Wprowadzenie10 grudnia 1948 roku Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczo-nych (ONZ) uchwalił

Błażej Kmieciak

Katolicki Uniwersytet Lubelski

STOWARZYSZENIE AMNESTY INTERNATIONAL JAKO RUCH SPOŁECZNY PRAW CZŁOWIEKA

W tekście podjęto próbę pokazania światowego ruchu społecznego Amnesty Internatio- nal, na przykładzie polskiego stowarzyszenia. W tym celu zostaną przedstawione ofi cjalne dane zaczerpnięte z raportów oraz analiz publikowanych przez Stowarzyszenie. Przytoczone będą również opracowania, które bezpośrednio odnoszą się do działań Amnesty (np. sprawoz- dania oraz konspekty z lekcji dotyczących tematu praw człowieka).

Celem artykułu jest również ukazanie fenomenu Amnesty International. Dodatkowo, in- teresująca jest odpowiedź na pytanie, czy formuła ruchu powoduje, że jego działania są sku- teczne i dzięki temu przyczyniają się do ochrony praw człowieka. Analiza działań Amnesty International będzie podejmowana równolegle z ukazaniem teorii ruchów społecznych.

Główne pojęcia: prawa człowieka; ruchy społeczne; AI; socjologia prawa; organizacje pozarządowe.

Wprowadzenie

10 grudnia 1948 roku Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczo- nych (ONZ) uchwaliło Powszechną Deklarację Praw Człowieka. Deklaracja ta, stworzona w formule zaledwie zalecenia, stanowiła przykład tzw. prawa miękkie- go, nienakładającego na podpisujące go państwa (strony) żadnych obowiązków prawnych. Dokument ten, mimo tak z pozoru słabej formuły, stanowił jednak punkt zwrotny w historii ochrony praw człowieka. Jak podkreśla Cezary Mik, jednym z podstawowych założeń powyższego dokumentu było dobitne zwrócenie uwagi na konieczność przywrócenia szacunku wobec praw człowieka, które w okresie II woj- ny światowej zostały naruszone w sposób niewyobrażalny. Autor ten zwraca ponadto uwagę, iż celem Deklaracji było skatalogowanie oraz nazwanie praw i wolności, których poszanowanie należy się każdemu człowiekowi (Mik 1998: 6). Choć ONZ- -owska Deklaracja nie była pierwszym w dziejach świata zdarzeniem, które wywarło doniosły wpływ na poszanowanie praw człowieka, to jednak dopiero po uchwaleniu powyższego dokumentu możemy mówić o podjęciu przez środowisko międzyna- rodowe bardzo stanowczych działań na rzecz ochrony praw i wolności. To właśnie podpisanie Deklaracji wpłynęło na powstanie takich dokumentów, jak: Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (uchwalona przez Radę Eu- ropy), Amerykańska Deklaracja Praw i Obowiązków, Afrykańska Karta Praw Czło- wieka i Ludów oraz tzw. ONZ-owskie Pakty Praw Człowieka, które ratyfi kowane

Katedra Socjologii Prawa i Praw Człowieka, e-mail: bkmieciak@o2.pl

następnie przez poszczególne kraje, między innymi Polskę, stały się częścią krajo- wego porządku prawnego.

Skatalogowanie praw człowieka w Deklaracji stworzyło swego rodzaju „zapo- trzebowanie na prawa człowieka”. To od połowy XX wieku zaobserwować może- my niezwykle dynamiczny rozwój nie tylko państwowych oraz międzynarodowych instytucji prawnoczłowieczych, ale przede wszystkim powstanie organizacji poza- rządowych, NGO-sów (Non-governmental Organization), których głównym celem jest szeroko pojęte rozpowszechnianie idei praw człowieka. Wśród najbardziej zna- nych, zajmujących się tematyką prawnoczłowieczą, zaliczyć możemy: Human Ri- ght Watch, International Commision of Jurist, Lawers Committe for Human Rights, International Human Wright Group, Caritas oraz Amnesty International (Motyka 2003: 94). Na szczególną uwagę, w wymienionym powyżej zaledwie cząstkowym katalogu omawianych organizacji, zasługuje Amnesty International. Organizacja ta, założona przez Petera Benensona, już na początku swego istnienia zwracała uwagę na konieczność stworzenia światowego ruchu, walczącego o ochronę „zapomnia- nych więźniów”. W umieszczonym w brytyjskiej gazecie „The Observer” artyku- le Zapomniani więźniowie Banenson apelował „do wszystkich ludzi, by pokojowo i bezstronnie protestowali przeciwko więzieniu kobiet i mężczyzn na całym świecie za ich poglądy polityczne bądź wyznanie”. AI, która w niedługim czasie stworzy- ła bardzo dobrze zorganizowaną międzynarodową organizację pozarządową, przez cały czas swego istnienia zaznaczała, iż stanowi organizację, której członkowie jednoczą się w celu stworzenia świata, gdzie przestrzegane będą prawa człowieka (Podręcznik AI 2002: 3).

