STUDIA SOCJOLOGICZNE 2003, 1 (1681 ISSN 0039-3371
Dominik Batorski
U niw ersytet W arszawski
Wiesław Bartkowski
Szkoła W yższa Psychologii Społecznej
IDENTYFIKACJA PARTYJNA W PRZESTRZENNEJ TEORII W YBORÓW *
Dwa główne sposoby wyjaśniania zachowań wyborczych pochodzą z p rze
strzennej teorii wyborów i teorii identyfikacji partyjnej. Artykuł poświęcony je s t możliwościom zbudowania modelu ogólnego, wykorzystującego czynniki obecne w obu teoriach. Omawiamy też możliwości i zalety wykorzystania symulacji kom
puterowych ja ko narzędzia pracy badawczej i teoretycznej w naukach społecz
nych. Następnie, za pom ocą napisanego przez nas programu komputerowego, analizujemy, ja kie są konsekwencje włączenia identyfikacji partyjnej do modelu przestrzennego, dla zachowania kandydatów oraz stabilności i konfiguracji sce
ny partyjnej.
Główne pojęcia: przestrzenna teoria wyborów, symulacje komputerowe, iden
tyfikacja partyjna.
Wstęp
Zasadniczym pytaniem, związanym z sytuacją wyborów, jest to, jak ludzie głosują, a właściwie z czego wynika to, że głosują tak, a nie inaczej? Odpowiedź na to pytanie ma daleko idące konsekwencje dla systemu politycznego, a także zachowań i strategii partii politycznych w nim rywalizujących. Nie jest to jednak
Instytut Studiów Społecznych, U niw ersytet W arszawski, ul. Stawki 5/7, 00-183 W arszawa, e-ma- il: db@ uw. edu. pl
Instytut Społecznej Psychologii Inform atyki i Kom unikacji, Szkoła W yższa Psychologii Społecz
nej, ul. Chodakow ska 19/31. 03-815 Warszawa, e-mail: w b@ spik. sw ps. edu. pl
* A utorzy pragną podziękow ać Grzegorzowi Lissowskiemu, Wojtkowi Borkow skiem u, M icha
łowi B ojanow skiem u za pomoc i cenne uwagi, istotne przy pow staw aniu tego artykułu.
pytanie proste i w teoriach z zakresu nauk politycznych pojawiają się dwa, po
strzegane jako konkurencyjne, rodzaje odpowiedzi. Są to: teoria identyfikacji partyjnej i przestrzenna teoria głosowania, a właściwie jej część poświęcona sy
tuacji głosowania na partie i kandydatów, czyli przestrzenna teoria w yborów 1.
Pytania, jakie stawiamy sobie w tym artykule, dotyczą znaczenia różnych czynników wyróżnianych przez obie teorie. Nie jest jednak naszą intencją po
równywanie obu teorii i ocena wyższości którejś z nich. Bardziej istotne wydaje się nam podjęcie próby uwzględnienia obu wątków teoretycznych w jednym mo
delu. Zajmujemy się więc stworzeniem takiego modelu ogólnego, a następnie zbadaniem jego konsekwencji za pom ocą symulacji komputerowych, uzasadnia
jąc jednocześnie, dlaczego takie podejście wydaje nam się w tym miejscu najlep
sze. Na zakończenie przedstawimy również zastrzeżenia związane z naszym m o
delem, założenia, które w nim przyjęliśmy, wskażemy także możliwe kierunki dalszych prac.
Poglądy i identyfikacja jako determinanty zachowań wyborczych
Teoria przestrzenna wychodzi z założenia, że ludzie, którzy głosują w w ybo
rach, m ają jakieś poglądy, najczęściej w sprawach społeczno-ekonomicznych.
A co więcej, kierują się nimi w głosowaniu na partie i kandydatów. W najprost
szym, klasycznym ujęciu teorii przestrzennej polega to na głosowaniu na partię, której poglądy są najbliższe poglądom wyborcy (Lissowski 2003). Takie głoso
wanie jest czasami nazywane głosowaniem tematycznym, w celu podkreślenia, że wyborca kieruje się własnymi poglądami i interesami.
Według konkurencyjnej teorii, to identyfikacja partyjna jest podstawową de
term inantą decyzji głosujących (Grzelak i Markowski 1999). Wyborcy najpierw identyfikują się z jakąś partią i na tę partię głosują, a dopiero później przyjm ują za własne poglądy głoszone przez nią. Podstawowym źródłem identyfikacji jest przejmowanie wzorów zachowania, na przykład od rodziców lub grupy, do której się należy. M echanizm socjalizacji międzypokoleniowej ma jednak dużo większe znaczenie w krajach, w których demokratyczny system polityczny funk
cjonuje dłużej. Natężenie identyfikacji partyjnej zależy również od ilości i trwa
łości istotnych partii w danym systemie i jest większe wśród elektoratu więk
szych ugrupowań. Warto też dodać, że sam fakt głosowania na partię może się również przyczyniać do wzrostu identyfikacji z nią (Thomassen 1976).
To skrótowe przedstawienie obu teorii jest mocno uproszczone, jednak wyja
śnienie zachowań wyborców jest w obu przypadkach zupełnie inne. Najistotniej
1 W odróżnieniu od przestrzennej teorii zgrom adzeń, zajm ującej się sytuacją glosowania w zgrom adzeniach.
IDENTYFIKACJA PARTYJNA W PRZESTRZENNEJ TEORII WYBORÓW 115
sze jest to, że łańcuch przyczynowo-skutkowy w teorii identyfikacji partyjnej ma odwrotny kierunek niż w teorii przestrzennej. M ożemy prześledzić to na rysun
ku 1. W przestrzennej teorii głosowania przyjmujemy, że wyborca najpierw ma poglądy i dopiero później, na ich podstawie wybiera partię, na którą zagłosuje.
To, jakie wyborca ma poglądy, zależy natomiast od jego otoczenia, miejsca w strukturze społecznej, jakie zajmuje i od środowiska, w którym się wychował.
Natomiast według klasycznego ujęcia teorii identyfikacji partyjnej wyborcy naj
pierw identyfikują się z jakąś partią, a dopiero później na podstawie tej identyfi
kacji i kolejnych głosowań na dane ugrupowanie, przyjm ują różne jego poglądy.
Rysunek 1. Uproszczone schematy wnioskowania w przestrzennej teorii wybo- rów i teorii identyfikacji partyjnej
czynniki stru k tu ra ln e --- ^ d e c y z ja w y b o rcza
S chem at w nioskow ania w przestrzennej teorii w yborów .
czynniki s tru k tu ra ln e --- ^ identyfikacja partyjna --- ^ p r z e k o n a n i a i d e cy z ja
S chem at w nioskow ania w teorii identyfikacji partyjnej.
Teoria identyfikacji partyjnej akcentuje raczej stałość zachowań wyborczych - ludzie identyfikują się z jakąś partią i na nią oddają głos w kolejnych wybo
rach. Ponadto samo głosowanie na partię może prowadzić do zwiększenia iden
tyfikacji, a tym samym wprowadza tendencję do podtrzymywania swoich decy
zji. Natomiast przestrzenna teoria wyborów akcentuje raczej czynniki związane z przyczynami zmienności decyzji i zachowań wyborców, którzy wraz ze zmia
nami stanowisk konkurujących partii lub zmianami istotnych w danym m omen
cie kwestii społeczno-ekonomicznych, zmieniają też swoje zachowanie.
Oddzielenie od siebie tych dwóch motywów głosowania - tematycznego oraz wynikającego z identyfikacji partyjnej - jest złożonym problemem m etodolo
gicznym. Trudno rozstrzygnąć, czy ludzie najpierw identyfikują się z daną partią i dlatego na nią głosują i przyjm ują jakieś jej poglądy za własne. Czy też wcze
śniej m ają jakieś swoje poglądy i na ich podstawie głosują na partię najlepiej je
reprezentującą, a później wraz z głosowaniem na nią w kolejnych wyborach co
raz bardziej się identyfikują? Problem ten nie jest do końca rozstrzygalny, bo oba procesy m ogą zachodzić jednocześnie. Grzelak i Markowski (1999) w przeglą
dowym opisie teorii identyfikacji partyjnej wskazują na wiele prac, pokazują
cych występowanie w krajach Europy Zachodniej zjawiska takiej obustronnej przyczynowości między identyfikacją partyjną a stosunkiem do kwestii publicz
nych (Jackson 1975) i samym głosowaniem (Thomassen 1976). Także Merrill i Grofman (1999) uważają, że obie teorie nie muszą być ze sobą sprzeczne i mo
gą się uzupełniać. Dlatego też postaramy się stworzyć jeden model uwzględnia
jący zarówno poglądy wyborców, jak i elementy identyfikacji partyjnej i lojalno
ści wobec partii, na którą głosują.
