Dominik Batorski
Uniwersytet Warszawski
Krzysztof Olechnicki
Uniwersytet Mikołaja Kopernika
WPROWADZENIE DO SOCJOLOGII INTERNETU
Według danych z marca 2007 roku Internet dociera do ponad miliarda i stu milionów ludzi na całym świecie, a dynamika wzrostu liczby użytkowników na−
dal jest bardzo duża. Oczywiście dostęp ten nie wszędzie jest równie łatwy i bez−
pośrednio koreluje z poziomem rozwoju gospodarczego. W Ameryce Północnej Internet dociera do 70% populacji, a w Afryce ledwie do 3,6% (http://www.in−
ternetworldstats.com/stats.htm). W Polsce z Internetu korzysta nieco ponad 40%
populacji (badania Diagnoza Społeczna 2007). Te bardzo ogólne dane staty−
styczne nie pokazują jednak prawdziwej skali i wagi wpływu Internetu na jego rzeczywistych użytkowników, których życie, śmiało można podzielić na dwie epoki, granicą było pojawienie się w ich życiu sieci. Oczywiście dla coraz więk−
szej liczby osób adwent Internetu nie stanowi żadnej cezury, bo nie znają już one świata bez sieci.
Socjologia wobec Internetu
Socjologia, z racji swojej genezy, specyfiki perspektywy poznawczej i orien−
tacji na badanie zmiany społecznej, zdaje się stworzona do eksplorowania wszyst−
kiego, co wiąże się z Internetem. I rzeczywiście socjologowie mają wiele dobrych powodów, żeby zajmować się Internetem, który stał się nie tylko olbrzymim no−
wym polem badawczym, ale też narzędziem prowadzenia badań, które nie muszą dotyczyć samego Internetu (por. Batorski i Olcoń−Kubicka 2006), a ponadto od−
Dominik Batorski: Instytut Socjologii UW, Warszawa, ul. Karowa 18, e−mail: batorski@uw.edu.pl, stypendysta Fundacji na rzecz Nauki Polskiej.
Krzysztof Olechnicki: Instytut Socjologii UMK, Toruń, ul. Fosa Staromiejska 1, e−mail: ko@umk.pl
grywa ważną rolę jako środek komunikacji pomiędzy uczonymi i nowe miejsce publikowania wyników naukowych przedsięwzięć i przeróżnych zasobów da−
nych. Tak więc Internet dla socjologa może pełnić różne role, jednak w tym miej−
scu jest on dla nas przede wszystkim przedmiotem badań i interesuje nas jego wpływ na życie społeczne. Rola Internetu w procesie globalizacji, w ekonomicz−
nych, politycznych, kulturowych i społecznych zmianach, spowodowana przez niego rewolucja nowych środków komunikacji, objawiająca się efektem kompre−
sji czasu i przestrzeni oraz powstaniem globalnej świadomości, wreszcie wpływ na codzienne życie – wszystkie te zjawiska ukazują nam, jak bardzo rzeczywi−
stość sprzęgła się z Internetem. Rolą socjologii winno być badanie tych relacji.
Jeśli jednak zestawić ze sobą wielopoziomową i wieloaspektową obecność sieci we wszystkich sferach naszego życia z mało imponującym stanem wiedzy i umiarkowanym zainteresowaniem, jakie socjologowie w Polsce do niedaw−
na okazywali Internetowi, to nie można nie zauważyć, że instytucja nauki wyraź−
nie nie nadąża za dynamiką rzeczywistości. Obecnie w polskiej socjologii rośnie zainteresowanie Internetem (por. Bendyk i Krzysztofek red. 2005; Batorski, Ma−
rody i Nowak red. 2006; Jonak i inni red. 2006; Kurczewski 2006). Wciąż jed−
nak względna łatwość badania Internetu (w sensie kosztów i możliwości dostępu do tego pola badawczego) nie przekłada się na masowe nim zainteresowanie, co więcej nie dla wszystkich badaczy Internet stanowi pełnoprawny „obiekt badaw−
czy”, co dobrze widać chociażby na przykładzie sporów wokół wirtualnych spo−
łeczności, które na płaszczyźnie ontologicznej bywają traktowane jak byty z ba−
jek (wirtualna wspólnota równana jest ze wspólnotą nierzeczywistą, imaginacyj−
ną czy fałszywą), a jak wiadomo uczeni bajkami się nie zajmują.