Także w Polsce Amnesty rozpoczęła działania, mające na celu ochronę podsta- wowych praw człowieka. Pierwsza akcja odbyła się w 1976 roku i dotyczyła obrony robotników strajkujących w Ursusie i Radomiu. Organizacja ta zajęła się ponadto ochroną osób represjonowanych za czasów PRL. Należeli do nich między inny- mi: Bronisław Geremek, Andrzej Gwiazda, Jerzy Kropiwnicki, Jacek Kuroń, Jan Józef Lipski, Bogdan Lis, Adam Michnik, Andrzej Milczanowski, Leszek Moczul- ski, Grzegorz Palka, Zofi a Romaszewska, Zbigniew Romaszewski i kilkuset in- nych (Archiwum Opozycji 2007: 436; Wikipedia). AI jako stowarzyszenie zostało ofi cjalnie zarejestrowane w czerwcu 1990 roku w Sądzie Rejonowym w Gdańsku.

W chwili obecnej stowarzyszenie skupia około 4000 członków i sympatyków, w 12 miastach Polski. Zdaniem komentatorów, organizacja ta to przede wszystkim nie- zwykle sprawny oraz zorganizowany ruch społeczny, skupiający rzeszę ludzi, dla których prawa człowieka stanowią wartość, z którą w pełni się utożsamiają i dla jej realizacji skłonni są podjąć często niezwykle ciekawe i twórcze działania (Krupa 2010: 9; Michnik 1991: 6). Opierając się zatem na przykładzie polskiego stowarzy- szenia Amnesty International, wydaje się uzasadnionym głębsze przeanalizowanie działań wymienionej organizacji pod kątem cech charakterystycznych dla ruchów społecznych. Aby tego dokonać, należy w możliwie dokładny sposób ukazać specy- fi kę podejmowanych działań oraz zastanowić się nad pytaniem, co doprowadziło do powstania oraz dynamicznego rozwoju powyższego ruchu, zarówno w skali całego kraju, jak i poszczególnych miast. Zasadnym jest dokonanie choćby podstawowej

klasyfi kacji ruchu AI poprzez określenie: typu powyższego ruchu, sposobów re- krutacji jego członków, jego celów oraz sposobów działania. Na koniec warto po- święcić chwilę uwagi tematowi kontrowersji, jakie nierzadko występują w związku z działaniami tej organizacji. Dzięki proponowanemu głębszemu opisowi możliwe będzie udzielenie odpowiedzi na zasadnicze pytanie, czy formuła ruchu Amnesty International powoduje, iż jego działania skutecznie przyczyniają się do ochrony praw człowieka.

Ruchy społeczne, ukazanie zjawiska

W tekście zostanie podjęta próba ukazania stowarzyszenia AI jako ruchu społecz- nego. Aby analiza ta miała jednak najpełniejszy charakter, postarajmy się wpierw dokonać wstępnej prezentacji koncepcji ruchów społecznych. Zdaniem Maksa We- bera ruchy społeczne należy oceniać odnosząc się do zjawiska państwa. Państwo funkcjonuje w sposób sformalizowany oraz zbiurokratyzowany. Działania w imieniu państwa wykonują określone, najczęściej zhierarchizowane instytucje. Z kolei ruchy społeczne posiadają bezkształtny oraz ulotny charakter, który umożliwia podjęcie spontanicznych działań, mających na celu wywołanie zmian w istniejącym status quo. Podkreślenia wymaga fakt, iż działania te mają charakter oddolny. Nie podej- mują ich formalne organizacje, ale masy osób dążących do konkretnego, istotnego dla siebie celu. W opinii Anthony’ego Giddensa, wspomniane ruchy stanowią for- mę wspólnego działania, którego celem jest dokonanie przeobrażeń w przynajmniej niektórych aspektach istniejącego porządku. Co istotne z perspektywy poruszanego przez nas wątku, pojawienie się ruchów społecznych w znanej nam dzisiaj postaci powiązane jest wprost z koncepcją praw obywatelskich.

Pod koniec XVIII wieku, na fali silnych przemian, jakie dotknęły nasz konty- nent, możemy dostrzec pojawienie się ruchów rewolucyjnych, odnoszących się do kategorii praw, których działania dążyły do: obalenia dotychczasowej władzy oraz wprowadzenia nowego porządku równości, wolności i braterstwa. Wcześniej, bo już pod koniec średniowiecza, pojawiają się podobne formy działania masowego, przybierającego jednak postać nie tyle rewolucji, ile buntu. Doskonałym przykła- dem są średniowieczne ruchy chłopskie, które, choć prowadziły w pewnych przy- padkach do zmiany władcy, to jednak nie przyczyniły się do jednoczesnego wpro- wadzenia istotnych społecznie reform. Ruchy walczące o zmianę na drodze działań rewolucyjnych odgrywały doniosłą rolę do pierwszej połowy XX wieku (Giddens 1986: 99–100).

