c e c h c h a r a k t e r u i z ro z u m ie n ie t r a g iz m u c z ło w ie k a s p o ł e c z n i e z a an g a żo w a n eg o , u w ik ła n e g o w d ra m a t h i s t o r i i .
I I I
J ó z e f K a la s a n ty S z a n ia w s k i p r z e z c a łe sw oje d ł u g i e ż y c ie b y ł z b ie r a c z e m i m iło ś n ik ie m k s i ą ż e k . Kupował k s i ą ż k i w k r a j u , p r z y w o z ił j e z z a g r a n ic z n y c h p o d r ó ż y , n aby w ał n a a u k c ja c h k s i ę g a r s k i c h i u a n ty k w a r iu s z y . Pomimo b u r z liw y c h c z asó w , w k t ó r y c h ż y ł i d z i a ł a ł ; z g r o m a d z ił d u żą b i b l i o t e k ę , k t ó r e j t y l k o c z ę ś ć , z a r e j e s t r o wana w l i t e r a t u r z e , o b l i c z a n a j e s t n a o k . 7 t y s i ę c y wolum inów; c a - ł o ś ó je d n a k m u s i a ła być z n a c z n ie w ię k s z a 57. Ąyły tam n i e t y l k o d z i e ł a w s p ó łc z e s n e , l e o z t a k ż e In k u n a b u ły , d r u k i XVI i X V TI-w iecz~
n e , k a r t o g r a f i a i g r a f i k a .
- 40
B i b l i o t e k a S z a n ia w s k ie g o n i e d o c h o w a ła się, w c a ło ś c i* do n a s z y c h c z asó w . C zęść z n i e j / o k , 3 t y s . tom ów / p rz e w a ż n ie o t r e ś c i r e l i g i j n e j i f i l o z o f i c z n e j o r a z j e z u i t i o a o f i a r o w a ł w ł a ś c i c i e l w
1839 r . k l a s z t o r o w i je z u i tó w we Lwowie, L a r t e n b y ł wyrazem na—
n a s t a j ą c y c h od l a t d w u d z ie s ty c h XIX w, z a in t e r e s o w a ń r e l i g i j n y c h S z a n ia w s k ie g o o r a z je g o u z n a n ia d l a t e g o z a k o n u , Z b ie g ie m c z a s u s t a ł s i ę S z a n ia w s k i g o rliw y m r z e c z n ik i e m i o b ro ń c ą j e z u i t ó w , za
b i e g a ł o i c h p o w ró t do K r ó l e s t w a , u trz y m y w a ł b l i s k i e s t o s u n k i z k l a s z t o r e m lw ow skim . J e z u i c i wysoko o e n i l i w a r to ś ć o trz y m an e g o d a - r u , w k tó ry m o k o ło połowę, s ta n o w ił y s t a r o d r u k i ^ , s p o r z ą d z i l i k a t a l o g i u trz y m y w a li k s i ę g o z b i ó r w z w a r te j c a ł o ś c i . O koło 1920 r . z o s t a ł on p r z e n i e s i o n y do n o w o c z e sn e j J e z u i c k i e j B i b l i o t e k i P r o w i n c j i M a ło p o l s k ie j w K ra k o w ie , g d z ie z n a jd u j e s i ę do d z i ś w raz z zachowanym s p is e m , z a ty tu ło w a n y m : " I n w e n ta r z k s i ą ż e k J ó z e f a K a- l a s a n t e g o S z a n ia w s k ie g o " 59.
Pewną c z ę ś ć swego k s i ę g o z b i o r u o f ia r o w a ł w ł a ś c i c i e l K onw ikto
wi im , S z a n ia w s k ic h w Ł u k o w ie^ 0 ; k s i ą ż k i t e z b ie g ie m l a t u l e g ł y r o z p r o s z e n i u i z a g i n ę ł y ^ * . Pewną i l o ś ć k s i ą ż e k p r z e z n a c z y ł t e ż S z a n ia w s k i d l a e g z e k u to ró w sw o je g o t e s t a m e n t u 0 , Główna o z ę ść k s i ę g o z b i o r u p o z o s t a ł a je d n a k w r ę k u w ł a ś c i c i e l a a ż do je g o ś m ie r c i w 1843 r , i w t r z y l a t a p ó ź n ie j z o s t a ł a z a k u p io n a od sp a d k o b ie rc ó w p r z e z B i b l i o t e k ę Rządową w W arszaw ie z a 1700 r u b l i s r e b
rem . r o
B i b l i o t e k a Rządowa0 z o s t a ł a p o w o łan a w 1843 r . n a m ie js c e z lik w id o w a n e j po p o w s ta n iu lis to p a d o w y m B i b l i o t e k i G łów nej p rz y U n iw e r s y te c ie W arszaw skim . J e j k s i ę g o z b i ó r b y ł w zbogacany p r z e z p rz e jm o w a n ie b i b l i o t e k k aso w any ch s z k ó ł i i n s t y t u c j i o r a z kupowa
n i e z b io ró w b i b l i o t e c z n y c h od o só b c i e s z ą c y c h s i ę d o b r ą o p i n i ą u w ła d z z a b o r c z y c h . W ro k u 1846 z a k u p io n o m .i n . omawiany k s i ę g o z b i ó r J .K . S z a n ia w s k ie g o . S k ł a d a ł s i ę on z d z i e ł t r a k t u j ą c y c h o ró ż n y c h d z ie d z in a c h w ie d z y , j a k f i l o z o f i a , t e o l o g i a i r e l i g io z n a w s tw o , h i s t o r i a , t e o r i a p a ń s tw a i p ra w a , p o l i t y k a , p e d a g o g ik a , e k o n o m ia , n a u k i m a te m a ty c z n o - p r z y r o d n ic z e , m edycyna, a t a k ż e w ydaw nictw a in f o r m a c y jn e - s ło w n ik i i e n c y k lo p e d ie . Obok w ydaw nictw naukow ych, z n a jd o w a ły s i ę tam r ó w n ie ż w n i e w i e l k i e j i l o ś c i u tw o ry l i t e r a t u r y p i ę k n e j od k l a s y k i p o l s k i e j i ś w ia to w e j po d z i e ł a S zan iaw sk iem u w s p ó łc z e s n e .