Być może taki stan wynikał z tego, że we wczesnych latach istnienia Interne−
tu podejście socjologów do tego medium było jednostronne i mało krytyczne.
Z jednej strony powstawały prace, które jak reklamy nowych technologii w spo−
sób bezrefleksyjny zachwycały się nowinkami technologicznymi, ich możliwo−
ściami i tym, w jaki sposób będą one wpływały na różne aspekty życia społecz−
nego. W ten sposób powstawały przesadnie optymistyczne wizje odrodzenia się wspólnotowości w „wirtualnych społecznościach”, odnowionej demokracji i zwiększonej partycypacji, wyrównywania szans edukacyjnych i zmniejszenia nierówności. Z drugiej strony pojawiały się prace, które akcentowały zagrożenia, jakie nowe medium może ze sobą nieść – wszystkie przypadki alienujących czy uzależniających efektów korzystania z komputerów i Internetu były skrzętnie wychwytywane i uogólniane ponad miarę.
Wraz z końcem lat dziewięćdziesiątych poprzedniego stulecia zaczęło zmie−
niać się podejście socjologów do badania społecznych implikacji Internetu (Di−
Maggio i in. 2001). Zaczęto też patrzeć na sieć nie tylko jako na cyberprzestrzeń – nowe środowisko i rzeczywistość odseparowaną od codzienności, ale przede wszystkim jako na element codziennego życia (Wellman i Haythornthwaite red.
2002). Podział na cybeprzestrzeń i „real”, świat online i świat rzeczywistości of−
fline, choć językowo błyskotliwy i medialnie atrakcyjny, stawia nas wobec fał−
szywej dychotomii i nie pozwala na zrozumienie natury nowego medium. Inter−
net jest bardzo silnie zakorzeniony w życiu codziennym i wywiera na nie silny wpływ (Wynn i Katz 1997). Dlatego też socjologowie w coraz większym stopniu patrzą na Internet przez pryzmat codziennego życia i roli, jaką to narzędzie w nim odgrywa, a także tego, w jaki sposób sieć zmienia społeczeństwo (Castells 2001).
Przywołana tu ewolucja w sposobie myślenia socjologii o Internecie nie pole−
ga tylko i wyłącznie na bardziej realistycznym podejściu do badania tego, co się w Internecie dzieje, ale przede wszystkim na przeniesieniu głównego obszaru za−
interesowania z zachowań społecznych w Internecie na związek tego nowego na−
rzędzia z tym, co się dzieje poza Internetem oraz dostatecznie „zlewania” się online i offline. Jednocześnie ewolucja ta była również konsekwencją zmian, ja−
kim podlegał sam Internet i korzystanie z niego. Zmianom tym daleko do końca – sieć nie jest bowiem medium ukształtowanym i nieustannie się zmienia. Zjawi−
ska takie jak wirtualne społeczności, jak je rozumiał Howard Rheingold (1993), czy eksperymenty z tożsamością (Turkle 1995), a także nawiązywanie relacji w Internecie to zagadnienia, które obecnie nadal są ważne dla części użytkowni−
ków, ale na pierwszy plan wysunęły się inne zagadnienia.
Obszar badawczy socjologii Internetu
W tym miejscu warto nakreślić podstawowe obszary zagadnień podejmowa−
nych w socjologii Internetu, zarówno w celu przedstawienia tego obszaru badań, jak również stworzenia odpowiedniego kontekstu dla tekstów zamieszczonych w niniejszym numerze.