Zdaniem Grażyny Ulickiej, od początku lat pięćdziesiątych XX wieku obserwu- jemy dynamiczny rozwój ruchów, których głównym celem działania zaczęła być walka o pokój. Ruchy te, poprzez zakrojone na szeroką skalę akcje pokojowe, za- częły dążyć do zmian nie tyle poprzez dynamiczną rewolucję, ile poprzez wytrwa- łe, masowe działanie, mające na celu wprowadzenie utrwalonych reform. Refor- my te służyć miały: ograniczeniu wyścigu zbrojeń, kształtowania kultury szacunku dla ekologii, poszanowania praw między innymi mniejszości rasowych, zrównania w prawach kobiet i mężczyzn itp. (Ulicka 1993: 59 i 71).

I to właśnie prawa człowieka stanowiły zawsze jeden z istotniejszych elementów działań podejmowanych przez ruchy społeczne. Jan Turowski uznaje, że temat relacji pomiędzy prawami władzy państwowej a uprawnieniami jednostek stanowił, i nadal stanowi, nieodzowny element funkcjonowania ruchów społecznych. Przedstawianie programów oraz działań podejmowanych przez poszczególne ruchy społeczne w za- kresie praw człowieka nie jest jedynie, zdaniem Turowskiego, opisem poszczegól- nych rzeczywistości. Ustalenie wzajemnych uprawnień, jakie posiada jednostka oraz dana społeczność, jest w opinii lubelskiego socjologa jednym z głównych sposobów bliższego ukazania stosunku człowieka do społeczeństwa (Turowski 1993: 20 i 29).

W tym miejscu należy zauważyć, że obecnie pojęcie ruchów społecznych wciąż ukazywane jest w sposób nieujednolicony. Justyna Maciaszek, w ramach swojej ob- szernej analizy ukazującej znaczenie ruchu anarchistycznego w Polsce po 1981 roku, trafnie zauważa, że w literaturze socjologicznej często napotykamy na sformułowa- nia takie jak: ruch masowy, ruch rewolucyjny, działania zbiorowe, ruch kontrkulturo- wy, zachowania zbiorowe itd. Sformułowania te niejednokrotnie stanowią synonim terminu ruch społeczny (Maciaszek 2007: 35).

Zdaniem Ralpha Turnera oraz Lewisa Killiana cechą charakteryzującą ruchy spo- łeczne jest sposób konstruowania oraz utrwalania odnoszącego się do niego członko- stwa. Wspomniani autorzy podkreślają, że członkostwo posiada charakter zmienny oraz nieokreślony. Na jego kształt wpływają nie tyle formalne procedury prawne, ile raczej nieformalne poparcie członków danego ruchu (za Maciaszek 2007: 35).

Z kolei Piotr Gliński zwrócił uwagę, że ruch społeczny musi posiadać pewien istot- ny element zorganizowania, zrutynizowania, uregulowania oraz trwałości. To wspo- mniane elementy odróżniają go od zwykłego tłumu, np. wdającego się w zamieszki.

Kluczowym aspektem działań omawianych ruchów jest podejmowanie inicjatyw, mających na celu nie tylko prowadzenie do zmiany obszaru danej rzeczywistości, ale nade wszystko kształtowanie poczucia wspólnoty jego członków, otrzymujących z tytułu członkostwa bezpośrednie korzyści (Gliński 1996: 18). Warto dodać również istotny wniosek Wojciecha Modzelewskiego, który zauważył, że, w omawianym ty- pie ruchów, główną rolę odgrywa solidarność pragnień oraz przekonań członków, którzy dążyć mogą do dokonania zmian danej sytuacji lub też do powstrzymania określonych przeobrażeń społecznych (Maciaszek 2007: 35).

Na koniec tej ogólnej charakterystyki warto zwrócić uwagę na zagadnienie typologii ruchów społecznych. Michał Nowosielski, w obszernej pracy poświę- conej omawianemu tematowi, zwrócił uwagę, że pierwszą typologię ruchów spo- łecznych zaprezentował Herbert Blumer, „który zaproponował podział ruchów na rewolucyjne, reformatorskie i ekspresyjne” (Nowosielski 2011: 26). Wspomniani już Turner oraz Killian w swoich analizach uznali, że „ruchy społeczne dzielą się na ruchy zorientowane na wartości, na władzę oraz na uczestnictwo. Podział ten oparty jest przede wszystkim na formach działania uczestników” (za Nowosielski 2011: 27).

Konkludując, warto dodać, że współcześnie najczęściej zwraca się uwagę, iż ru- chy społeczne dzielimy na stare oraz nowe.Zdaniem Alaina Touraine’a stare ruchy społeczne charakteryzowały się odwoływaniem do metaspołecznych zasad, takich

jak: porządek rzeczy, władza boska, prawo naturalne lub ewolucja historyczna.

Kładły one nacisk na interesy ekonomiczne oraz polityczne, budowane na skon- struowanych w mikroświecie normach. Stare ruchy społeczne charakteryzowały się ponadto jednolitością składu. Ich członkami byli najczęściej reprezentanci określonej klasy społecznej, którzy przeciwstawiali się utrwalanym tradycyjnym i niesprawiedliwym wzorom zbiorowych zachowań. Działania te podejmowane były w sposób zorganizowany, czemu pomagała instytucjonalna budowa owego ruchu: administracja, hierarchia organizacji, zasady członkostwa itd.