Ź ró dłem w ia d o m o śc i o om aw ianej c z ę ś c i k s i ę g o z b i o r u J .K . S za
n ia w s k ie g o j e s t zachow any w z a s o b a c h B i b l i o t e k i U n iw e r s y te c k ie j
- 41
w W arszaw ie " I n w e n ta r z B i b l i o t e k i R z ą d o w e j", z a w ie r a ją c y i a .i n , s p i s d z i e ł p o c h o d z ą c y c h z z a k u p io n e g o k s i ę g o z b i o r u . W edług ooeny H. K o z e r s k i e j ^ ^ , " b y ł t o b o d a j je d e n z n a jc ie k a w s z y c h z b io ró w , j a k i e w p ły n ę ły do B i b l i o t e k i Rządow ej w e p o ce p a s k ie w io z o w s k ie j W ięk sza c z ę ś ć t y c h d z i e ł i s t n i e j e w B i b l i o t e c e U n i w e r s y te c k ie j w W arszaw ie do d z i s i a j , je d n a k n i e s ta n o w ią one w y o d rę b n io n e j c a ł o ś c i , C zęść z b i o r u z n a jd u j e s i ę w m agazynach s t a r y c h druków ,
c z ę ś ć w " d ru k a c h no w y ch ", p o n a d to w BUW p o d s ta w ą u k ła d u k s i ą ż e k j e s t i o h f o r m a t, d l a t e g o k s i ą ż k i ze z b io ró w S z a n ia w s k ie g o z n a j d u ją s i ę w r ó ż n y c h c z ę ś c i a c h m agazynu,
W momencie zak u p u k s i ę g o z b i ó r J .K , S z a n ia w s k ie g o l i c z y ł 3170 p o z y c j i in w e n ta rz o w y c h . N a jw ię k s z ą c z ę ś ć s ta n o w ił y w ydaw nictw a X IX -w ieczn e / o k . 6 4 # / i X.V1 I i - w i e c z n e / o k . 2 8 # /. D z i e ła wydane w XVI i XVII w ie k u s ta n o w ił y o k . 3 # , a ok. 5# p u b l i k a c j i j e s t bez r o k u w y d a n ia .
Pod w zględem językowym k s i ę g o z b i ó r p r z e d s t a w i a s i ę n a s t ę p u j ą c o : w ydaw nictw a w ję z y k u n ie m ie c k im - ok. 6 3 # , w ję z y k u f r a n c u s kim o k . 2 0 # , w ję z y k u p o ls k im o k . 7 # , w ję z y k u ł a c i ń s k i m ponad 7#. N i e l i c z n ą g ru p ę s ta n o w ią d z i e ł a w ję z y k u a n g ie l s k im i w ło s kim - o k . 2# o r a z p o je d y n c z e e g z e m p la rz e w ję z y k u r o s y j s k im i l i te w sk im .