Komunikacja w Internecie
Jednym z pierwszych obszarów zainteresowania badaczy społecznych było zainteresowanie specyfiką komunikacji internetowej. Dominującą formą komu−
nikacji w Internecie jest cały czas komunikacja tekstowa. Wczesne badania nad komunikacją zapośredniczoną komputerowo (CMC) pokazywały, że ze względu na znaczne ograniczenie przesyłanych sygnałów i intencjonalność prze−
kazywanych informacji jest to komunikacja odpersonalizowana, mniejsza jest również grupowa solidarność. Uważano, że brak sygnałów niewerbalnych, ogra−
niczona liczba przesyłanych informacji i niewielka liczba przesłanek społecz−
nych mogą ograniczać przydatność CMC w komunikacji interpersonalnej i na−
wiązywaniu bliższych relacji (Jarecka 2004). Badania prowadzone w grupach nieznających się wcześniej osób, z określonym limitem czasu, pokazywały, że ograniczenie sygnałów niewerbalnych może powodować, że przekazanie pew−
nych bardziej złożonych treści nie będzie możliwe. Co więcej, w takiej komuni−
kacji znacznie częściej obserwowane były zachowania wrogie lub obraźliwe. Jo−
seph B. Walther (1996) zwraca uwagę, że dotyczy to przede wszystkim badań, w których czas interakcji nie był ograniczony. Praktyka pokazuje bardzo wiele przykładów relacji podtrzymywanych przez Internet, w których przekazywane są bardzo złożone komunikaty i podtrzymywane głębokie i bardzo bliskie relacje.
Ludzie komunikują się, by rozwijać relacje społeczne i dlatego też wykorzystując otrzymywane sygnały wyrabiają sobie pewne wyobrażenia. W związku z tym, co potwierdzają też badania empiryczne, efekty interpersonalne pojawiają się wolniej i bardziej stopniowo, wraz z akumulacją wymienianych wiadomości, a w dłuższej perspektywie czasowej brak jest różnic z interakcjami twarzą w twarz.
Komunikacja w sieci umożliwia zachowanie większej anonimowości, choć jak pokazuje Paweł Mazurek (2006a) anonimowość w sieci jest tak naprawdę pozor−
na, tym niemniej wrażenie anonimowości ma znaczący wpływ na poczynania lu−
dzi. I choć czasem prowadzi to do zachowań negatywnych, to jednak bardzo czę−
sto sprzyja też pomaganiu innym. Ważną rolę odgrywa w tym również mecha−
nizm wzajemności, o którym pisze w niniejszym numerze Joanna Bierówka.
Nawiązywanie relacji i podtrzymywanie relacji przez Internet
Korzystanie z Internetu może modyfikować zarówno jakość, jak i ilość relacji posiadanych przez użytkowników. Internet może służyć nawiązywaniu nowych przyjaźni (Parks i Floyd 1995), tworzeniu „wirtualnych społeczności”, często wy−
specjalizowanych i zorganizowanych wokół konkretnych zainteresowań (Rhein−
glod 1993). Relacje nawiązywane przez sieć mogą mieć bardzo różny charakter.
Są to zarówno relacje towarzyskie; relacje związane z zainteresowaniami; jak i re−
lacje zawodowe, a czasem nawet sąsiedzkie (Wellman i Hampton 1999).
Internet może też służyć podtrzymywaniu istniejących więzi, jednakże wyko−
rzystywanie sieci może się również przyczyniać do osłabienia lub wręcz znisz−
czenia relacji istniejących poza Internetem. Badania prowadzone w latach dzie−
więćdziesiątych pokazały, że intensywne wykorzystanie Internetu związane jest ze spadkiem komunikacji z rodziną, zmniejszonym uczestnictwem we własnym kręgu społecznym oraz ze zwiększonym poczuciem samotności, stresem i depre−
sją (Kraut i in. 1998). Sytuacji nie ratują relacje tworzone i podtrzymywane w In−
ternecie, gdyż mają na ogół charakter słabych więzi (por. Cummings, Butler i Kraut 2002). Jak jednak słusznie zauważa Wojciech Józef Burszta, za atomiza−
cję więzi międzyludzkich nie należy winić nowoczesnych technologii komuni−
kowania się, one jedynie obnażyły kryzys wspólnoty, w którym tkwimy po uszy od pewnego już czasu (Burszta 2003: 159−160).