Po 1960 roku obserwujemy pojawienie się tzw. nowych ruchów społecznych, które, zdaniem Touraine’a, określić można mianem ruchów protestów odwołują- cych się do wartości: jednostkowej oraz zbiorowej wolności, samorealizacji oraz twórczości. Tym samym, wspomniane ruchy nie odnosiły się już do określonego zbiorowego ideału (Touraine 1995: 222). Zdaniem Clausa Offego, nowe ruchy spo- łeczne przekraczają granicę polityki instytucjonalnej. Przywołany autor podkreśla, że ruchy te zaczęły odnosić się do płaszczyzny niedającej się „wtłoczyć” w libe- ralny, dualistyczny model rzeczywistości. Stąd też w działaniach nowych ruchów nie dostrzeżemy odwoływania się wyłącznie do tego, co prywatne lub publicz- ne: „nowe ruchy społeczne umieszczają siebie w trzeciej, pośredniej kategorii.

Roszczą one sobie prawo do takiej sfery, która nie jest ani „prywatna” (prywatna w sensie wyłączenia z obszaru prawomocnych ingerencji innych osób), ani pu- bliczna (w sensie uznawania za przedmiot prawomocnych oddziaływań ze strony politycznych instytucji i aktorów). Sfera ta składa się z istotnych dla zbiorowości rezultatów i ubocznych efektów działań ze strony aktorów, zarówno prywatnych, jak i instytucjonalno-politycznych; wymienieni aktorzy nie mogą wszakże ponosić odpowiedzialności za owe rezultaty na drodze prawnej lub instytucjonalnej. Prze- strzeń działania owych ruchów jest obszarem polityki nieinstytucjonalnej, której nie przewidywała ani doktryna, ani praktyka liberalnej demokracji i państwa do- brobytu” (Offe 1995: 227). W licznych opracowaniach dotyczących omawiane- go tematu podkreśla się, że członkowie nowych ruchów społecznych wywodzą się z tzw. nowej klasy średniej. Zdaniem Klausa Edera, intensywna częstotliwość spotkań przedstawicieli tej klasy z reprezentantami zarówno środowisk gorzej sy- tuowanych ekonomicznie, jak i przedstawicieli wpływowych oraz bogatych grup, stanowiła istotny czynnik wpływający na powstanie nowych ruchów niedających się de facto zaklasyfi kować do jednolitego socjokulturowego schematu (za Bu- echler 2008: 177).

Co ciekawe, podział na nowe oraz stare ruchy społeczne spotkał się w litera- turze przedmiotu także z krytyką. Zdaniem Alberto Melucciego, wyżej opisany podział jest w swej istocie sztuczny oraz fałszuje rzeczywistość. W jego ocenie za- równo tzw. nowe, jak i stare ruchy społeczne łączy dynamiczna oddolność działań, które następnie kierują się w stronę poziomu jednostki. Ponadto, w opinii Meluccie- go, zarówno stare jak i nowe ruchy, choć w eksponowanej wersji zewnętrznej uka- zują swoją homogeniczność, w istocie nieustannie podejmują wewnętrzną dyskusję dążącą do pojawienia się kompromisu (za Mielcarek 2012: 8–9).

Amnesty International: działania lokalne oraz globalne

Stowarzyszenie AI w sposób ofi cjalny działa w Polsce od 1990 roku. Zareje- strowane zostało w sądzie zgodnie z przepisami ustawy Prawo o stowarzyszeniach (serwis: amnesty.org.pl). Zgodnie z zapisami Statutu Stowarzyszenie Amnesty Inter- national jest organizacją „ludzi dobrej woli, działających z poszanowaniem Konsty- tucji RP, obowiązującego w Polsce porządku prawnego oraz powszechnie obowią- zujących norm prawa międzynarodowego” (Statut Stowarzyszenia AI: 1). W sensie formalnoprawnym Stowarzyszenie AI posiada swój majątek, np. składki kierowane od darczyńców. Statut w art. 15 zwraca ponadto uwagę, iż władzami Stowarzyszenia są: Walne Zgromadzenia, Zarząd oraz Komisja Rewizyjna. Wspomniany dokument zaznacza również, iż AI posiada swoje jednostki terenowe zwane Oddziałami, posia- dającymi analogiczne lokalne oraz wybieralne władze.

Zgodnie z zapisami omawianego Statutu Stowarzyszenie jest częścią między- narodowego ruchu Amnesty International, którego głównym celem jest: urzeczy- wistnianie wizji świata, w którym każdemu człowiekowi należą się prawa zawarte w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, oraz podejmowanie badań i działań ma- jących zapobiec ewentualnym naruszeniom tych praw. Statut Stowarzyszenia bardzo wyraźnie zwraca uwagę, iż członków AI łączy idea: solidarności międzynarodowej, bezstronności oraz niezależności, demokracji i wzajemnego poszanowania niepo- dzielności i powszechności praw człowieka (Statut Stowarzyszenia AI: 1). Amnesty Internanational na co dzień podejmuje liczne działania o charakterze: promocyjnym, edukacyjnym oraz interwencyjnym. By przybliżyć działania AI, warto choć krótko przeanalizować wyżej wymienione formy działań.