O k r e ś l a j ą c k s i ę g o z b i ó r od s t r o n y te m a ty c z n e j można s t w i e r d z i ć , że w ię k s z o ś ć k s i ą ż e k - ponad 83# - t o p u b l i k a c j e z d z ie d z in y nau k h u m a n is ty c z n o - s p o łe c z n y c h , s k ro m n ie j r e p r e z e n to w a n e s ą .nauki ma
te m a ty c z n o - p r z y r o d n ic z e - o k . 11#; w b i b l i o t e c e S z a n ia w s k ie g o j e s t t a k ż e o k . 5# p o z y c j i l i t e r a t u r y p i ę k n e j ,
K s ię g a in w e n ta r z o w a , z a w i e r a j ą c a m. i n . k s i ę g o z b i ó r S z a n ia w s
k ie g o , j e s t d o b rz e z a ch o w a n a, o p ra w io n a w p ó ł s k ó r e k , fo rm a tu 35 x 21 om, p ro w adzo n a c z y s t o i s t a r a n n i e p r z e z K a z im ie r z a S z u m iń s- k ie g o , ów czesn ego s e k r e t a r z a B i b l i o t e k i , Na p i e r w s z e j k a r c i e / t y t u ł o w e j / w i d n i e j e n a p i s : " I n w e n ta r z w ł a s n o ś c i B i b l i o t e k i Rządowej co do K s ią ż e k , A tlasó w i K a r t J e o g r a f i c z n y c h t u d z i e ż P ism P e r y o - d y c z n y c h , Płodów L i t o g r a f i o z n y o h , M e d a li i Numizmatów w n i e j s i ę z n a jd u ją c y c h z końcem r o k u 1 8 4 6 ". W górnym lewym r o g u k a r t y uw a-
£ C g a : "Nxem pl. do z w ro tu " o r a z n a ś ro d k u l i t e r a "A"
C a ła k s i ę g a in w e n ta rz o w a j e s t ru b ry k o w a n a , z a w ie r a n a s t ę p u j ą c e e le m e n ty :
Nr po rząd k o w y ; W y s z c z e g ó ln ie n ie p r z y b y ły c h i u b y ły o h d z i e ł w B i
b l i o t e c e R ządow ej;
42 -
I l o ś ć d z i e ł , e g z e m p la r z y , w olum inów , tomów;
I l o ś ć k a r t g e o g r a f ic z n y c h ; a t l a s ó w , k a r t ;
I l o ś ć p ism p e r io d y c z n y c h ; num erów, wolum inów , tomów;
I l o ś ć ry su n k ó w , l i t o g r a f i i , n ó t / ! / : p o s z y tó w , s z t u k p o je d y n c z y c h ; I l o ś ć r ę k o p is ó w ; d z i e ł , wolum inów;
N um izm ata;
Cena: R. s r . , kop«, U w agi.
K a rty i n w e n ta r z a s ą fo lio w a n e ołów kiem . Na p i e r w s z e j k a r c i e / r e c t o / w i d n i e j e i n f o r m a c ja o s t a n i e p o s i a d a n i a B i b l i o t e k i z koń
c a 1845 r» o r a z u w ag a, że "R em anent t e n z o s t a n i e do p rz y c h o d u z a - sumowany p r z y k o ń c u n i n i e j s z e g o I n w e n ta r z a " . Na końcu k a ż d e j s t r o ny s p o rz ą d z a n e j e s t podsum ow anie w s z y s tk i c h p o z y c j i od p o c z ą tk u k s i ę g i "do p r z e n i e s i e n i a " , k a ż d a n a s tę p n a s t r o n a ro z p o c z y n a s i ę p o z y c ją "z p r z e n i e s i e n i a " . P ie rw s z e 150 p o z y c j i I n w e n ta r z a , t o k s i ą ż k i , k t ó r e w p ły n ę ły z e g z e m p la r z a obow iązkow ego w 1846 r . o p i
s a n e : " p r z y b y ło z D ru k a rń K ra jo w y c h " . Od p o z y c j i 151 do 3351 w pi
s a n e s ą k s i ą ż k i "Z k u p n a " , a od p o z y c j i 3352 n a k a r c i e 231 / r e c t o / z a z n a c z o n o : "Z darów w 1846 r o k u p r z y b y ł o " . " K s ią ż k i po J . W . [ J a ś n i e Wielmożnym] S zan iaw sk im " z a jm u ją w I n w e n ta r z u p o z y c je od 182 do 3 3 5 1 . W "uw agach" o z n a cz o n e s ą t r z y d z i a ł y k s i ą ż e k : " K s ią ż k i m edyczne" p o z . od 1344 do 1 3 7 9, " K s ią ż k i p o l i t y c z n e " p o z . od 1380 do 2073 i " K s ią ż k i r o z m a ite " p o z . od 2074 do 3 351. Konna w p is u do i n w e n ta r z a j e s t b a rd z o z ró ż n ic o w a n a . W z a s a d z ie u w z g lę d n io n e j e s t n a z w isk o i im io n a a u t o r a , s k ró c o n y t y t u ł d z i e ł a , m ie js c e i r o k w y d a n ia , czasem f o r m a t. Z d a rz a s i ę je d n a k p r z e s t a w i e n i e k o l e j n o ś c i z a p i s u l u b o p u s z c z e n ia , b r a k n a z w is k a a u t o r a l u b je g o i m i e n i a , b r a k m ie js c a w y d a n ia , b r a k ro k u w y d a n ia / 1 69 p o z y c j i / . H a sło a u t o r s k i e podawane j e s t p rz e w a ż n ie w fo rm ie t a k i e j , j a k n a k a r c i e t y t u ł o w e j d z i e ł a .W d r u k a c h XV I- 1 X V II-w ie c z n y o h c z ę s t o fo rm a h a s ł a a u t o r s k i e g o j e s t z la t y n iz o w a n a , t o samo d o ty c z y s p o ls z c z e ń n a z w is k a u to ró w d z i e ł tłu m a c z o n y c h n a ję z y k p o l s k i , n p . L a f o n te n /3 3 0 9 /6 6 z a m ia s t L a f o n t a i n e , E a n d y lla k / 2 6 9 9 / z a m ia s t C o n d illa c i t p . T r a f i a j ą s i ę t e ż b łę d y w o r t o g r a f i i n a z w is k . Czasem p r z e d n a z w isk ie m w y s tę p u je s k r ó t P [ p a n ] , M [ m o n s i e u r j , Dr [ d o k t o r ] obok l u b z a m ia s t i n i c j a ł ó w i m i e n i a . C z ę s to w y s tę p u ją c e a b r e w i a c j e , do