Późniejsze badania pokazały, że rzeczywiście występowanie negatywnych efektów, obserwowanych w pierwszych badaniach Roberta Krauta, ma działanie krótkotrwałe i dotyczy tylko nowych użytkowników Internetu (Kraut i in. 2001),
oraz zmniejsza się wraz z wprawą i umiejętnościami korzystania z sieci (LaRose, Eastin i Gregg 2001). Negatywne efekty mogą wynikać zarówno z braku odpo−
wiednich kompetencji komunikacyjnych, jak i z frustracji spowodowanej brakiem tych umiejętności. Pozytywne efekty korzystania z Internetu dla relacji społecz−
nych wiążą się też ze znacznym wzrostem liczby jego użytkowników. Jak zauwa−
żyli Kraut i jego współpracownicy (2001), wraz z upowszechnieniem się dostępu do Internetu wzrasta liczba znajomych i członków rodziny użytkownika, którzy też z sieci korzystają, a tym samym w coraz większym stopniu Internet staje się medium służącym podtrzymywaniu „starych” silnych więzi, a nie tylko nawiązy−
waniu nowych słabych relacji (Katz, Rice i Aspden 2001). Podsumowując należy stwierdzić za Paulem DiMaggio i in. (2001), że w dłuższej perspektywie korzy−
stanie z Internetu na ogół sprzyja posiadanym relacjom społecznym, choć wpływ tego medium jest przede wszystkim uzależniony od sposobu jego wykorzystania.
Osoby, które korzystają z Internetu, częściej uczestniczą w organizacjach i ży−
ciu społecznym oraz mają więcej znajomych (Katz i Rice 2002). To poszerzenie sieci społecznych dzięki korzystaniu z Internetu odbywa się nie tylko dzięki po−
znawaniu nowych osób w sieci, ale przede wszystkim dzięki temu, że za pomocą Internetu łatwiej jest podtrzymywać istniejące znajomości i można zachowywać kontakt ze znacznie większą liczbą osób. Dzięki temu rośnie też kapitał społecz−
ny użytkowników (Quan−Haase, Wellman, Witte i Hampton 2002).
Tożsamość
Jednym z charakterystycznych zjawisk dla współczesnych zachodnich społe−
czeństw jest kryzys tożsamości – ponowoczesne społeczeństwo i kultura kon−
sumpcyjna stawiają jednostkowej tożsamości wyzwania wcześniej nieznane (zob.
np. Giddens 2001). Tożsamość w epokach wcześniejszych związana była albo z przypisanymi urodzeniem i zasadniczo niezmiennymi społecznymi parametrami jednostki albo ze względnie jasno zdefiniowaną drogą społecznego awansu, która gwarantowała też uformowanie odpowiedniej tożsamości. Jednak obecny hiperin−
dywidualizm w połączeniu z nieokreślonością i endemiczną zmiennością kultury sprawiają, że tożsamość stała się sprawą „prywatną”, indywidualnym projektem i zadaniem, choć paradoksalnie (w warunkach społeczeństwa wolności) wymo−
giem pozostaje samo oczekiwanie, że jednostka takie wyzwanie podejmie.
Internet jest idealnym miejscem na eksperymenty z tożsamością. Sherry Tur−
kle nazywa go społecznym laboratorium, służącym eksperymentom w konstru−
owaniu i rekonstruowaniu swojego „ja” (Turkle 1995: 180).