Działania o charakterze promocyjnym to, przede wszystkim, podejmowanie licz- nych inicjatyw mających na celu upowszechnienie idei praw człowieka. Jako przy- kład może tu posłużyć wystawa fotografi i „Prawa człowieka w obiektywie”. Jest to zbiór fotografi i, które wzięły udział w konkursie zorganizowanym przez AI pod koniec 2008 roku. Innym działaniem, podejmowanym w skali mikro przez jedną z lokalnych grup Amnesty jest spotkanie zorganizowane w Łodzi, w kwietniu 2009 roku pt. „Afreeca 2009 r.”. Celem powyższego spotkania było przede wszystkim ukazanie ogromu bogactwa afrykańskiej kultury.

Podczas powyższej imprezy zwrócono uwagę, iż to właśnie ten kontynent najbar- dziej jest narażony na łamanie fundamentalnych praw człowieka (serwis: amnesty.

lodz.blog.pl). Podobną, ciekawą z socjologicznego punktu widzenia akcją jest kam- pania nosząca tytuł: „Dzień milczenia 17 maja”. W akcji tej działacze AI namawiają sympatyków ruchu np. studentów oraz uczniów do „nałożenia na siebie” jednodnio- wego ślubu milczenia. Organizatorzy akcji wychodząc na ulicę miast chcą swoją postawą zwrócić uwagę na naruszenia praw osób wywodzących się ze środowiska LGBT: lesbijek, gejów, osób biseksulanych i transpłciowych. Działanie w dniu 17 maja polega na tym, iż w postawie milczącej członkowie oraz sympatycy AI rozdają kartki z napisem, który w swej treści zwraca uwagę na niesprawiedliwości oraz dys- kryminację, jakiej doświadczają przedstawiciele wyżej wymienionego środowiska.

Ze wspomnianego komunikatu dowiedzieć się można, iż milczące osoby rozdające

kartki należą do międzynarodowego ruchu młodzieżowego, który chce przerwać milczenie, do jakiego zmuszone są wspomniane dyskryminowane grupy (Biedroń 2009: 18).

Przywołane działania o charakterze promującym idee praw człowieka bardzo mocno związane są z działalnością edukacyjną. Jedną z podstawowych form dzia- łalności edukacyjnej podejmowanych przez AI jest organizowanie szkoleń na te- mat praw i wolności człowieka na terenie: przedszkoli, szkół oraz uczelni wyższych (Ignatowicz 2007: 16), Zajęcia takie podejmują nauczyciele, w ramach np. lekcji Wiedza o Społeczeństwie (Rasińska 2009: 1) czynni aktywiści Stowarzyszenia, a nade wszystko osoby ubiegające się o certyfi kat trenera AI. By uzyskać tego typu dokument kandydaci muszą wpierw odbyć sześciodniowe szkolenie. Następnie oso- by te zobowiązane są do poprowadzenia zajęć dla dzieci lub młodzieży, w wymiarze dziesięciu godzin (Ulotka dla kandydata na trenera 2008: 1). Innym przykładem działań edukacyjnych, zawierających w sobie także element promocji praw człowie- ka są prace podejmowane przez tzw. Szkolne Grupy Amnesty International – SGAI.

SGAI są autonomicznymi elementami Stowarzyszenia, podejmującymi na te- renie szkół statutową działalność AI. Głównym celem SGAI jest edukacja „o i na rzecz” praw człowieka (Pogorzelska 2007: 7). Ciekawym jest to, że tego typu grupę mogą zakładać nie tylko osoby pełnoletnie, ale także uczniowie. Warunkiem jest wstąpienie opiekuna grupy do AI. Analizując działania AI w zakresie edukacji, war- to podać jako przykład działania SGAI z II LO w Kędzierzynie Koźlu. Uczniowie przywołanej placówki oświatowej w październiku 2005 roku zorganizowali symu- lację procesu przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka. Cały pokaz został poprzedzony akcją informacyjną polegająca na wywieszaniu plakatów dotyczących wyżej wymienionej instytucji (Stanek 2006: 4). Innym ciekawym przykładem dzia- łalności edukacyjnej AI jest zapoczątkowany w lutym 2008 roku program „Moje prawa w mojej szkole”. Adresatami wspomnianego projektu są przede wszystkim uczniowie szkół podstawowych. W ramach omawianej akcji Stowarzyszenie pro- wadzi z uczniami zajęcia zachęcające młode osoby do podejmowania konkretnych działań, których celem byłoby doprowadzenie do zmian w sytuacji, kiedy prawa konkretnego człowieka lub ucznia byłyby łamane. AI zwraca w powyższym kontek- ście uwagę, że „program ten ma na celu włączenie tematyki praw człowieka w pro- gram wychowawczy szkół” (Raport Merytoryczny AI 2007: 23).