ty c z ą c e m ie j s c a lu b r o k u w y d a n ia / n p . 768 z a m ia s t 1 7 6 8 /, spowodo
wane s ą o s z c z ę d n o ś c ią m ie js c a w w ą s k ic h r u b r y k a c h k s i ę g i in w e n ta r z o w e j. W pisyw anie p r a o a u t o r s k i c h ja k o anonim ow ych w ynik ać może
_ 43 -
n i e t y l k o z powodu t r u d n o ś c i w o d n a l e z i e n i u n a z w is k a a u t o r a n a k a r c i e t y t u ł o w e j , l e c z t a k ż e z p r z e k o n a n ia b i b l i o t e k a r z a s p o r z ą d z a ją c e g o in w e n ta r z o o o z y w i s to ś c i a u t o r s t w a o p isy w a n eg o d z i e ł a . Np. p o z y o ja 3237 "Co j e s t f i l o z o f i a " l u b p o z . 3236 "0 z n a m ie n it
s z y c h s y s te m a c h s t a r o ż y t n o ś c i . . . " o b ie p r a c e a u t o r s t w a J .K . S z a - n ia w s k ie g o . S p o ty k a s i ę t e ż t a k i e u w ag i p i s z ą c e g o , j a k n p . "Każ•»
dy tom z ło ż o n y z 3 H eftów " / 5 5 4 / . Z ró żn ico w an e i n i e zaw sze do
k ła d n e w p isy do i n w e n ta r z a p o s z c z e g ó ln y c h p o z y c j i o r a z l i c z n e o p u s z c z a n ia i s t o t n y c h d l a o p is u k a ta lo g o w e g o d z i e ł a e le m e n tó w , a t a k ż e tr u d n e do o d c z y ta n ia n i e k t ó r e s ło w a i l i t e r y p o d n o sz ą s t o p i e ń t r u d n o ś c i i d e n t y f i k a c j i d z i e ł z k s i ę g o z b i o r u J .K . S z a n ia w s
k i e g o .
K s i ą ż k i t e s ą n a o g ó ł d o b rz e zach o w a n e, w d u ż e j m ie rz e d z i ę k i s t a r a n n e j k o n s e r w a c j i w BUW. Częśó s t a r y c h druków j e s t w o ry g i n a l n y c h o p ra w a c h , in n e m ają oprawy z m ie n io n e p rz e w a ż n ie w XIX w.
W iele z n i c h j e s t t y l k o w o p ra w ie b r o s z u r o w e j, in n e m ają oprawy n a k ła d o w e . Rów nież i k s i ą ż k i X K -w ie o z n e n i e o d z n a c z a ją s i ę na
o g ó ł ozdobnym i opraw am i; w id a ć , że w ł a ś c i c i e l t r a k t o w a ł j e u ż y t kow o, n i e p r z y w ią z u ją c w i ę k s z e j u w ag i do s z a t y z e w n ę tr z n e j lu b może n i e s t a ć go b y ło na. w ydaw nictw a o z d o b n e , d e k o r a c y jn e .
W k s ią ż k a c h b a rd z o r z a d k o s p o tk a ć można n o t a t k i p r o w e n ie n c y j- ne czy d e d y k a c je d l a S z a n ia w s k ie g o . B ardzo r z a d k o t e ż t r a f i ć moż
n a n a z a p i s k i m a r g i n a l n e , z a k r e ś l e n i a t e k s t u , a t e , k t ó r e s ą , n i e s ą n a o g ó ł s p o rz ą d z o n e r ę k ą S z a n ia w s k ie g o ; w ydaje s i ę , że p o d o b n ie ma s i ę r z e c z z p o d k r e ś l e n ia m i .
S ą d z ić n a l e ż y , że k s i ę g o z b i ó r J . K . S z a n ia w s k ie g o w d r o b n e j t y l k o c z ę ś c i p o w s ta ł z darów k s i ą ż e k p rz y p a d k o w y ch , a w ogrom nej w i ę k s z o ś c i z k s i ą ż e k d o b ie r a n y c h i kupow anych p r z e z w a łś e ic ie la ® Na p o d k r e ś l e n i e z a s ł u g u j e r z a d k i w XIX w. s p o s ó b z a m a w ia n ia k s i ą żek u k się g a rzy -w y d a w có w n i e j a k o k om pleksow o, w w ię k s z y c h p a r t i a c h , w i n t e r e s u j ą c y c h S z a n ia w s k ie g o d z i e d z i n a c h , czasem " n a w y r o s t" , t j . n a t e m a t , k tó ry m n i e zajm ow ał s i ę a k t u a l n i e , a l e m ia ł z a m ia r z a j ą ć s i ę w p r z y s z ł o ś c i i w z w ią zk u z tym s t a r a ł s i ę o nagrom a
d z e n ie m o ż liw ie o b s z e r n e j i a k t u a l n e j l i t e r a t u r y . B yły t o n i e t y l ko duże o p r a c o w a n ia , a l e t a k ż e b r o s z u r y i d r u k i u l o t n e . W t e n sp o só b z g ro m a d z ił S z a n ia w s k i je d e n z w ię k s z y c h w P o ls c e z b i ó r n a p o - le o n ik ó w ; zarów no d z i e ł naukow ych d o ty c z ą c y c h p a ń s tw a , p raw a i i d e i n a p o l e o ń s k i c h , j a k i p a n e g iry k ó w , s a t y r , p a m fle tó w . Te o s t a t n i e p o c h o d z ą g łó w n ie z l a t 1 8 1 3 -1 8 2 0 , po u p a d k u c e s a r z a .