Zanim jednak do tego dojdziemy, chcielibyśmy przedstawić tworzony model od początku. Punktem wyjścia będzie dla nas teoria przestrzenna, do której dołą
czymy elementy związane z identyfikacją partyjną. Za wyborem takiego kierun
ku stoi większy stopień sprecyzowania, a także formalizacji przestrzennej teorii wyborów. Jest ona również najbardziej ogólnym i kompletnym modelem polity
ki, uwzględniającym najróżniejsze aspekty zachowań i sytuacji politycznych.
Warto ją rozwijać również dlatego, że wprowadzanie nowych elementów do m o
delu przestrzennego nie jest specjalnie trudne.
Sytuacja wyborów w teorii przestrzennej
Przestrzenna teoria głosowania zakłada, że wyborcy m ają jakąś wiedzę doty
czącą poglądów kandydatów w sprawach, które uważają za ważne i w których m ają też swoje stanowisko. Teoria ta zakłada również, że osoby te podejmując decyzję, jak oddać swój głos, kierują się własnym interesem. Aby rozważyć kon
sekwencje tych ustaleń teoria przestrzenna proponuje stworzenie przestrzennej reprezentacji głosowania. Przestrzeń ta jest obszarem, w którym podejmowana jest decyzja. Jej wymiarami są kwestie i zagadnienia, w których wyborcy ocenia
j ą kandydatów. Przy najprostszych założeniach zarówno pozycje partii i kandy
datów, jak i ideały wyborców możemy reprezentować jako punkty w tej prze
strzeni (Downs 1957; Enelow i Hinich 1984; Hinich i M unger 1997; Ordeshook 1997). Inne możliwe założenia zostały omówione gdzie indziej w tym numerze (Przybysz 2003).
Przestrzenna teoria wyborów opisuje zarówno zachowania wyborców, którzy m ogą wybrać pomiędzy kilkoma ustalonymi kandydatami, jak i możliwe zacho
wania kandydatów, którzy chcą uzyskać jak największe poparcie. Oczywiście sposób, w jaki wyborcy dokonują decyzji na kogo głosować, jest bardzo istotny dla strategii przyjmowanych przez partie i kandydatów startujących w wyborach.
W teorii przestrzennej opisuje się zachowanie wyborcy poprzez funkcję użytecz
IDENTYFIKACJA PARTYJNA W PRZESTRZENNEJ TEORII WYBORÓW 117
ności, pozwalającą porównać różnych kandydatów. W najprostszym i najszerzej znanym przypadku wyborca kieruje się podobieństwem poglądów i zachowań kandydatów do jego własnych poglądów (Downs 1957). Inaczej mówiąc, odle
głością punktu idealnego od pozycji kandydatów w przestrzeni politycznej. M o
że to być odległość ważona, jeżeli poszczególne wymiary m ają różne znaczenie dla wyborcy.
Rysunek 2. Zmiana postawy w zależności od odległości poglądów wyborcy i partii
wybiera B r---
oO
-Ω
$
'n
ωυ
Ό
- zmiana decyzji
w ybiera A
blisko partii A pom iędzy A i B blisko partii B p o zycja w yb o rcy
Dla przykładu możemy rozważyć sytuacją decyzji wyborcy, mającego um iar
kowane poglądy w wymiarze lewica-prawica, w zależności od odległości, w ja kiej znajduje się w stosunku do partii A i partii B. Sytuacją tę przedstawia rysu
nek 2. Wyborca zagłosuje na tę partię, której pozycja znajduje się bliżej jego punktu idealnego. W kategoriach przestrzennych możemy powiedzieć, że osoba głosująca decyduje na podstawie odległości między punktami reprezentującymi kandydatów a jej punktem idealnym. Im większa jest ta różnica, tym gorzej oce
niany jest dany kandydat i tym mniej chętnie wyborca będzie na niego głosował.
W przypadku zmiany pozycji partii, zmiana decyzji wyborcy następuje dokła
dnie w momencie, gdy partia, która znajdowała się dalej od jego punktu idealne
go, znajdzie się bliżej niż partia, na którą głosował poprzednio.
Zakładamy tu, że wyborca wybierze z pewnością kandydata bliższego jego pozycji. Czasami jednak w teorii przestrzennej występuje również tak zwane głosowanie probabilistyczne, uzależniające prawdopodobieństwo zagłosowania na kandydata zarówno od odległości do niego, jak i do pozostałych kandydatów (Enelow i Hinich 1989; Endow , Endersby i Mungcr 1993). M ożliwe są również różne inne rodzaje funkcji użyteczności (Merrill i Grofman 1999; Haman 2003),
a także różne dodatkowe źródła użyteczności: koalicje powyborcze (Lijphart 1993), czynniki pozaprzestrzenne, wiarygodność pozycji kandydata (Enelow i Hinich 1989; Przybysz 2003) oraz reputacja partii i wypełnianie przez nią wcześniejszych obietnic (Ferejohn 1993). Jednak żaden z tych różnych elemen
tów będących podstaw ą decyzji głosujących w przestrzennej teorii wyborów nie ma związku ze zjawiskiem identyfikacji partyjnej. We wszystkich tych przypad
kach decyzja bazuje jedynie na informacji o aktualnych pozycjach partii, a więc na bieżącym interesie głosującego. Jedyny sposób na uwzględnianie jakichś ele
mentów historii i przeszłych wydarzeń w modelu przestrzennym jest związany z wiarygodnością partii.
Efekty lojalności i identyfikacja partyjna są bardzo istotnymi czynnikami wy
jaśniającym i zachowania wyborcze. Szczególnie, jeśli weźmiemy pod uwagę liczbę prac odwołujących się do szeroko rozumianej identyfikacji. Dlatego też ich nieuwzględnianie w przestrzennej teorii wyborów jest bez wątpienia znaczą
cym ograniczeniem tej teorii. Postaramy się teraz przedstawić, na czym może polegać uzupełnianie się obu teorii wyborów, oraz w jaki sposób można wpro
wadzić identyfikację i elementy lojalności do modelu przestrzennego.
Identyfikacja jako katastrofa
- model zmiany poglądów w sytuacji głosowania na kandydatów
Lojalność i identyfikacja partyjna zmniejszają siłę oddziaływań perswazyj
nych na wyborcę, zmniejszają też znaczenie czynników tematycznych. Dopóki wyborca jest zadowolony ze swojej przeszłej decyzji, nie ma podstaw, by zmie
niać zdanie lub szukać informacji, które mogłyby do tej zmiany doprowadzić. Po prostu nie opłaca mu się poświęcać czasu na szukanie większej ilości informacji (Popkin 1993). Wyborca jest lojalny, jeżeli tylko program i działania partii nie odbiegają zbyt mocno od jego ideału. Tak więc ocena partii wynika z dwóch czynników: programu i lojalności. Potwierdza to również Banaszkiewicz (1995) w badaniach dotyczących Polski2.
Aby opisać zmiany postaw względem partii związane z identyfikacją partyj
ną i zmianami pozycji względem wyborcy wykorzystamy wnioski płynące z te
orii katastrof (Thom 1975) i rozważań dotyczących zmiany postaw (Tesser i Achee 1994; Nowak i Vallacher 1998). Rysunek 3 przedstawia, ja k m ogą się zmieniać postawy w zależności od wcześniejszych preferencji i informacji doty
czących kandydatów.
1 Istnieje jednak znaczne zróżnicowanie w śród wyborców. Osoby lepiej w ykształcone są bar
dziej w rażliw e na kw estie tematyczne.
IDENTYFIKACJA PARTYJNA W PRZESTRZENNEJ TEORII WYBORÓW 119
Rysunek 3. Zmiana postawy w zależności od wcześniejszych preferencji i zmian informacji dotyczących partii
wybiera B
-Ωo
><:
'ccn
>>
ωo
~o
wybiera A
zmiana decyzji z partii B na A
obszar, w którym decyzja wyborcy zalezy od historii jego zachowania
zmiana decyzji z partii A na B
blisko partii A pom iędzy A i B blisko partii B pozycja wyborcy
Na osi pionowej rysunku 3 znajduje się decyzja wyborcy o zagłosowaniu na jednego lub drugiego kandydata. Zależy ona nie tylko od odległości pozycji w y
borcy od pozycji poszczególnych partii, ale również od historii zachowania wy
borcy, czyli też od wcześniejszych pozycji partii. Ten ostatni czynnik ma wi
doczne znaczenie dopiero wtedy, gdy dwie partie są mniej więcej równoodległe od pozycji głosującego. Jeżeli bowiem któraś z partii jest znacząco bliżej, to bez względu na wcześniejsze zachowanie wyborca będzie na nią głosował.