Przykład SGAI pozwala przejść do ostatniej grupy zadań podejmowanych przez Stowarzyszenie Amnesty International. Mowa tu mianowicie o działaniach inter- wencyjnych. Do najistotniejszych działań o charakterze interwencyjnym zaliczyć można tzw. Maraton Pisania Listów. To on jest dziełem, które w sposób wyraźny pokazuje działania tysięcy ludzi skupionych na konkretnych inicjatywach, mają- cych na celu ochronę praw człowieka. W przywoływanym już powyżej artykule Benenson apelował, by „zasypywać” władze listami apelującymi o uwolnienie osób bezprawnie przetrzymywanych w więzieniach. Pierwsze tego typu działanie, choć w sposób niesformalizowany miało miejsce w dniu 19 marca 1973 roku. Człon- kowie oraz sympatycy AI wysyłali wówczas listy do władz brazylijskich z apelem o uwolnienie profesora Luiza Rossiego, uwięzionego z powodów politycznych. Cała

akcja zorganizowana została w sposób niezwykle sprawny i dynamiczny. Działania Amnesty miały na celu nie tylko uwolnienie Rossiego, ale także zwrócenie uwagi, iż w Brazylii policja oraz wojsko stosuje wobec więźniów tortury. Powyższa akcja za- kończyła się sukcesem. Profesor Rossi został zwolniony z więzienia w październiku tego samego roku (AI, US, Newsletter 2003: 2). Pierwszy Maraton Pisania Listów zapoczątkowany został w sposób zorganizowany w 2001 roku przez polską sekcję AI. Maraton polega na pisaniu przez dwa dni listów w sprawie konkretnej niespra- wiedliwie przetrzymywanej osoby bądź kilku osób. W Polsce w 2006 roku, napisano 21897 listów. Trzy lata później na terenie naszego kraju napisano ich już ponad 100 tys. Omawiana akcja odbywa się zawsze przez cały weekend poprzedzający kolejną rocznicę uchwalenia Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka.

Warto wspomnieć, iż na dwanaście spraw, w jakich pisano listy np. w 2006 roku, sześć znalazło pozytywny fi nał: po apelach Amnesty zwolniono przesiadującą w więzieniu w Kongo opozycjonistkę Marie-Thérèse Nlandu Mpolo-Nene i etiopską dziennikarkę Serkalem Fasil. Żmicier Daszkiewicz, więzień sumienia z Białorusi w tamtym czasie nie został uwolniony, ale działania AI wymusiły na władzach lepsze jego traktowanie (Raport merytoryczny AI 2006: 3).

Podejmowane między innymi przez polskich działaczy oraz sympatyków AI działania w postaci Maratonu Pisania Listów wpisują się w tzw. „Pilne Akcje” po- dejmowane nieustannie przez cały ruch Amnesty. Pilne Akcje są zorganizowanymi międzynarodowymi akcjami w swej formie odwołującymi się do praktyki opisanego powyżej Maratonu i polegają na pisaniu apeli, listów do władz w sprawie: więźniów pozbawionych pomocy adwokackiej, osób wobec których stosowane są lub mogą być stosowane tortury, osób pozbawionych wolności z powodu działalności na rzecz praw człowieka, uchodźców zagrożonych wydaleniem z kraju itd. Zarówno Pilne Akcje, jak i Maraton Pisania Listów są działaniami interwencyjnymi, których celem jest zwrócenie uwagi najwyższych władz określonego państwa oraz społeczności międzynarodowej na naruszenia podstawowych praw człowieka (Dolewska 2002:

4–5). Jako przykład można podać, że np. w 2009 roku polska sekcja AI prowadziła kilkadziesiąt Pilnych Akcji. Dotyczyły one między innymi: odstąpienia od planowa- nego wykonania kary oślepienia Irańczyka Majida Movahediego, uwolnienia działa- czy oraz zalegalizowania kubańskiej organizacji „Damy w bieli”, organizacji rodzin osób aresztowanych przez władze kubańskie, oraz podjęcia przez władze Mołdawii bezstronnego śledztwa w sprawie zaginięcia działacza opozycji Gheorghe’a Monela uprowadzonego prawdopodobnie przez funkcjonariuszy Departamentu do Zwalcza- nia Przestępstw Gospodarczych i Korupcji itp. (Klinger i Ignatowicz 2009: 8) Warto nadmienić, iż działania Amnesty w 2010 roku doprowadziły do interwencji w spra- wie Aminatou Haidar, afrykańskiej działaczki praw człowieka, bezprawnie wydalo- nej przez marokańskie władze. Wspomniana osoba została pozostawiona na lotnisku Lanzarote (Wyspy Kanaryjske) bez dokumentów oraz jakichkolwiek środków do życia. Przyczyną tych tragicznych działań był fakt, iż Haidar w karcie imigracyjnej, w rubryce kraj wpisała: Sahara Zachodnia, co dla władz marokańskich wiązało się ze złamaniem prawa – mieszkańcy Sahary Zachodniej walczą o uzyskanie statusu auto- nomii. Interwencja AI oraz wspierających ją innych znanych osób, np. ówczesnego

prezydenta Francji, Nicolas’a Sarkozy’ego doprowadziły do przyznania Aminatou Haidar prawa do powrotu do kraju bez jakichkolwiek represji (Rybińska 2009: 7).