44
P o d k r e ś l i ć n a l e ż y , że w ie le k s i ą ż e k z b i b l i o t e k i S z a n ia w s k ie g o , b ę d ą c y c h w z b i o r a c h BTO w jednym e g z e m p la r z u , p o z o s t a ł o do d z i ś n i e r o z c i ę t y c h , co p o tw ie r d z a o p i n i ę , że n aby w ał je "n a za
p a s ” , c h c ą c zapewne z a ją ć s i ę n im i p ó ź n i e j .
K s i ę g o z b i ó r , k t ó r y w z a ł o ż e n i u w ł a ś c i c i e l a m ia ł s łu ż y ć innym i być p o z o s t a ł o ś c i ą po nim " d l a znawców w yższego ż y c i a ” , p r z e z p ra w ie p ó ł t o r a w ie k u n i e z o s t a ł w p e ł n i w y k o rz y s ta n y .
P ra w ie w s z y s tk ie k s i ą ż k i z k s i ę g o z b i o r u J .K . S z a n ia w s k ie g o m ają z n ak w ła s n o ś c io w y , J e s t t o e k s l i b r i s t y p o g r a f i c z n y w dwu r o d z a j a c h i s z e ś c i u w e r s ja c h . K ie z a w ie r a on e le m e n tu id e o w e g o , d o k u m en tu je j e d y n i e w ła s n o ś ć k s i ą ż k i . N a j c z ę ś c i e j s p o ty k a n a w e r s j a b rz m i: "Z K ię g o z b io r u Radcy S ta n u J .K . S z a n ia w s k ie g o C z ło n k a Rady S ta n u i Rady W ychowania P u b lic z n e g o w K r ó le s tw ie P o ls k im ” . P r z e ła d o w a n e , n a d m ie rn ie ozdobne l i t e r n i c t w o 1 n i e z b y t s t a r a n n e wyko
n a n ie n i e d a j ą d o b re g o ś w ia d e c tw a o smaku a r ty s ty c z n y m w ł a ś c i c i e l a .
Na c z ę ś c i k s i ą ż e k obok e k s l i b r i s u i n a o s t a t n i e j s t r o n i e s p o t kać można n a le p k ę z n a p ise m n a s t ę p u j ą c e j t r e ś c i : "Tymczasowo do B i b l i o t e k i W a rsz a w sk ie g o Muzeum p rz y je m n e j i u ż y t e c z n e j zabawy u d z i e l i ł J .K . S z a n ia w s k i P r o k u r a t o r G e n e ra ln y p r z y K asacyjn y m Są
d z ie K ię s tw a W a rs z a w s k ie g o , c z ło n e k KTPK” . P r o j e k t z o r g a n iz o w a n ia
"muzeum p r z y je m n e j i u ż y t e c z n e j zabaw y” n i e z o s t a ł z r e a li z o w a n y , d l a t e g o k s i ą ż k i p r z e z n a c z o n e d l a n ie g o p o z o s ta ł y w b i b l i o t e c e S za
n ia w s k ie g o .
IV
Na obecnym e t a p i e b a d a ń om ów ienie te m a ty c z n e k s i ę g o z b i o r u moż
n a p r z e d s t a w ić j e d y n ie b a rd z o o g ó l n i e . Podstaw ow ą tr u d n o ś ć w ch a
r a k t e r y s t y c e t r e ś c i o w e j s ta n o w i z a k la s y f ik o w a n ie p o s z c z e g ó ln y c h d z i e ł do k o n k r e tn y c h d z i e d z i n w ie d z y . D otyczy to - z w ła s z c z a p o zy c j i XVI- i X V II-w ie c z n y c h , k t ó r e z a z w y c z a j s ą kom pendiam i ów czes
n e j w ie d z y . P rz y k ła d e m mogą t u być d z i e ł a mówiące o f i l o z o f i i c h r z e ś c i j a ń s k i e j , k t ó r e ró w n ie d o b rz e można by u m ie ś c ić w d z i a l e t e o l o g i i lu b f i l o z o f i i bądź t e ż e t y k i . D o p ie ro w n ik liw e p r z e s t u d io w a n ie k s i ą ż k i p o z w o liło b y z a l i c z y ć j ą do k o n k r e t n e j d z ie d z in y w ie d z y . Z t e g o w z g lę d u p r z e d s ta w io n e b ę d ą ł ą c z n i e d z i a ł y pokrew ne t e m a t y c z n i e , o b e jm u ją c e k i l k a d y s c y p l i n naukow ych.