Sposób, w jaki postrzegają tożsamość w dobie nowych mediów Turkle i inni zorientowani postmodernistycznie autorzy, każe nam traktować ją jako twór nie tylko procesualny, ale wręcz płynny, rozproszony i co więcej – często zwielo−
krotniony. Stanowisko to prezentuje jednak tylko częściowe i bardzo jednostron−
ne spojrzenie na tożsamość w Internecie (Kubczak 2005). Ze względu na kultu−
rową niejednolitość Internetu i zróżnicowanie internetowych form komunikowa−
nia się, dostęp do sieci „może ułatwić zarówno zabawę, maskaradę i tożsamo−
ściową turystykę, jak i pozwolić na próby odzyskania wewnętrznej spójności, odnalezienia wspólnoty podobnych sobie, stworzenia poczucia przynależności”
(Mazurek 2006b: 130). Analiza stron domowych pokazuje, że w znacznie więk−
szej mierze są one prezentacją uformowanych i jednoznacznych osobowości, aniżeli dowodem na jej zwielokrotnienie. Analizowane elementy stron domo−
wych wskazują na poszukiwanie przez ich autorów sposobów na wzmocnienie ich osobowej integracji, stabilności, powtarzalności (Schaap 2004). Jak piszą Eleanor Wynn i James E. Katz, Internet „nie zmienia radykalnie społecznych fundamentów tożsamości ani konwencjonalnych ograniczeń interakcji społecz−
nej, chociaż oczywiście z uwagi na nowe możliwości dostarcza sposobności ich zróżnicowania” (Wynn i Katz 1997: 298).
Digital divide – wyrównywanie szans czy reprodukcja nierówności
Zmiany społeczne związane z Internetem są nie tylko konsekwencją różnych sposobów korzystania z Internetu, ale czasem również niekorzystania, jak na przy−
kład problem cyfrowego podziału – digital divide. Jeżeli bowiem dostęp do global−
nej sieci niesie ze sobą różnego rodzaju korzyści, a coraz częściej staje się również niezbędny do pełnego funkcjonowania w społeczeństwie, to jego brak może być podstawą społecznego i ekonomicznego wykluczenia. Problem cyfrowego podzia−
łu, a więc nierównego dostępu do nowych technologii i wykluczenia dużej części społeczeństwa (a czasem też całych regionów) jest postrzegany jako jedno z naj−
ważniejszych zagrożeń związanych z rozwojem technologii cyfrowych.
Teoretycznie komputery i Internet oferują niezwykłe możliwości łatwego do−
stępu do wiedzy, mogą być też narzędziem edukacji, komunikacji i pracy, a tak−
że uczestnictwa w kulturze. To wszystko powoduje, że mogłyby stać się dosko−
nałym narzędziem wyrównywania szans. Jednak, aby było to możliwe, technolo−
gie te musiałyby być wykorzystywane przez osoby, które są wykluczeniem szczególnie zagrożone. Jak pokazują badania, w rzeczywistości jest dokładnie odwrotnie (Norris 2001; Katz i Rice 2002). Z Internetu korzystają przede wszystkim osoby lepiej wykształcone, zamożniejsze, młodsze, mieszkające w większych miejscowościach oraz w regionach i krajach rozwiniętych. Dlatego też wielu badaczy zgadza się, że korzystanie z nowych technologii może być no−
wym wymiarem zróżnicowania, pogłębiającym już istniejące nierówności. Ma to coraz większe znaczenie, szczególnie gdy obecnie obserwujemy już nie tylko migrację różnych czynności do sieci – coraz więcej rzeczy można w Internecie zrobić, ale coraz więcej rzeczy można załatwić wyłącznie przez Internet. Do−
brym przykładem jest w tym miejscu szukanie pracy – bowiem coraz więcej firm rekrutuje pracowników wyłącznie przez Internet. I choć dla pracodawców może to być skuteczny sposób na rekrutowanie lepiej przygotowanych i wykształco−
nych pracowników, to jednak nie jest to sytuacja społecznie pożądana. Analizę internetowego pośrednictwa pracy i osób z niego korzystających można znaleźć w zamieszczonej w tym numerze pracy Joanny Strzelczak.