Prześledźmy dokładnie, jak następuje zmiana decyzji, na którą partię głoso
wać. Zauważmy, że teraz nie następuje ona dokładnie w momencie, gdy zmienia się to, która partia znajduje się bliżej pozycji wyborcy. Jeżeli poglądy wyborcy znajdują się w podobnej odległości od stanowisk dwóch partii (A i B), to zagło
suje on na tę, na którą głosował poprzednio lub która wcześniej znajdowała się bliżej niego (nawet jeżeli teraz jest trochę dalej).
Jeżeli wyborca głosował dotychczas na partię A, to partia B musiałaby zna
leźć się dużo bliżej jego pozycji niż A, żeby zmienił zdanie. Zmiana ta może wy
nikać zarówno z przesuwania się w jego kierunku partii B, jak i z odsuwania się A. Początkowo, wraz z takim zwiększaniem się informacji przekonujących wy
borcę do głosowania na B (lub do nie głosowania na A), pozostaje on lojalny i je go postawa się nie zmienia. Jednak, gdy ilość informacji sprzecznych z pogląda
mi wyborcy (przewaga pozycji B nad A) przekroczy pewną wartość krytyczną, jego decyzja ulegnie zmianie. Analogicznie jest w sytuacji, gdy wyborca chciał początkowo głosować na partię B. Dlatego przy braku przewagi informacji ko
rzystnych dla którejś z partii (środkowa część wykresu), decyzja wyborcy zale
ży tylko i wyłącznie od jego wcześniejszego zachowania!
W modelu, który tutaj proponujemy, o wielkości obszaru przestrzeni politycz
nej, w której zachowanie wyborcy zależy od historii, decyduje długość dotych
czasowego lojalnego zachowania. Im częściej (dłużej) wyborca głosował na daną partię, tym większa musi być przewaga pozycji innej partii, żeby zmienił zdanie.
Lojalność partyjną można uwzględniać w przestrzennej teorii głosowania, prowadzi to do zmniejszenia znaczenia bieżącej pozycji kandydatów. W związ
ku z tym potrzebne wydaje się uwzględnienie czynnika identyfikacji partyjnej w wyjaśnianiu zachowania wyborców, a w konsekwencji być może również w wyjaśnianiu strategii i zachowania partii politycznych. W dalszej części, wy
korzystując symulacje komputerowe, rozważymy, jak identyfikacja partyjna wpływa na zachowania partii. W tym celu rozważmy najpierw podstawowe spo
soby działania partii mające na celu zwiększenie otrzymywanego poparcia. N a
stępnie przedstawimy również uzasadnienie wykorzystania symulacji w naukach społecznych i przy rozwijaniu teorii przestrzennej.
Zmiany pozycji kandydatów
Najprostszym sposobem uwzględnienia w teorii przestrzennej strategii partii, m ających na celu oddziaływanie na wyborców i m aksymalizację liczby otrzy
mywanych głosów jest uwzględnienie możliwości zmian pozycji kandydatów.
Najbardziej znany wynik teorii przestrzennej - twierdzenie o medianowym wyborcy (Black 1958; Haman 2003), mówi, że w sytuacjach gdy istnieje jeden wymiar przestrzeni politycznej i dwie rywalizujące ze sobą partie, ich pozycja będzie zmieniała się w kierunku położenia mediany wyborców. Dla każdej z nich pozycja medianowa maksymalizuje jej szanse na zwycięstwo. Uchylenie założenia o istnieniu tylko dwóch partii politycznych spowoduje przynajmniej zmniejszenie presji na przesuwanie się w kierunku centrum (mediany). Nato
miast w przypadku większej liczby wymiarów i trzech partii, stabilne rozwiąza
nie może nie istnieć (McKelvey 1976, 1979)3.
Większość modeli i analiz dotyczących zachowania więcej niż dwóch partii (Cox 1990; Shepsle i Cohen 1990), przyjmuje zupełnie nierealistyczne założenia dotyczące mechanizmów zmian (Kollman, M iller i Page 1992). Takim najbar
dziej nierealistycznym założeniem jest to, że partie m ogą dowolnie zmieniać swoje położenie. W takiej sytuacji większość analiz skupia się na poszukiwaniu równowagi, która nie zawsze występuje. To znaczy, czasami nie występuje sytu
acja, w której żadna z partii nie ma motywacji do zmiany swojej pozycji. Zasto
3 W większej liczbie w ym iarów istnieje alternatywa zw ycięska (w sensie Condorceta), gdy preferencje indyw idualne spełniają pewne, określone warunki (np. istnieje m ediana we w szystkich kierunkach).
IDENTYFIKACJA PARTYJNA W PRZESTRZENNEJ TEORII WYBORÓW 121
sowanie twierdzenia M cKelveya o chaosie (braku równowagi) do sytuacji głoso
wania na partie, opiera się właśnie na tym założeniu o możliwościach partii do zajmowania wygrywających platform, bez względu na to, jak daleko znajdują się one od ich obecnej pozycji.
Kolejnym, bardzo nierealistycznym założeniem w tych analizach jest przyj
mowanie, że partie i kandydaci są w pełni poinformowani co do preferencji wy
borców i pozycji konkurentów. Również bez tego założenia wyniki otrzymywa
ne przy swobodnych zmianach pozycji partii nie byłyby możliwe. M echani
zmem ograniczającym swobodne przemieszczanie się partii jest też potrzeba utrzymania wiarygodności. Częste i duże zmiany pozycji oraz niedotrzymywa
nie obietnic z poprzednich wyborów, zmniejsza wiarygodność partii i zwiększa niepewność wyborców co do jej prawdziwej pozycji. W takiej sytuacji wyborca może woleć partię dalszą, ale o bardziej jednoznacznym programie (Grofman 1993; Hinich i M unger 1997). Dlatego też partii nie zawsze opłaca się zmieniać stanowiska, które zajmuje.
W modelu, który tworzymy, przyjęliśmy bardziej realistyczne założenia doty
czące wiedzy posiadanej przez partie na temat preferencji wyborców i pozycji innych kandydatów. Uwzględniliśmy również, mogące wynikać z potrzeby wia
rygodności, ograniczenia w zmianach pozycji partii. Zamiast modelować partie jako w pełni poinformowane i mogące dowolnie zmieniać swoje pozycje, w ce
lu maksymalizowania liczby otrzymanych głosów, przyjęliśmy, że partie działa
ją lokalnie, a informacja, jak ą posiadają, pochodzi od oceny konkretnego posu
nięcia przez wyborców. Oznacza to, że w okresie pomiędzy wyborami partia m o
że modyfikować nieco swoją pozycję i sprawdzać, na przykład na podstawie sondaży, jaka będzie reakcja wyborców.
Jest wiele sposobów modelowania zachowania partii o ograniczonej racjonal
ności, porównywali je Kollman, M iller i Page (1992). Zaproponowany przez nich mechanizm, który tutaj przyjmujemy, polega na niewielkich modyfikacjach pozycji, co może wynikać z potrzeby zachowywania wiarygodności stanowiska i odpowiedniej komunikacji z wyborcami. Jeżeli dane przemieszczenie jest dla partii korzystne, to znaczy, dostaje ona pozytywne sygnały od wyborców (zwięk
szone poparcie), to zmienia ona swoją pozycję. M ożliwe jest równoczesne testo
wanie więcej niż jednej takiej pozycji, a później wybór najlepszej z nich. Jednak zawsze są to tylko niewielkie modyfikacje stanowisk.
Symulacje komputerowe w naukach społecznych
Rozważenie efektów identyfikacji partyjnej w sposób formalny, przy takich założeniach dotyczących zachowania partii i kandydatów jest prawie niem ożli
we. Wynika to z dużej złożoności zachowań partii, które zależą od czynników
losowych oraz od strategii adaptacyjnej, która sama jest mocno zależna od pozy
cji pozostałych partii. Dlatego w celu rozważenia zależności pomiędzy różnymi założeniami teorii przestrzennej i zbadania ich konsekwencji dynamicznych po
stanowiliśmy opracować symulację komputerową.
Zaletą symulacji komputerowych w stosunku do prostego używania aparatu matematycznego i badania modelu w sposób formalny jest możliwość wprowa
dzenia znacznej heterogeniczności. Zróżnicowanie może dotyczyć bardzo wielu elementów systemu. Dla przykładu w teorii przestrzennej m ogą to być informa
cje posiadane przez wyborców, ich ocena ważności wymiarów, różne sposoby podejmowania decyzji (różne funkcje użyteczności). W wypadku naszego mode
lu, zróżnicowane będą efekty identyfikacji partyjnej wśród wyborców, poziom lojalności jest uzależniony od indywidualnej historii danego wyborcy i tego, jak długo popiera on daną partię.