- 45 -
N a jw ię k s z ą c z ę ś ć om aw ianego k s i ę g o z b i o r u / o k . 4 0 # / s ta n o w i h i s t o r i a f i l o z o f i i , l o g i k a , e t y k a o r a z t e o l o g i a z r e l i g i o z n a w stw em . J e ż e l i je d n a k u w z g lę d n i s i ę , że w śród ok« 3 t y s . tomów, o f ia ro w a n y c h p r z e z S z a n ia w s k ie g o j e z u i to m , ogrom ną w ię k s z o ś ć s ta n o w ił y ró w n ie ż d z i e ł a f i l o z o f i c z n e i t e o l o g i c z n e , d a je t o w y o b r a ż e n ie , j a k ogrom ną b i b l i o t e k ę z t e g o z a k r e s u - j a k n a wa
r u n k i owego c z a s u - z g ro m a d z ił on w c ią g u sw o je g o ż y c ia « F i l o z o f i a , t e o l o g i a , r e l i g io z n a w s tw o
Wśród d z i e ł f i l o z o f i c z n y c h z w r a c a ją uwagę w ydaw nictw a ty p u in f o r m a c y jn e g o , j a k n p . " C h ic o n e a u de N e u v ille D .P . D i c t i o n n a i r e P h i lo s o p h i ą u e p o r t a t i f " . Lyon 1756 / 1 3 1 9 / . Dużą g ru p ę s ta n o w ią kom pendia d o ty c z ą c e h i s t o r i i f i l o z o f i i od s t a r o ż y t n o ś c i po c z a s y w s p ó łc z e s n e . W ymienić t u można w ielotom ow e d z i e ł a t a k i c h a u to r ó w , j a k J . J « B rü c k e r / 7 1 1 / , K .P . S t a e u d l i n / 7 2 1 / , Ch. M e in e is / 7 1 9 / , J . C . A d elun g /T j> lJ , ozy J . G . B uhle / 7 5 0 / 67.
Są o p ra c o w a n ia d o ty c z ą c e p o s z c z e g ó ln y c h o k re s ó w , k ieru n k ó w czy s z k ó ł f i l o z o f i c z n y c h , m o n o g ra fie a u to ró w lu b z a g a d n ie ń . M ię
dzy in n y m i l i c z n i e r e p r e z e n to w a n e s ą d z i e ł a n a te m a t e t y k i i mo
r a l n o ś c i . Można t u w ym ienić p rz y k ła d o w o H. Schm id’ a "D er M y s ti- cisrn u s d e s M i t t e l a l t e r s i n s e i n e n E n ts te h u n g s p e r i o d e " z 1824 r . lu b J . W ebera »Die E i n z ig w ahre P h i lo s o p h i e n a c h g e w is e n i n d e r W erken d e s A .L . S e n e c a " z 1807 r .
Z a u to ró w s t a r o ż y t n y c h z g ro m a d z ił S z a n ia w s k i d z i e ł a P l a t o n a , m .i n . "O pera o m n ia” , L u gd u n i 1590 r . / 4 4 0 / o r a z w p ó ź n ie js z y m wy
d a n iu d z ie w ię tn a s to w ie c z n y m , a t a k ż e t r z y tomy k o m e n ta rz y do d z i e ł P l a t o n a i je g o s z k o ł y , A r y s t o t e l e s a "Organum s i v e l o g i c a . . . " , Ba—
s i l e a e 1573 / 9 4 8 / i wydane w l a t a c h 1791-1800 " O p e ra om nia g r a s - c a . / 4 1 7 / o r a z l i c z n e o p ra c o w a n ia i k o m e n ta rz e do je g o d z i e ł . Są ró w n ie ż p r a c e d o ty c z ą c e S o k r a t e s a i P r o k lo s a z L y k k i. D z ie ło D io g e n e s a L a e r t i o s a "De v i t a e t m o rib u s p h ilo s o p h o r u m " , L ugduni
1546 / 7 1 7 / s ta n o w i kompendium w ied zy o f i l o z o f a c h s t a r o ż y t n e j G r e c j i , a z w ła s z c z a o p r e s o k r a t y k a c h . Tego samego a u t o r a " P h il o s o p h is c h e G e s c h ic h te " wyd. w L ip s k u w 1806 r . z a w ie r a z a r y s d z i e jów f i l o z o f i i s t a r o ż y t n e j .