Jednak sam dostęp do komputerów i Internetu to nie wszystko. Jak sugeruje Manuel Castells (2001), wraz z upowszechnieniem dostępu pojawiają się kolej−
ne bariery i wymiarem zróżnicowania stanie się jakość tego dostępu – szybkość łączy, możliwość korzystania w domu itp. Prawdopodobnie jeszcze większe znacznie będzie miało zróżnicowanie umiejętności korzystania z komputerów, które Eszter Hargittai nazywa cyfrowym podziałem drugiego rzędu (2002). Do−
tychczasowe badania pokazują, że te różne wymiary zróżnicowania pokrywają się ze sobą – osoby, należące do grup mających większą szansę na posiadanie dostępu, znacznie częściej mają też dostęp lepszej jakości, a co więcej posiadają również większe umiejętności korzystania z Internetu. Dodatkowo wykorzystują one komputery i Internet inaczej niż osoby, które pochodzą z mniej uprzywilejo−
wanych grup – znacznie częściej w celach instrumentalnych, związanych z pra−
cą bądź nauką, a rzadziej używają tych technologii do rozrywki. Prawdopodob−
nie więc osoby takie w znacznie większym stopniu będą doświadczać pozytyw−
nych konsekwencji z korzystania.
Wpływ Internetu na organizacje, instytucje i państwa
Zagadnienia, które poruszaliśmy do tej pory, dotyczyły przede wszystkim znaczenia Internetu dla jednostek, jednak sieć ma również ogromny wpływ na sposób funkcjonowania różnego rodzaju organizacji, firm, państw i instytucji społecznych.
Internet jest miejscem, gdzie polityka jest uprawiana, gdzie toczy się debata publiczna (por. artykuł Alberta Hupy w tym numerze). Zasadnicze pytanie w tym obszarze dotyczy tego, czy Internet może stać się miejscem odnowy sfe−
ry publicznej, bardziej równego udziału i większego zaangażowania, czy też bę−
dzie po prostu dodatkowym polem rywalizacji politycznej, oddziaływań wiel−
kich korporacji, a co więcej ze znacznie zwiększonymi możliwościami ingero−
wania w prywatność jednostek (DiMaggio i in. 2001). Zagadnienie zbierania danych o użytkownikach, prywatności i kontroli jest tematem tekstu Pawła Ma−
zurka, Jana M. Zająca i Kamila Rakocego w niniejszym numerze. Trudno powie−
dzieć, która z tych tendencji będzie miała miejsce, zwłaszcza że relacje Interne−
tu ze sferą państwowo−prawną zaledwie zaczęły się formować. Bez wątpienia jednak sieć jest już narzędziem komunikacji obywateli z politykami, władzą i ad−
ministracją, zarówno na szczeblu ogólnopolskim, jak i samorządowym, co bada w swojej pracy Anna Przybylska. W przyszłości należy oczekiwać znacznego zwiększenia się tych możliwości i większej dostępności usługi publicznych w sieci. Internet jako nowa przestrzeń ma wiele cech społeczeństwa pionierskie−
go, w którym dopiero kształtuje się funkcjonowanie różnych instytucji i norm
społecznych. Również prawo z opóźnieniem zaczyna regulować zachowania in−
ternetowe, czego dobrym przykładem jest ofensywna obecność pornografii (por.
artykuł Lecha Nijakowskiego w niniejszym numerze).
Potencjalnie Internet mógłby przyczyniać się do zwiększenia demokratyzacji zarówno w państwach demokratycznych, jak i ku demokracji podążających (Po−
rębski 2001), a także do przełamywania monopolu tradycyjnych mediów w sferze tworzenia treści i publikowania. Szczególne znaczenie wydają się mieć blogi, sprzyjające większemu zaangażowaniu i dyskusjom (również politycznym). Jed−
nak sposoby użytkowania i tak są związane z tym, czym ludzie się interesują i co robili, zanim zaczęli korzystać z Internetu i nie wiadomo, jak dalece możliwości tworzenia i dostępu do znajdujących się w nim informacji przyczyniają się do zmiany postaw i większego uczestnictwa. Ponadto w Internecie łatwo jest sku−
piać się wyłącznie na informacjach, które potwierdzają własne poglądy, co sprzy−
ja raczej politycznej polaryzacji, aniżeli debacie i osiąganiu społecznego konsensu (DiMaggio i in. 2001). Co więcej, mimo możliwości aktywnego uczestnictwa znacznie większej liczby osób, w praktyce tylko nieliczni mają szansę na dotarcie ze swoimi tekstami do szerszej publiczności – cały czas firmy i duże portale mają znacznie większe możliwości dotarcia do odbiorców (DiMaggio i in. 2001; por.