Dodatkowym argumentem na rzecz zastosowania symulacji komputerowych, jest to, że przydają się one również wtedy, gdy aktorzy m ają ograniczoną racjo
nalność. W momencie, kiedy zajmujemy się sytuacjami, w których partie nie po
siadają pełnej wiedzy o sytuacji i nie są w stanie w pełni racjonalnie rozważać wszystkich możliwości postępowania, trudno jest stosować analizy formalne.
Natomiast symulacje komputerowe nie m ają tych ograniczeń. M ożliwe jest bo
wiem na przykład wprowadzenie zróżnicowania partii, opisując niezależnie wie
dzę przez nie posiadaną i jej ograniczenia. M ożliwe jest również wprowadzenie różnych, nawet bardzo złożonych rodzajów reguł ograniczających dostępność informacji.
M iędzy innymi z tego powodu model komputerowy umożliwia też badanie bardziej złożonych zjawisk i zależności. Istnieje jednak niebezpieczeństwo, że model będzie zbyt skomplikowany, a nauka oprócz dążenia do jak najpełniejsze
go wyjaśniania zjawisk, powinna również dążyć do tworzenia teorii jak najpro
stszych. Tworzenie modeli zbyt złożonych, do czego zachęca sama łatwość two
rzenia symulacji, może też doprowadzić do tego, że badacz będzie bardziej po
chłonięty badaniem modelu, niż zjawiska, którym się pierwotnie zajmował.
Zastosowanie symulacji komputerowych w naszym przypadku wynika je szcze z dodatkowych względów. Trudno byłoby bowiem badać rzeczywiste za
chowania, a przede wszystkim motywy głosowania na partie, w sposób empi
ryczny. Wyodrębnienie związanych z tym efektów identyfikacji partyjnej i pozy
cji wyborców byłoby bardzo trudne. Dlatego zamiast tego lepiej jest stworzyć model, zbudowany na konkretnych założeniach, wynikających z badanego zja
wiska. Budowanie modelu w sposób systematyczny i sformalizowany jest nau
kowym sposobem poznawania i rozumienia świata. Oczywiście model jest tylko uproszczeniem jakiegoś systemu lub struktury, natomiast symulacje kom putero
we są sposobem badania właściwości takiego modelu. Inaczej mówiąc, możemy badać konsekwencje teorii i modeli różnych aspektów świata społecznego
IDENTYFIKACJA PARTYJNA W PRZESTRZENNEJ TEORII WYBORÓW 123
w »sztucznym społeczeństwie«, które zbudowaliśmy tworząc symulację (Gilbert i Troitzsch 1999; Ballot i Weisbuch 2000).
Pierw szą rzeczą, którą należy zrobić przed stworzeniem symulacji kom pute
rowej, jest dokładne ustalenie, czemu m a ona służyć. Należy przede wszystkim ustalić, jaki system czy rzeczywiste zjawisko chcemy modelować. Symulacja komputerowa, którą napisaliśmy, miała za zadanie zbadanie modelu, który za
proponowaliśmy, a w szczególności chodziło o sprawdzenie konsekwencji iden
tyfikacji partyjnej dla zachowania partii politycznych oraz stabilności i konfigu
racji sceny partyjnej.
Jednak program, który stworzyliśmy do przeprowadzenia opisywanej w tym ar
tykule symulacji, jest o wiele bardziej złożony i umożliwia również testowanie wie
lu innych hipotez. Wynika to z faktu, że zamiast tworzyć symulację, która służy od
powiedzi tylko na jedno pytanie, stworzyliśmy całą platformę symulacyjną, umoż
liw iającą badanie dynamiki w m odelu przestrzennym, przy możliwości manipulowania różnymi jego założeniami. Zaletą takiego podejścia jest nie tylko możliwość przeprowadzenia bardziej systematycznych analiz, ale również oszczęd
ność pracy w dłuższej perspektywie czasowej, ponieważ gotowy pogram można da
lej wykorzystać w celu prowadzenia dalszych, bardziej pogłębionych analiz?.
Ogólnie tworzenie symulacji komputerowych może mieć bardzo różny cel.
Podstawowym jest uzyskanie lepszego rozumienia pewnych zjawisk i cech świa
ta społecznego. Wykorzystanie symulacji komputerowych, tak jak każda działal
ność naukowa, powinno więc wynikać z teorii i na ogół, tak jak w naszym przy
padku, służy przede wszystkim rozwianiu teorii, a nie przewidywaniu konkret
nych zdarzeń. O czyw iście czasam i sym ulacje m ogą być też sposobem przewidywania (np. populacji kraju). Jednak budowanie takiego modelu ma in
ny charakter i wymaga konfrontowania go z danymi empirycznymi.
Możemy więc wyodrębnić dwa szczególne podejścia i rodzaje symulacji komputerowych. Część modeli komputerowych jest bardzo prosta, nieskom pli
kowana i odzwierciedla przede wszystkim dość ogólnie sformułowane zależno
ści i teorie. Drugi rodzaj symulacji jest bardziej związany z badaniami empirycz
nymi i służy stworzeniu modelu, który byłby zgodny z obserwowanymi zjawi
skami (danymi) i który mógłby dobrze przewidywać dalsze wydarzenia.
Symulacje takie są na ogół dużo bardziej skomplikowane i złożone. Pierwszy ro
dzaj symulacji służy raczej rozwijaniu ogólnych teorii, a drugi raczej przew idy
waniu i konkretnym zastosowaniom. Granica między tymi rodzajami jest dość płynna, a to, które podejście zostanie wykorzystane, zależy od bardzo wielu czynników. My ze względu na, przede wszystkim teoretyczny, charakter teorii przestrzennej stworzyliśmy symulację, która ma służyć rozwijaniu teorii.
4 O czywiście czasam i może to w ym agać jeszcze niew ielkich modyfikacji program u, poniew aż nie w szystko da się z góry przewidzieć.
Proces badawczy przy wykorzystaniu symulacji komputerowych
Postaramy się teraz przedstawić, jak wygląda proces badawczy przy wyko
rzystaniu symulacji komputerowych, których głównym celem jest rozwijanie te
orii. Przebieg i poszczególne etapy całego procesu przedstawia rysunek 4.
Przestrzenna teoria głosowania, od której wychodzimy, znakomicie nadaje się do modelowania za pom ocą symulacji komputerowych. Dobrymi przykłada
mi m ogą być tutaj prace Kollmana i innych (1992; 1997; 1998). Podstawową za
letą tej teorii, jest bowiem jej formalizacja, która jest niezbędna do stworzenia symulacji. W przypadku innych teorii, występujących na ogół w postaci werbal
nej niezbędne jest ich sformalizowanie. Proces formalizacji ma zresztą sam w sobie duże korzyści. Wymaga precyzyjnego formułowania teorii, a symulacje komputerowe w ym agają dodatkowo kompletności i spójności takiej teorii (Strasser 1990; Gilbert i Troitzsch 1999). W szystko to może przyczynić się do uzupełnienia luk w teorii i usunięcia niespójności. Jest to szczególnie ważne w przypadku teorii formułowanych jedynie w sposób werbalny.
Rysunek 4. Przebieg procesu badawczego przy wykorzystaniu symulacji kom puterowych. Diagram przedstawia poszczególne etapy procesu, cią
głe linie to przejście do kolejnego etapu, linie przerywane to możli
we sprzężenia zwrotne
Koncepcja, hipotezy badawcze, φ teoria
‘ '
weryfikacja ' teorii
<
uporządkowanie i ujednolicenie teorii
formalizacja, '
wybór istotnych fragm entów teorii
f
Model form alny
V -
weryfikacja m odelu
weryfikacja
Ocena w yników , w e ryfikacja Ä hipotez
ograniczenie m odelu względem możliwości obliczeniowych
opracowanie algorytmów i struktur danych • C
Im plem entacja | m odelu J
przygotowanie środow iska sym ulacji
zebranie wyników
weryfikacja wyników
modyfikacja parametrów
i
Przeprow adzenie j sym ulacji JFormalizacja to jednak nie wszystko, często jest tak, że teoria jest nadmiaro
wa, to znaczy - występuje w niej więcej elementów niż to konieczne dla pełne
go opisu zjawiska, albo interesują nas tylko pewne wybrane własności spośród opisywanych w teorii. Tak więc, zanim przejdziemy do modelu formalnego, po
winniśmy ograniczyć się tylko do istotnych dla naszego badania fragmentów te
orii oraz usunąć z niej wszystko, co jest redundantne. Jest to niezwykle ważny etap, od niego zależy z jednej strony, jak bardzo skomplikowany będzie nasz model, z drugiej - czy właściwie opisuje badane zjawisko. Uchwycenie właści-
IDENTYFIKACJA PARTYJNA W PRZESTRZENNEJ TEORII WYBORÓW 125
wej równowagi między tymi skrajnymi biegunami (prostota - pełność) jest naj
trudniejszym (nie można podać żadnych reguł postępowania, liczy się intuicja badacza) i najważniejszym etapem procesu. Samo tworzenie modelu formalnego służy teorii, prowadząc do jej uporządkowania, gdyż tworząc model znajdujemy wszelkie nieścisłości i redundancje - teoria staje się wewnętrznie spójna i jedno
lita.