Przy okazji omawiania podejmowanych przez AI działań nadmienić należy, że Stowarzyszenie publikuje co roku tzw. Raport Merytoryczny. Nie jest to jednak ra- port o charakterze kontrolnym, ale stricte informacyjnym. W przedmiotowych doku- mentach Amnesty podsumowuje całoroczne działania podejmowane w kampaniach o charakterze edukacyjnym, promocyjnym oraz interwencyjnym (Raport AI 2007:1).

Amnesty International ruchem społecznym

Przedstawiony powyżej zaledwie szkic działań podejmowanych przez Stowa- rzyszenie Amnesty International zwraca uwagę, iż organizacja ta nieustannie ma na celu ukazywanie określonej wizji świata jako miejsca, w którym prawa każdego człowieka będą respektowane. Wpisuje się to w defi nicję ruchu społecznego, jaką zaproponował Jan Szczepański. Autor ten podkreślał, iż ruch społeczny to „zbiorowe dążenie ludzi do realizacji wspólnego celu” (za Szacka 2003: 109). Z kolei Richard Hoggart zauważa, że obserwując omawiane ruchy jako swoiste zjawisko społecz- ne należy zwrócić uwagę, że zawsze starają się one odwoływać do obrazu ukazu- jącego „siłę w jedności”. Owa jedność budowana w ramach częstych kontaktów międzyludzkich powoduje, że ruchy społeczne określić możemy jednymi z niewielu współczesnych miejsc, w których budowany jest „duch braterskiej walki” (Hoggart 2001: 289). Przechodząc więc do próby ustosunkowania się do problemów, jakie postawione zostały na początku przedmiotowego opracowania, należy zastanowić się nad tym, co sprawiło, iż ruch Amnesty rozwinął się w Polsce.

Pierwsza akcja Amnesty miała miejsce w Polsce w połowie lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku. Piotr Sztompka zwraca uwagę, iż ruchy reformatorskie oraz kon- testatorskie mogą powstać jedynie w momencie posiadania niezbędnego minimum swobody politycznej (Sztompka 2002: 117). Działanie to jest w pełni zgodne z zasa- dą, którą Wojciech Burszta, za Durkheimem, określił tymi słowami: „W społeczeń- stwach solidarnych organiczne prawo ma charakter restytucyjny, wiąże jednostkę ze społeczeństwem za pośrednictwem specjalnych organów powołanych do jego reprezentowania. Solidarność organiczna i rozwój prawa restytucyjnego są wprost proporcjonalne do stopnia zróżnicowania i swobody jednostkowej społeczeństwa”

(Burszta 1998: 20).

Rozluźnienie represyjności systemu w Polsce po strajkach z 1970 roku umoż- liwiło powstanie między innymi zalążków opozycji demokratycznej. Trudno mó- wić o „polskim obrazie Amnesty” w okresie PRL, gdyż aktywność jej sympatyków miała charakter nieformalny, nie istniała wówczas możliwość legalnego powołania stowarzyszenia o podobnych celach działania. Pojawieniu się jednak zalążków tego typu ruchu oraz idei, jaką głosiła Amnesty, sprzyjały w okresie PRL, jak i po Okrą- głym Stole takie czynniki, jak: coraz szersze rozpowszechnianie wiedzy na temat praw i wolności człowieka, rozwój nowoczesnych technologii, najpierw telefonów oraz prasy, a następnie technologii informatycznych ułatwiających szybszą komu- nikację, ale także coraz większa tzw. pula niezadowolenia społeczeństwa, bardziej

świadomego, iż ma prawo żądać polepszenia warunków życia. W chwili obecnej Amnesty ma szanse dynamicznego rozwoju z racji niezwykle szybkiego postępu internetowych systemów informacyjnych. To dzięki niemu proces informowania działaczy ruchu oraz jego sympatyków o określonych akcjach odbywa się z nie- spotykaną w latach wcześniejszych szybkością. Jak słusznie dostrzega Agnieszka Pluwak, „Ruchy społeczne potrzebują […] kanału informacyjnego, aby móc pu- blicznie wyrazić swoje skargi, docierać do jak najszerszej publiczności oraz zaist- nieć na scenie politycznej” (Pluwak 2009: 65). Obserwując Internet jako narzędzie aktywności zbiorowej dojść można do wniosku, iż dzięki niemu rozwija się nowa forma aktywności społecznej. Obecnie tradycyjne formy wyrażania własnego zda- nia w postaci: udziału w wyborach lub uczestnictwa w organizacjach religijnych, związkowych lub partyjnych ustępuje miejsca działaniom oddolnym podejmowa- nym często przez daną osobę, w „granicach jej mieszkania”. Sieci internetowe są doskonałym sposobem tzw. „medializacji protestu”. W chwili obecnej dostrzega się, że sukces określonej akcji jest bezpośrednio uzależniony od stopnia jej na- głośnienia. „Można w związku z tym zaryzykować także stwierdzenie, iż Internet służy ruchom społecznym nie tylko jako medium, ale także jako narzędzie mobili- zacji. Jeśli spojrzeć na Internet z punktu widzenia teorii mobilizacji zasobów […]