Tarkowski i Hofmokl 2006). Niewątpliwie jednak Internet przyczynia się do prze−
łamywania monopolu ekspertów, o czym pisze w tym numerze Marta Juza.
* * *
Internet stanowi dla socjologii tak wielkie wyzwanie, gdyż jego funkcjono−
wanie w społeczeństwie w wielu punktach wykracza poza dotąd wystarczające kategorie opisowe i analityczne oraz metody i techniki badawcze – niejednokrot−
nie wymaga opracowania zupełnie nowych albo modyfikacji starych. Jednakże, skoro obiekt naszych badań zmienił się, to musimy spróbować opisać i zrozu−
mieć naturę tej zmiany. Skoro społeczeństwo się zmieniło, to i nauka musi się zmienić, a z uwagi na otwartość i amorficzność tego nowego przedmiotu badań nie ma co liczyć na to, że jedna nowa teoria czy nawet nowy paradygmat wystar−
czą. Skoro wreszcie tak wielu ludzi wchodzi do Internetu, to socjologowie no−
lens volens muszą za nimi podążyć, muszą także analizować przemiany, jakie korzystanie z Internetu niesie dla życia społecznego poza Siecią, co czynią auto−
rzy w prezentowanym tomie.
Literatura
Batorski, Dominik, Mirosława Marody i Andrzej Nowak (red.). 2006. Społecz−
na przestrzeń internetu. Warszawa: Academica.
Batorski, Dominik i Marta Olcoń−Kubicka. 2006. Prowadzenie badań przez in−
ternet – podstawowe zagadnienia metodologiczne. „Studia Socjologiczne”
3 (182): 99–132.
Bendyk, Edwin i Kazimierz Krzysztofek (red.). 2005. Społeczeństwo sieciowe i cyberkultura: teorie i interpretacje. „Kultura Współczesna” 1 (43).
Burszta, Wojciech Józef. 2003. Internetowa polis w trzech krótkich odsłonach. W:
tenże (red.). Ekran – mit – rzeczywistość. Warszawa: Twój Styl, s. 157–175.
Castells, Manuel. 2003. Galaktyka internetu: refleksje nad internetem, biznesem i społeczeństwem. Poznań: Rebis.
Cummings, Jonathon N., Brian Butler i Robert Kraut. 2002. The Quality of On−
line Social Relationships. „Communications of the ACM” 45 (7): 103–108.
DiMaggio, Paul, Eszter Hargittai, W. Russell Neuman i John P. Robinson. 2001.
Social Implications of the Internet. „Annual Review of Sociology” 27: 307–336.
Giddens, Anthony. 2001. Nowoczesność i tożsamość. „Ja” i społeczeństwo w epoce późnej nowoczesności. Warszawa: WN PWN.
Hargittai, Eszter. 2002. Second−level Digital Divide: Differences in People’s On−
line Skills. „First Monday” 7 (4).
Jarecka, Urszula. 2004. Wirtualne więzi w globalizującym się świecie. W: M. Ja−
cyno, A. Jawłowska i M. Kempny (red.). Kultura w czasach globalizacji.
Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN, s. 256–276.
Jonak, Łukasz, Paweł Mazurek, Marta Olcoń, Anna Przybylska, Aleksander Tar−
kowski, Jan M. Zając (red.). 2006. Re: internet – społeczne aspekty medium.
Polskie konteksty i interpretacje. Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne.
Katz, John E., Ronald E. Rice i Philip Aspden. 2001. The Internet, 1995–2000:
Access, Civic Involvement, and Social Interaction. „American Behavioral Scientist” 45: 405–419.
Katz, John E. i Ronald E. Rice. 2002. Social Consequences of Internet Use: Ac−
cess, Involvement, and Interaction. Cambridge: MIT Press.