Kiedy mamy już sformalizowany model, należy go zaimplementować, to znaczy stworzyć program, aby móc za pom ocą komputera wykonać obliczenia.
Jest to bardziej techniczna faza procesu, ale nie mniej istotna. Programowanie jest sztuką i nie da się go zautomatyzować. Trzeba wybrać lub stworzyć algoryt
my5 (zgodnie z którymi program będzie działał) oraz dobrać struktury danych5 (program wprowadza do nich dane początkowe i przechowuje pośrednie wyniki i wynik końcowy obliczeń) adekwatne do modelu obliczeń. Nieoderwalnym ele
mentem procesu tworzenia algorytmu jest ocena jego złożoności obliczeniowej7, czyli rozmiaru zasobów komputera, jakie będą niezbędne do jego wykonania.
Niekorzystna ocena złożoności algorytmu (zabraknie nam pamięci lub nic do
czekamy się na wyniki) oznacza konieczność uproszczenia lub ograniczenia mo
delu formalnego, ponieważ jest nieobliczalny w ogóle lub za pom ocą współcze
snych środków technicznych.
Po zaimplementowaniu modelu mamy działający program. Zanim przepro
wadzimy symulację, należy przygotować środowisko symulacji: zainstalować oprogramowanie, przygotować zestawy danych początkowych i zestawy para
metrów symulacji itp. w zależności od założeń przyjętych podczas pisania pro
gramu. W celu skrócenia czasu obliczeń można (jeżeli wybrane algorytmy na to pozwalają) przeprowadzić obliczenia równolegle, to znaczy wykonywać je rów
nocześnie na wielu komputerach. Tak też uczyniliśmy. Takie równoległe prowa
dzenie obliczeń komplikuje proces przygotowania środowiska symulacji, ale ostatecznie skraca czas obliczeń proporcjonalnie do liczby komputerów.
Po przygotowaniu środowiska możemy przeprowadzić symulacje. Czas ocze
kiwania na wyniki zależy od rozmiaru danych wejściowych (u nas liczby głosu
jących i liczby układów parametrów symulacji), a także - jak pisaliśmy wcze
śniej - od jakości zastosowanych algorytmów i struktur danych, stąd ich dobór jest tak istotny. Nierzadkie są sytuacje, że to, co jeden algorytm liczy w miesiąc, inny robi w kilkadziesiąt minut. Natomiast niezależnie od tego, jak szybko do
s Algorytm - - ściśle określona procedura obliczeniow a, która dla w łaściw ych danych w ejścio
wych daje pożądane dane w yjściow e (w yniki) albo zbiór ścisłych reguł postępowania, których sy
stematyczne stosow anie prowadzi do obliczenia w yniku dla popraw nych danych początkowych.
6 Struktura danych - sposób reprezentacji danych w pam ięć komputera.
7 Złożoność algorytm u - dla zadanego rozm iaru danych, liczba instrukcji, jaka musi być w y
konana w celu uzyskania wyniku oraz rozm iar pamięci potrzebny do w ykonania obliczeń.
staniemy wyniki, koniecznie trzeba je zweryfikować, bo bardzo rzadko zdarza się, by program był bezbłędny - proces programowania jest dość skomplikowa
ny, a ludzie omylni. Jak zweryfikować, czy program liczy poprawnie? Najprost
szą form ą weryfikacji jest przeprowadzenie próbnych symulacji dla małego roz
miaru danych, dla których wyniki obliczeń są znane8. Dzięki temu łatwo będzie dostrzec błędy obliczeń względem formuł zapisanych w naszym modelu formal
nym. Jeżeli dane przejdą poprawnie proces weryfikacji, to możemy przejść do właściwej symulacji, gdyż poprawnie skonstruowane algorytmy i struktury da
nych zachowają poprawność wraz ze zmianą skali obliczeń (rozmiaru danych).
Po przeprowadzeniu symulacji przystępujemy do oceny wyników i weryfika
cji postawionych hipotez. Pracochłonność zbierania wyników końcowych zależy od tego, jak dobrze przygotowaliśmy wcześniej środowisko symulacji. Wyniki powinny znaleźć się w plikach o właściwie skodyfikowanych nazwach i forma
cie danych, dających się wprost zaimportować do aplikacji pozwalającej na wła
ściwą analizę statystyczną.
Warto w tym miejscu zaznaczyć, że ocena wyników może doprowadzić do weryfikacji modelu w sytuacji, gdy zachowuje się on w sposób niezgodny z rze
czywistością (bądź zdrowym rozsądkiem - intuicją badacza). Zazwyczaj ozna
cza to, że źle wybraliśmy elementy teorii, niepoprawnie opisaliśmy własności ni
mi rządzące lub parametry symulacji nie zostały odpowiednio dobrane. M oże się też jednak zdarzyć, i to jest dużo ciekawsze, że po ocenie wyników musimy zwe
ryfikować teorię. Symulacja może zarówno pomóc nam rozwijać i poszerzać te
orie, jak również wykryć w niej istotne sprzeczności. Tym samym daje intuicje, w jakim kierunku powinny pójść dalsze badania.
Symulacja efektów identyfikacji partyjnej w modelu przestrzennym
Jak już wspomnieliśmy, kolejnym krokiem tworzenia symulacji, po ustaleniu czemu ma ona służyć, jest stworzenie modelu — systemu koncepcyjnego intere
sującego nas zjawiska. Ustalenie, z jakich elementów i jakich poziomów się składa, jakie procesy w nim zachodzą itd. 9. W tym miejscu należy określić do
kładnie model, którego zachowanie będziemy symulować. Elementami naszego modelu są: dwuwymiarowa przestrzeń polityczna, o równej ważności wymia
rów, oraz zbiór wyborców i ich punktów idealnych znajdujących się w tej prze
strzeni. Przyjęliśmy często pojawiające się w innych pracach uproszczenie, że
8 Takie próbne zestaw y danych pow inny być na tyle zróżnicowane, aby możliw e było prześle
dzenie w szelkiego rodzaju skrajnych przypadków.
9 A belson (1968), opisując sym ulacje kom puterow e, wyróżnił: jednostki, ich charakterystyki oraz procesy, określające zależności pom iędzy charakterystykam i i ich zm iany w czasie.
IDENTYFIKACJA PARTYJNA W PRZESTRZENNEJ TEORII WYBORÓW 127
wymiary są ograniczone i można je reprezentować jako odcinki [0; 1]. Nie jest to bardzo ograniczające założenie, ponieważ każdy rozkład wyborców dałoby się do takiego odcinka przeskalować.
Każda symulacja zaczyna się od losowego rozkładu opinii 500 wyborców i pozycji 3 partii, w każdym z dwóch wymiarów. Założyliśmy, że wyborcy w sposób doskonały postrzegają aktualną pozycję partii oraz, że sami nie zmie
niają swojej pozycji. Przyjęliśmy również, że frekwencja wyborcza wynosi 100%, a wyborcy w podejmowaniu decyzji, kierują się odległością do pozycji partii i ewentualnie lojalnością wobec którejś z nich. Głosowanie ma charakter deterministyczny, a nie probabilistyczny, to znaczy wyborca na pewno wybierze kandydata, który daje mu wyższą użyteczność. Partie dążą do maksymalizacji liczby otrzymywanych głosów, więc wyniki można intcipretować w kategoriach wyników partii w proporcjonalnych wyborach parlamentarnych.
Proces, który modelujemy w trakcie przebiegu symulacji, polega na zmianach pozycji partii. Implementacja zmian pozycji partii jest analogiczna do tej wyko
rzystywanej w innych pracach symulacyjnych poświęconych temu zagadnieniu (Kollman i inni 1992; 1998). Partie nie posiadają pełnej wiedzy o pozycjach wy
borców, a jedynie informacje o aktualnym poparciu (np. na podstawie sondaży).