J . K . S z a n ia w sk ie m u p r z y p i s u j e s i ę z a p o c z ą tk o w a n ie h i s t o r i o g r a f i i f i l o z o f i i w P o lsc e ^ ® p r z e z o g ł o s z e n i e w 1802 i 1804 ro k u p r a c
"0 z n a m ie n its z y o h s y s te m a c h m o ra ln y c h s t a r o ż y t n o ś c i " i "R z u t oka n a d z i e j e f i l o z o f i i od u p ad k u j e j u Greków i Rzym ian a ż do e p o k i
46 -
o d r o d z e n ia n a u k " , D z i e ł a f i l o z o f i c z n e cytow ane p r z e z S z a n ia w s k ie go w t y c h p r a c a c h w z n a c z n e j w i ę k s z o ś c i z n a j d u j ą s i ę w jo g o k s i ę g o z b i o r z e , co d o w o d z i, że s t a n o w i ł on p o d rę c z n y w a r s z t a t p ra c y a u t o r a .
N a j l i c z n i e j s z ą g ru p ę k s i ą ż e k f i l o z o f i c z n y c h w b i b l i o t e c e S za
n ia w s k ie g o s ta n o w ią d z i e ł a f i l o z o f ó w , g łó w n ie n i e m ie c k ic h z koń
c a X V III w« i p o c z ątk ó w XIX w . , a w n i e j f i l o z o f i a tz w . o ś w ie c e n i a n ie m ie c k ie g o /C h . W o lff i A. G. B a u m g a rte n / o r a z tz w . f i l o z o
f i a p o p u l a r n a , k t ó r e j p r z e d s t a w i c i e l a m i b y l i M. M e n d e lso n , A.
G rave i G»E, L e s s in g .
Z k lasy k ó w f i l o z o f i i n i e m i e c k i e j mamy ok. 60 p o z y c j i d z i e ł K a n ta i k o m e n ta rz y do n i c h o r a z po k i l k a p o z y c j i t a k i c h " k a n t y s - tó w ” , j a k K .L . R e in h o ld , S . M aimon, G .E. S c h u lz e , J . G . H e r d e r , E .A . J a o o b i i i n . Pow ażną k o l e k c j ę w b i b l i o t e c e S z a n ia w s k ie g o s ta n o w ią d z i e ł a J .G . P io h te g o i o p ra c o w a n ia k r y ty c z n e je g o tw ó r
c z o ś c i / 2 2 p o z y c j e / . P ra c a m i P io h te g o i n t e r e s o w a ł s i ę S z a n ia w s k i s z c z e g ó l n i e , c z e g o wyrazem j e s t p o w s ta ła w 1803 r . r o z p ra w a p t . : '’R o z b ió r d z i e ł a J .G . P io h te g o p t . E in ig e V o rle s u n g e n ü b e r d ie Bestim m ung d e s Ge l e h r t e n ” » Rozpraw a t a p o z o s t a ł a w r ę k o p i s i e , j e d y n ie j e j fra g m e n ty z o s t a ł y anonimowo o p u b lik o w an e w 1803 r . p r z e z "Nowy P a m ię tn ik W a rs z a w s k i" .
S z k o łę f i l o z o f i c z n ą n ie m ie c k ie g o rom antyzm u r e p r e z e n t u j ą d z ie ł a P .W .J . S c h e l l i n g a / 2 2 p o z y c j e / , P. S c h l e g e l a / 1 6 p o z y c j i / , L . Okena / 4 p o z y c j e / i i n . B o g ato r e p r e z e n to w a n a j e s t tw ó rc z o ś ć G.W. H e g la - p r z e d s t a w i c i e l a r a c j o n a l i s t y c z n e g o i d i a l e k ty c z n e g o i d e a l iz m u o r a z je g o k o n ty n u a to ró w i p rz e c iw n ik ó w . Do tz w . i d e a l i s t y c z n e j o p o z y c ji h e g lo w s k ie j z a l i c z y ć n a le ż y J . P . H e r b a r t a / 9 p o z y c j i / - u c z o n e g o , k t ó r y w n ió s ł tw ó ro zy w kład zarów no w d z i e d z i n i e f i l o z o f i i , j a k t e ż p s y c h o l o g i i i p e d a g o g ik i . Rów nież p r z e d s t a w ic i e l e m k ie r u n k u p s y c h o lo g iz u ją c e g o w f i l o z o f i i b y ł J . P . P r i e s ; d z i e ł a te g o a u t o r a z n a jd o w a ły s i ę t a k ż e w k s ię g o z b i o r z e S z a n ia w s k ie g o . O próoz d z i e ł w ym ien io n ych f il o z o f ó w n ie m ie c k ic h p rz e ło m u X V III i XIX w iek u g ro m a d z ił t e ż S z a n ia w s k i d z i e ł a w cześ
n i e j s z y c h f i l o z o f ó w , r e p r e z e n t u j ą c y c h odm ienne i z ró ż n ic o w a n e s ta n o w is k a , j a k n p . K a r t e z j u s z i je g o k o n ty n u a t o r N. de M a le b ra n c h e ; R. G udw orth - X V II-w iec z n y p l a t o n i k z C am b rid g e, J . Locke / 1 6 3 2 - 1 7 0 4 / , czy f i l o z o f , h i s t o r y k i e k o n o m is ta D. Hume / 1 7 1 1 - - 1 7 7 6 / . P r z e d s t a w i c i e l a m i o ś w ie c e n ia f r a n c u s k ie g o w z b io r a c h J . E . S z a n ia w s k ie g o b y l i m .i n . G. B ayle i Ch. L. M o n te s q u ie u . P r o -