Kraut, Robert E., Michael Patterson, Vicki Lundmark, Sara Kiesler, Tridas Mu−
khopadhyay i William Scherlis. 1998. Internet Paradox: A Social Technolo−
gy That Reduces Social Involvement and Psychological Well−being? „Ameri−
can Psychologist” 53: 1017–1032.
Kraut, Robert E., Sara Kiesler, Bonka Boneva, Jonathan Cummings, Vicki Hel−
geson i Anne Crawford. 2001. Internet Paradox Revisited. „Journal of Social Issues” 58 (1): 49–74.
Kubczak, Anna. 2005. Konstruowanie tożsamości w Internecie. W: E. Hałas i K.
T. Konecki (red.). Konstruowanie jaźni i społeczeństwa. Europejskie warian−
ty interakcjonizmu symbolicznego. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar, s. 359–377.
Kurczewski, Jacek. 2006. Wielka sieć: E−seje z socjologii internetu. Warszawa:
Trio.
LaRose, Robert, Matthew S. Eastin i Jennifer Gregg. 2001. Reformulating the In−
ternet Paradox: Social cognitive explanations of Internet use and depression.
„Journal of Online Behavior” 1 (2). (http://www.behavior.net/JOB/v1n1/pa−
radox.html).
Mazurek, Paweł 2006a. Anatomia internetowej anonimowości. W: D. Batorski, M. Marody i A. Nowak (red.) wyd. cyt., s. 79–90.
Mazurek, Paweł. 2006b. Internet i tożsamość. W: D. Batorski, M. Marody i A.
Nowak (red.) wyd. cyt., s. 113–132.
Norris, Pippa. 2001. Digital Divide: Civic Engagement, Information Poverty, and the Internet Worldwide. Cambridge: Cambridge University Press.
Parks, Malcolm R. i Kory Floyd. 1995. Making Friends in cyberspace. „Journal of CMC” 1 (4).
Porębski, Leszek. 2001. Elektroniczne oblicze polityki. Demokracja, państwo, instytucje polityczne w okresie rewolucji informacyjnej. Kraków: Uczelniane Wydawnictwa Naukowo−dydaktyczne AGH.
Quan−Haase, Anabel, Barry Wellman, James C. Witte i Keith N. Hampton. 2002.
Capitalizing on the Internet: Network Capital, Participatory Capital, and Sense of Community. W: B. Wellman i C. Haythornthwaite (red.). The Internet in Everyday Life. Oxford: Blackwell, s. 291–324.
Rheingold, Howard. 1993. The Virtual Community. Homesteading on the Elec−
tronic Frontier. Reading, MA: Addison−Wesley.
Schaap, Frank. 2004. Links, Lives, Logs: Presentation in the Dutch Blogosphere.
W: L. Gurak, S. Antonijevic, L. Johnson, C. Ratliff i J. Reyman (red.). Into the Blogosphere (http://blog.lib.umn.edu/blogosphere/links_lives_logs_pf.html).
Tarkowski, Alek i Justyna Hofmokl. 2006. Wyszukiwarki jako gatekeeperzy in−
ternetu. W: D. Batorski, M. Marody i A. Nowak (red.) wyd. cyt., s. 55–75.
Turkle, Sherry. 1995. Life on the Screen. Identity in the Age of the Internet. New York: Phoenix.
Walther, Joseph B. 1996. Computer−mediated Communication: Impersonal, In−
terpersonal, and Hyperpersonal Interaction. „Communication Research” 23 (1): 3–43.
Wellman, Barry i Keith Hampton. 1999. Living Networked On and Offline.
„Contemporary Sociology” 28 (6): 648–654.
Wellman, Barry i Caroline Haythornthwaite (red.). 2002. The Internet in Every−
day Life. Oxford: Blackwell.
Wynn, Eleanor i Katz, James E. 1997. Hyperbole over Cyberspace: Self−Presen−
tation and Social Boundaries in Internet Home Pages and Discourse. „The Information Society” 13: 297–327.