W każdym z kroków symulacji partie rozważają możliwości niewielkiej zmiany pozycji. Odbywa się to poprzez testowanie pewnej liczby stanowisk i badanie re
akcji wyborców na te pozycje10. Partia sprawdza, jakie poparcie mogłaby uzy
skać, gdyby zajęła dane stanowiska, przy niezmienionych pozycjach pozostałych partii. Jeżeli któraś z tych propozycji zmian daje partii większe poparcie, to mo
dyfikuje ona swoją pozycję. Założyliśmy, że partia może tylko w niewielki spo
sób zmieniać swoją pozycję i że posiada dość ograniczone informacje.
Implementacja tych założeń w programie komputerowym nie jest specjalnym problemem. Stworzyliśmy osobne struktury danych dla wyborców i partii. Za
wierają one potrzebne informacje o pozycjach wyborców w każdym z dwóch wymiarów [0; 1 ] o tym, na którą partię każdy z nich chce głosować i jak bardzo jest wobec niej w danej chwili lojalny. Dla partii istotne są informacje o ich po
zycji i o liczbie osób głosujących na nie w danym momencie. W szystkie te war
tości z wyjątkiem pozycji wyborców podlegają następnie zmianom wynikają
cym z przemieszczania się partii. Konsekwencją tych zmian pozycji jest zmiana decyzji części wyborców, a więc również poparcia otrzymywanego przez partie.
Jednocześnie w części symulacji uwzględniających efekt identyfikacji partyjnej, rośnie jej poziom wśród wyborców, którzy nie zmieniali swojej decyzji, nato
miast ci, którzy zdanie zmienili, tracą wcześniejsze poczucie lojalności.
10 W symulacjach, które przeprowadziliśmy, było to zaw sze 20 m ożliw ych now ych pozycji, wybranych w sposób losowy z odpow iedniego obszaru otaczającego aktualną pozycję partii. W iel
kość tego obszaru była uzależniona od rodzaju warunków eksperymentalnych.
Symulacje zostały przeprowadzone »m etodą kroków Monte Carlo«, to zna
czy w każdym kroku, w sposób losowy, zostaje ustalona kolejność dokonywania zmian przez partie. Zmiany te wykonywane są na bieżąco, tak że następna partia reaguje również na modyfikację pozycji wcześniej wylosowanych partii. Każdy z opisywanych tutaj 6000 przeprowadzonych przebiegów symulacji składał się z dwustu takich kroków11.
Kluczowym elementem symulacji, którego efekty chcemy badać, jest identy
fikacja partyjna. Poziom identyfikacji nie jest w naszym modelu stały, jest zróż
nicowany wśród wyborców oraz podlega dodatkowym zmianom. Im dłużej wy
borca głosował na daną partię, tym bardziej lojalnie będzie się on wobec niej za
chowywał i tym trudniej zmienić jego zachowanie12. Na początku symulacji zjawisko lojalności nie występuje. Później wraz z kolejnymi krokami symulacji poziom afiliacji partyjnej rośnie, jeśli tylko wyborca cały czas głosuje na tę sa
m ą partię. W momencie zmiany tej decyzji poczucie lojalności przepada. Czyli im dłużej wyborca głosował tylko na jed n ą partię, tym trudniej nakłonić go do zmiany decyzji i tym większa musi być przewaga pozycji pozostałych partii.
W symulacjach, które przeprowadziliśmy, przyjęliśmy, że poziom identyfika
cji partyjnej może rosnąć przez cały czas. Taki przyrost przywiązania do danego kandydata lub ugrupowania jest w rzeczywistości ograniczony. Nie jest on rów
nież konieczny w naszym modelu, jednak w tym wypadku jego ograniczenie w y
nika tylko z długości trwania symulacji. M aksymalne możliwe działanie identy
fikacji w symulacji miałoby miejsce, gdyby wyborca wybierał daną partię przez całą symulację. W takiej sytuacji nakłonienie go do zmiany zdania byłoby bar
dzo trudne13.
Taki mechanizm powstawania identyfikacji partyjnej i lojalności względem po
pieranej partii przyczynia się do tego, że schemat decyzji wyborcy można dobrze opisać poprzez rysunek 3. Im większy jest poziom lojalności, tym większy jest ob
szar, w którym decyzja wyborcy zależy wyłącznie od jego identyfikacji partyjnej (wcześniejszych decyzji). W założeniach naszej symulacji wielkość tego obszaru za
leży od długości popierania jednej partii, jak również od przyjętych parametrów14.
11 M im o iż nie ma tego w naszym modelu, m ożliwe je st rów nież podzielenie sym ulacji na róż
ne fazy. M ożna byłoby na przykład m odelow ać dwie tury w yborów prezydenckich, obydw ie w w a
runkach różnej liczby startujących kandydatów.
12 W zrost identyfikacji w raz z czasem popierania danej partii je st zgodny z w ynikam i badań Thom assena (1976), w których okazało się, że identyfikacja partyjna jest pochodną głosowania.
13 Przy wielkości param etrów, które przyjęliśmy, w w arunkach najszybszego przyrostu lojalno
ści (5), partia, na którą taki w yborca głosował, musiałaby znaleźć się w odległości dalszej od innej partii o 40% wielkości przestrzeni politycznej. Przy rów nież w ykorzystyw anych założeniach w ol
niejszego przyrostu poziom u identyfikacji (3) je st to 25%.
14 W rozw ażaniach dotyczących zm iany postaw (Tesser i A chee 1994; N ow ak i Vallacher 1998), w ielkość ta zależała od ważności przedm iotu danej postawy.
IDENTYFIKACJA PARTYJNA W PRZESTRZENNEJ TEORII WYBORÓW 129
Założenia dotyczące wielkości parametrów nie są jednak krytyczne, to znaczy jedy
nym ważnym i istotnym dla otrzymanych wyników aspektem modelu jest pojawie
nie się nieliniowości w schemacie decyzji wyborcy.
Obserwowanie wyników symulacji
Przygotowując symulację kom puterową należy określić nie tylko to, jakiego rodzaju dane będą na wejściu programu, ale też to jakiego rodzaju dane chcemy otrzymać na wyjściu i w jaki sposób będziemy później analizować wyniki symu
lacji. Jak ju ż pisaliśmy, dopiero tak całościowo opracowany model konceptualny powinien być odtworzony w programie komputerowym (Strasser 1990).
Symulacje zostały przeprowadzone w prostym schemacie eksperymental
nym. Wygenerowane zostało 500 konfiguracji stanów początkowych, zawierają
cych różne losowe rozkłady pozycji wyborców i partii w stworzonej przestrzeni politycznej. Następnie dla każdego stanu początkowego przeprowadzono po dwanaście (4*3) symulacji - po jednej dla każdej z konfiguracji zmiennych m a
nipulacyjnych. Badaliśmy efekty dwóch czynników. Pierwszy związany jest ze sposobem przemieszczania się i zmian pozycji partii (4 poziomy). Zróżnicowa
nie wynikało ze stopnia lokalności działań partii, a więc promienia decydujące
go, jaki obszar biorą oni pod uwagę i jaka może być maksymalna zmiana pozy
cji. W każdym z kroków symulacji, w zależności od warunków eksperymental
nych partie rozważają możliwości zmiany pozycji o maksymalnie 3, 5, 7 lub 9%
przestrzeni politycznej. Drugim czynnikiem, którym manipulowaliśmy, była identyfikacja partyjna (3 poziomy). Dwie trzecie symulacji zostało przeprowa
dzonych przy występowaniu efektów identyfikacji, a jedna trzecia przy zupeł
nym ich braku. Testowaliśmy dwa poziomy identyfikacji wysoki i niski.
Dla każdego z tych różnych założeń (12 kombinacji warunków) przeprowa
dziliśmy po 500 powtórzeń symulacji (na tym samym zestawie 500 początko
wych konfiguracji położenia wyborców i partii). Następnie porównywaliśmy ich wyniki, obserwując efekty zmiennych manipulacyjnych. Ze względu na dość du
żą zmienność, wprowadzoną do symulacji poprzez charakter mechanizmu zmia
ny pozycji kandydatów, porównywanie efektów zmiennych manipulacyjnych dla konkretnych stanów początkowych nie ma wielkiego sensu. Dlatego też porów
nywaliśmy wyniki, w postaci kilku współczynników, opisujących badane efekty w sposób zbiorczy. Podstawowe pytania dotyczą tego, jakie są konsekwencje występowania identyfikacji partyjnej wśród wyborców, dla partii politycznych i ich zachowania oraz dla stabilności i konfiguracji sceny partyjnej.