- -
p a g a t o r rom antyzm u n ie m ie c k ie g o F . B a a d e r / i 765—1 8 4 1 /, g ło s z ą c y p ry m a t w ia ry i i n t u i c j i nad rozum em , j e s t r e p r e z e n to w a n y w k s i ę g o z b io r z e J»K . S z a n ia w s k ie g o p r z e z d z i e ł a o t r e ś c i f i l o z o f i c z n e j i t e o l o g i c z n e j ; w p rz y p a d k u te g o a u t o r a , j a k i w w i e lu in n y c h tr u d n e j e s t p r z e p r o w a d z e n ie ś c i s ł e g o p o d z i a ł u n a p r a c e f i l o z o f i c z ne i t e o l o g i c z n e ; d z ie d z in y t e , a t a k ż e e t y k a i m o ra ln o ść c h r z e ś c i j a ń s k a , w i e l o k r o t n i e łąc -zą s i ę i p r z e p l a t a j ą w t w ó r c z o ś c i B a a d e - r a , u t r u d n i a j ą c p r e c y z y jn e p o d z i a ł y te m a ty c z n e »
D z i e ł , k t ó r e można z a k w a lifik o w a ć ja k o t e o l o g i c z n e j j e s t w k s i ę g o z b i o r z e S z a n ia w s k ie g o p o n ad 100 o r a z d r u g ie t y l e k s i ą ż e k o r ó ż n e j te m a ty c e r e l i g i j n e j od k o m e n ta rz y do P ism a św. i Ewange
l i i p r z e z żyw oty ś w ię ty c h i p a p i e ż y , k a te c h iz m w k i l k u w y d a n ia c h po p o l s k u i po n ie m ie c k u a ż do p o ra d n ik ó w ż y c i a duchow ego. W ogrom nej w i ę k s z o ś c i s ą t o k s i ą ż k i z koń oa X V III i p o czątk ó w XIX w.
z k ilk o m a t y l k o w y ją tk a m i, j a k : Sw. A u g u sty n a ’’L i b e r de h a e r e s i b u s Z ad q u o d v u 'ltd eum ’’ , Genewa 1576 r , / 2 0 8 5 / ; " T h e o lo g ia M e g a la n d ri L u t h e r i " M. N e a n d e ra , wydana w W itte n b e r d z e w 1584 r . o r a z t r z y p o z y c je z X V II w.
O prócz d z i e ł k a t o l i c k i c h , m ia ł S z a n ia w s k i pewną l i c z b ę k s i ą żek p r o t e s t a n c k i c h , j a k n p . M a rc in a L u t r a " K l e i n e r K a te c h is m u s " , L e i p z i g 1821 r . / 2 1 9 2 / o r a z w ie le d z i e ł d o ty c z ą c y c h r e l i g i i i f i l o z o f i i n i e c h r z e ś c i j a ń s k i c h . J e s t o k o ło 30 p o z y c j i j u d a i s t y c z n y c h , 8 p r a c d o ty c z ą c y c h r e l i g i i daw nych i w s p ó łc z e s n y c h b l i s k i e g o wscho
du / r e l i g i e E g i p t u , P ersó w i Medów o r a z m ah om etan/ i ok. 30 p o - z y o j i n a te m a t buddyzm u, h in d u iz m u , k o n fu c ja n iz m u i t p .
N a jp ó ź n ie j w ydaną k s i ą ż k ą r e l i g i j n ą w b i b l i o t e c e S z a n ia w s k ie go j e s t " E p i s t e l u n d E v a n g e lie n Buch" J . F . A l l i o l i * e g o wydana w L a n d s h u t w 1841 r . / 3 1 9 3 / , a w ię c w dwa l a t a po w y c o fa n iu s i ę
z ż y c i a p u b lic z n e g o i n a k i l k a n a ś c i e m ie s ię o y p r z e d ś m i e r c i ą . J e s t t o n a jp r a w d o p o d o b n ie j o s t a n i a k s i ą ż k a n a b y ta p r z e z s t a r e g o ju ż i b a rd z o sch o ro w an eg o S z a n ia w s k ie g o .
H i s t o r i a , p ra w o , p o l i t y k a
Tem atyka t a s ta n o w i o k o ło 1 /3 k s i ę g o z b i o r u S z a n ia w s k ie g o . Oma
w ia n a j e s t ł ą c z n i e , p o n iew a ż c z ę s t o n i e s p o s ó b o d d z i e l i ć k s i ą ż e k h i s t o r y c z n y c h od p o l i t y c z n y c h , a i p ra w n ic z e p o le m ik i n p . n a t e m at k o d e k su N a p o le o n a z p ie r w s z e g o d z i e s i ę c i o l e c i a XIX w. pod ko
n i e c ż y c i a S z a n ia w s k ie g o , po K o n g r e s ie W iedeńskim i R e s t a u r a c j i s ta w a ły s i ę po t r o s z e p o z y c ja m i h i s t o r y c z n y m i.