Aby móc odpowiedzieć na te pytania stworzyliśmy zestaw wskaźników, a na
stępnie analizowaliśm y różnice pom iędzy zmiennymi eksperymentalnymi.
Wskaźnikami, które badaliśmy są:
• Zmiana pozycji·, jak bardzo zmieniła się pozycja zajmowana przez prze
ciętną partię. Jest to średnia różnica położenia partii na początku i na końcu sy
mulacji.
Brak zmiany wyniku wyborów, czyli jak często wynik wyborów nie zmienił się, w stosunku do sytuacji wyjściowej - rozkładu początkowego przed rozpoczęciem symulacji i zmianami pozycji partii. Zmiana wyniku wyborów oznacza, że inna partia dostaje największą liczbę głosów na początku symulacji, a inna na końcu.
• Zmiana poparcia: czyli o ile przeciętnie zmieniło się poparcie dla partii.
Jest to średnia różnica liczby głosów, które partia otrzymywała na początku i na końcu symulacji.
Rozproszenie pozycji kandydatów, suma odległości pomiędzy pozycjami partii. W skaźnik ten mówi nam, jak duże jest rozproszenie pozycji partii w prze
strzeni politycznej.
Wyniki symulacji
Konsekwencje występowania wśród wyborców identyfikacji partyjnej, dla ugrupowań politycznych, ich zachowania oraz dla stabilności i konfiguracji sce
ny partyjnej, możemy zaobserwować poprzez porównanie identycznych sytuacji, bez identyfikacji oraz z różnymi jej poziomami. Efekty zmian zachodzących na scenie politycznej w wyniku zmian pozycji partii w sytuacji występowania iden
tyfikacji partyjnej i jej braku, dla różnych wskaźników opisujących zachowanie partii politycznych oraz cechy sceny partyjnej, zostały przedstawione na rysun
kach 5 i 6. W szystkie efekty zostały przedstawione w podziale ze względu na różną dopuszczalną wielkość obszaru modyfikacji pozycji dokonywanych przez partie.
Lewy panel rysunku 5 opisuje efekty różnych warunków manipulacyjnych na przeciętną wielkość zmian pozycji partii. Okazuje się, że partie m ają najm niejszą motywację do zmiany swoich pozycji w sytuacji, gdy wyborcy zachow ują się lo
jalnie wobec partii, które wcześniej popierali, a których pozycja nie pogorszyła się radykalnie. Efekt identyfikacji partyjnej jest jednak mocno zależny od pozio
mu łatwości zmian pozycji partii i nie występuje, gdy partie mogą łatwo zmie
niać swoje stanowiska. Co ciekawe, większa możliwość zmian pozycji partii nic ma samodzielnego wpływu na to, jak bardzo pozycje partii się zmienią. W sytu
acji braku identyfikacji partyjnej brak jest praktycznie zróżnicowania stopnia przemieszczania się partii w poszczególnych grupach. Znaczy to, że bez wzglę
du na możliwe wielkości przesunięcia, partie zmieniają pozycje w bardzo podob
nym stopniu. Jedynym efektem zwiększania możliwości przemieszczania się partii jest więc zmniejszenie efektu identyfikacji partyjnej.
IDENTYFIKACJA PARTYJNA W PRZESTRZENNEJ TEORII WYBORÓW
Rysunek 5. Różnice w zmianach pozycji partii i wyników wyborów w grupach eksperymentalnych. Średnie zmiany pozycji i częstość braku zmian wyników wyborów
P o ziom id e n tyfikacji partyjnej P o ziom id e n tyfikacji partyjnej
Można stąd wyciągnąć wniosek, iż dla ogólnej stabilności sceny partyjnej, ro
zumianej jako stabilność pozycji partii w przestrzeni politycznej, kluczowe zna
czenie ma efekt lojalności w zachowaniach wyborców. Natomiast możliwość ła
twych zmian pozycji, a być może również ograniczająca je potrzeba utrzymywa
nia wiaiygodności stanowiska partii, nie ma samodzielnego znaczenia.
Na rysunku 5 (prawy panel) możemy również zaobserwować efekt poszcze
gólnych zmiennych manipulacyjnych i ich interakcji na to, jak często wynik wy
borów nie ulegał zmianie w stosunku do sytuacji przed zmianami pozycji partii.
Najrzadziej zmieniał się wynik wyborów, kiedy uwzględnialiśmy występowanie identyfikacji partyjnej i kiedy ten efekt lojalności rósł najszybciej. Ponownie ła
twość zmian pozycji partii redukowała występowanie efektu lojalności ograni
czającego częstość zmian wyników wyborów. Większa możliwa wielkość zmian pozycji kandydatów nie miała jednak samodzielnie istotnego znaczenia.
Rysunek 6 (lewy panel) opisuje efekty zmiennych manipulacyjnych i ich in
terakcji na przeciętną wielkość zmian poparcia dla partii. Tu również identyfika
cja partyjna ma podobny efekt - znacznie obniża zmiany liczby głosów otrzymy
wanych przez partie. Efekt ten jest mniejszy, gdy możliwość zmian pozycji par
tii jest większa. Ponownie jednak swoboda przemieszczania się partii nie wpływa na wielkość zmian poparcia w momencie, gdy brak jest efektów identy
fikacji partyjnej.
Prawy panel rysunku 6 opisuje efekty zmiennych manipulacyjnych i ich in
terakcji na konfiguracje sceny partyjnej, reprezentowanej tu za pom ocą rozpro
szenia pozycji partii w przestrzeni politycznej (sumy odległości pomiędzy nimi).
I znowu największy efekt ma identyfikacja partyjna. Powoduje ona istnienie du-
Rysunek 6. Różnice w zmianach poparcia i rozproszeniu partii w grupach eks
perymentalnych. Średnie zmiany poparcia i poziom rozproszenia partii
P oziom id e n tyfikacji partyjnej P oziom id e n tyfikacji partyjnej
żo większego zróżnicowania pozycji zajmowanych przez partie i zapobiega ich zbieżności. Efekt ten jest osłabiany przez większe możliwości zmian pozycji partii, które same w sobie nie wpływają na rozproszenie partii. Efekt interakcji jest jednak znaczący.
Warto uściślić, że we wszystkich warunkach eksperymentalnych rozprosze
nie zmniejsza się w stosunku do wielkości początkowych. Jednak przy występo
waniu identyfikacji partyjnej zmniejsza się zdecydowanie najmniej. Do większe
go rozproszenia nie dochodzi, bo to mogłoby spowodować utratę głosów. N aj
większy spadek rozproszenia następował na początku symulacji, kiedy jeszcze poziom identyfikacji nie był zbyt duży. Oznacza to, że należy się spodziewać większych efektów związanych z identyfikacją w bardziej stabilnych systemach partyjnych, gdzie poziom lojalności może być większy. Podsumowując możemy uznać, że identyfikacja przyczynia się do hamowania efektu zbieżności pozycji w modelu przestrzennym.
Dyskusja
Wartość wyjaśniająca symulacji zależy od tego, jak dalece model, na podsta
wie którego została stworzona, odzwierciedla opisywany proces, czy uwzględnia jego specyfikę oraz czy jest spójna z wcześniejszymi wynikami i danymi (Stras- ser 1990; Gilbert i Troitzsch 1999). Model można oceniać poprzez testowanie je go przewidywań za pom ocą danych empirycznych - porównanie wyników sy
mulacji z badanym zjawiskiem. Sukces modelu w przewidywaniu rzeczywistych
IDENTYFIKACJA PARTYJNA W PRZESTRZENNEJ TEORII WYBORÓW 133
danych zależy w pewnym stopniu od doboru danych początkowych i param e
trów modelu. Dlatego warto również stosować »sensitivity analysis« i spraw
dzać, jak bardzo model jest wrażliwy na warunki początkowe i dla jakich zakre
sów poszczególnych parametrów zachowuje się podobnie. Innym sposobem oce
ny m odelu kom puterow ego je s t porów nanie go z m odelem bazowym (powszechnie uznanym w danej teorii), aby wybrać model, który lepiej się spra
wuje. W naszym przypadku jest to właśnie porównanie istniejącego modelu z za
proponowanym przez nas modelem uwzględniającym efekty identyfikacji par
tyjnej.
Identyfikacja partyjna wydaje się bardzo istotnym elementem sytuacji wybor
czej i w istotny sposób wpływa na zachowanie modelu przestrzennego. Przede wszystkim zmniejsza motywacje partii do zmiany pozycji, nawet w sytuacji, kie
dy duże zmiany tych stanowisk są możliwe (a więc większa jest szansa na znacz
ne poprawienie aktualnej sytuacji partii). Co również ciekawe, partie wcale nie m uszą mieć dokładnej wiedzy o poziomie identyfikacji wyborców, wystarczy tak jak w naszym modelu, że m ają informacje o ich zachowaniach i reakcjach na zmiany. Zmiana pozycji partii nie jest aż tak atrakcyjna, ponieważ trudniej jest zmienić zachowania lojalnych wyborców, a nie dlatego, że powoduje zmniejsze
nie wiarygodności pozycji partii.
Z tego prostego faktu wynika kilka dalszych konsekwencji. Po pierwsze mniejszym zmianom podlega wielkość poparcia dla poszczególnych partii, a co za tym idzie, rzadziej zm ieniają się wyniki wyborów. M ożna więc powiedzieć, że istnienie efektu identyfikacji partyjnej przyczynia się do stabilności systemu politycznego w kolejnych wyborach oraz pomiędzy nimi. Jest to wynik szcze
gólnie istotny ze względu na często opisywany w teorii przestrzennej brak stabil
ności w sytuacji więcej niż jednowymiarowej przestrzeni polityki.
Kolejnym bardzo ciekawym wynikiem jest wpływ identyfikacji partyjnej na większe rozproszenie stanowisk partii w przestrzeni politycznej i zajmowanie przez nie bardziej zróżnicowanych pozycji. Można więc powiedzieć, że identy
fikacja partyjna przeciwdziała zbieżności pozycji partii.
Zauważmy również, że identyfikacja partyjna jest także bardzo skutecznym mechanizmem zapobiegającym »wchodzeniu nowych partii«, a przez to stabilizu
jącym system partyjny. Po pierwsze sprzyjając rozproszeniu pozycji partii już ist
niejących zmniejsza motywacje ewentualnych nowych podmiotów do wkraczania na scenę partyjną. Po drugie nowa partia nie mogłaby w pełni korzystać z zalet zajętej pozycji, ponieważ wyborcy poprzez mechanizm identyfikacji woleli by zagłosować na partię dalszą, ale za to znaną, na którą już wcześniej głosowali.
Wraz ze wzrastaniem poziomu identyfikacji partyjnej i z każdymi kolejnymi wy
borami należałoby spodziewać się postępującej stabilizacji sceny partyjnej.
Przy analizowaniu wyników symulacji pragniemy jeszcze zwrócić uwagę, iż to nie same wnioski ilościowe są istotne. Konkretne wartości i liczbowe wyniki
symulacji zależą od konkretnych parametrów modelu, takich jak: możliwości zmian pozycji kandydatów, wielkość identyfikacji partyjnej i zależność jej wzro
stu od czasu. Istotnym wynikiem są tutaj raczej wnioski o charakterze jakościo
wym, dotyczące efektów identyfikacji partyjnej dla zachowania partii i konfigu
racji sceny politycznej. Warto też zauważyć, że efekty te występują nawet w mo
mencie, kiedy na początku nie zakładaliśmy istnienia identyfikacji partyjnej, a jej poziom zwiększał się dopiero w kolejnych krokach symulacji wraz z wydłu
żaniem się okresu, w którym wyborca popierał danego kandydata.
Ograniczenia modelu
Na zakończenie warto jeszcze rozważyć ograniczenia zaproponowanego przez nas modelu i kierunki dalszych prac nad nim. Ograniczenia m ogą wynikać z dwóch głównych źródeł. Po pierwsze, dość uproszczone m ogą wydawać się założenia przestrzennej teorii wyborów, które przyjęliśmy. Wynikało to z tego, że zależało nam przede wszystkim na stworzeniu ogólnego modelu przestrzen
nego uwzględniającego identyfikację partyjną. Dalsze prace powinny mieć na celu stworzenie modeli szczegółowych, nadających się do analizy konkretnych sytuacji politycznych, a przede wszystkim do weryfikacji empirycznej. Po dru
gie, można też rozważać inne sposoby opcracjonalizacji identyfikacji partyjnej i czynników lojalności.
Rozszerzenia modelu, które warto byłoby uwzględnić, dotyczą między inny
mi innego niż równomierny rozkładu wyborców w przestrzeni politycznej, a tak
że zróżnicowania w ocenie ważności poszczególnych wymiarów. Kollman, M il
ler i Page (1998) pisali o krajobrazie wyborczym (electoral landscape) - prze
strzeni politycznej dodatkowo ukształtowanej przez preferencje wyborców.
Bardziej realistyczne analizy sytuacji wyborczych powinny uwzględniać rzeczy
wiste właściwości przestrzeni politycznej.
Kolejnym krokiem w rozwoju proponowanego przez nas modelu jest przysto
sowanie go do analizy konkretnych sytuacji wyborczych. Ich istotnym elemen
tem jest przede wszystkim rodzaj wyborów, które chcemy analizować, czy są to wybory parlamentarne czy prezydenckie. Znaczenie ma tutaj zarówno liczba startujących partii lub kandydatów, jak i metoda głosowania (ordynacja wybor
cza). Sytuację okręgów wielomandatowych i używanych w nich metod większo
ściowych i proporcjonalnych opisuje między innymi Cox (1990). Należałoby także zrezygnować z założenia, że partiom i kandydatom startującym w wybo
rach zależy wyłącznie na tym, aby je wygrać. Powinniśmy raczej przyjąć, że za
leży im nie tylko na sprawowaniu władzy, ale również na wprowadzaniu pewnej polityki (Hinich i M unger 1997; Kollman, M iller i Page 1992). Te preferencje polityczne wynikają z wymagań członków i osób popierających partię oraz pre
IDENTYFIKACJA PARTYJNA W PRZESTRZENNEJ TEORII WYBORÓW 135
ferencji osób wspierających finansowo kampanie wyborcze i działalność poli
tyczną (Baron 1994).
Analizując zaproponowany przez nas model, warto również postawić pytania, czy identyfikacja partyjna została dodana do tego modelu właściwie? Czemu przyjmujemy za pierwotną kwestię poglądów wyborcy, a dopiero na podstawie tych poglądów i decyzji z nich wynikających kształtuje się identyfikacja partyjna?
Czemu w symulacji komputerowej nie ma identyfikacji partyjnej od początku?
Rozwiązanie, które przyjęliśmy, nie jest najbardziej realistyczne, jednak wydaje nam się, że zaproponowany mechanizm wpływu identyfikacji na decyzje wybor
ców zawiera istotę tego zjawiska - lojalność zmniejszającą znaczenie czynników programowych w decyzjach wyborczych. Założenie, że poziom identyfikacji par
tyjnej rośnie od zera, równomiernie przez cały czas popierania jednego ugrupo
wania i spada do zera w momencie zmiany decyzji, jest mocno upraszczające.
Jednak przy wprowadzeniu niezerowego poziomu identyfikacji od samego po
czątku symulacji jej efekty byłyby najprawdopodobniej jeszcze silniejsze.
Podsumowanie
Wielu badaczy uważa, że to właśnie teoria identyfikacji partyjnej lepiej wyja
śnia zachowania wyborcze. Jednak poglądy te wynikają najczęściej z bardzo wą
skiego rozumienia modelu przestrzennego i sprowadzania wymiarów definiują
cych pozycje wyborców i kandydatów wyłącznie do kwestii tematycznych i czy
sto ekonom icznych, związanych z bezpośrednim i interesam i wyborców.
Jednocześnie wyraźnym ograniczeniem modelu przestrzennego jest jego oderwa
nie od historii i nie uwzględnianie wcześniejszych zachowań partii i wyborców.
Bez odpowiadania na pytanie, która z teorii lepiej wyjaśnia motywacje i za
chowania wyborców, staraliśmy się stworzyć model ogólny uwzględniający za
równo czynniki programowe, jak i lojalności w decyzjach wyborców. Mamy nadzieję, że udało nam się pokazać, iż możliwe jest wykorzystanie elementów identyfikacji partyjnej w modelu przestrzennym, a co więcej, że model, który za
proponowaliśmy, jest dobrym i korzystnym uzupełnieniem, a zarazem połącze
niem obu teorii.
Na bardzo prostym przykładzie zaproponowanego przez nas modelu pokaza
liśmy sposób wykorzystywania symulacji komputerowych w naukach społecz
nych. Opisaliśmy także zalety ich stosowania przy rozwijaniu teorii i analizowa
niu złożonych zjawisk społecznych. Za pom ocą symulacji komputerowych po
kazaliśmy, że identyfikacja partyjna i lojalność wobec ugrupowania, które się wcześniej popierało, zmniejszają motywację partii do zmiany pozycji. Tym sa
mym przyczyniają się do zwiększenia stabilności sceny politycznej i zapobiega
j ą zbieżności stanowisk partii.