dostrzega się wówczas, jak ważne jest dotarcie do jak największej liczby osób. Im więcej osób dowie się o działalności ruchu, tym większe społeczne poparcie może on zdobyć” (Nowosielski 2004: 170).

Warto nadmienić, iż AI jako ruch społeczny jest atrakcyjny z racji na specyfi czny charakter wspomnianej już puli niezadowolenia. W PRL w puli tej znajdowały się przede wszystkim: kwestie dotyczące warunków życia, zabezpieczenia socjalnego, dostępu do środków niezbędnych w codziennej egzystencji (ubrań, jedzenia, miesz- kania). W chwili obecnej znaleźć możemy: żądania dotyczące: równouprawnienia mniejszości, np. seksualnych, walki z dyskryminacją kobiet, legalizacji aborcji lub związków partnerskich przedstawicieli tej samej płci itd. (Korzeniowski 2010: 17).

Rozwój omawianego ruchu możliwy jest jednak obecnie, bo Polska jest krajem w sposób wyraźny głoszącym konieczność poszanowania praw i wolności człowieka (Sztompka 2002: 158–160). Pojawienie się instytucji państwowych takich, jak Try- bunał Konstytucyjny, Rzecznik Praw Obywatelskich, a przede wszystkim zwrócenie w Konstytucji uwagi, iż władza zwierzchnia w Polsce należy do narodu, a źródłem praw i wolności jest przyrodzona godność człowieka daje każdemu obywatelowi prawo do głośnego i ofi cjalnego zgłaszania swojego niezadowolenia bez obaw, iż może za to ponieść konsekwencje. Tym samym w Polsce obserwujemy utrwalanie się idei demokracji deliberatywnej, w której to „opinia publiczna może być swo- bodnie przeobrażana w drodze nieograniczonej dyskusji i wymiany poglądów oraz pełnej wolności słowa” (Iwińska 2010: 21).

Amnesty International w swoich działaniach podejmowanych także na terenie Polski oczekuje najczęściej od określonych władz respektowania praw człowieka, co – jak kilkakrotnie już podkreślano – należy się każdemu bez względu na jego na- rodowość, płeć, religię itd. Oceniając więc działania AI warto zastanowić się, jakim typem ruchu społecznego jest Amnesty?

Ruch ten w swoich działaniach wykluczał i nadal wyklucza działania gwałtow- ne czy też terrorystyczne. Amnesty podejmując swoje akcje, funkcjonując – w tym wypadku na terenie Polski – działa w sposób pokojowy, organizując: happeningi, wystawy, pokojowe manifestacje, śląc listy, petycje itd. Organizacja ta posiada nie- wątpliwie cechy omawianego już powyżej, nowego ruchu społecznego. Rekrutacja do niego odbywa się w poprzek podziałów zawodowych, klasowych czy też war- stwowych. Członkami nowych ruchów społecznych zostają nade wszystko osoby, dla których najistotniejsze są wartości o charakterze postmaterialnym. Wśród bada- czy co prawda pojawia się również pogląd mówiący, iż wyżej wymieniony typ ruchu może wystąpić jedynie w rozwiniętym pod względem fi nansowym społeczeństwie.

Co więcej społeczeństwie, które cieszy się swobodą polityczną. W nim bowiem roz- wijająca się klasa średnia posiada wyraźnie ukształtowaną świadomość własnych potrzeb materialnych oraz postmaterialnych, a także wyposażona jest w narzędzia, które umożliwiają realizację tych potrzeb (Kuciński 2009: 2–3). Z podobną opinią dyskutuje jednak Touraine. Jego zdaniem na przykładzie polskiej „Solidarności”

dojść można do wniosku, iż nowe ruchy społeczne powstać mogą także w obrębie państwa o niedemokratycznych strukturach. Zdaniem wspomnianego francuskie- go myśliciela cechą nowych ruchów społecznych jest przede wszystkim działanie w obliczu nowego rodzaju konfl iktów społecznych charakterystycznych dla społe- czeństwa poprzemysłowego. Przedstawiciele wspomnianych ruchów nie walczą tym samym o cząstkowe i partykularne interesy, lecz dążą „do całościowej przebudowy rzeczywistości społecznej mającej na celu powiększanie przez podmioty społeczne kontroli nad własnym losem (historycznością)” (Mielcarek 2012: 2).

Odnosząc się do Amnesty, należy zwrócić uwagę, iż działalność członków owego ruchu w krajach totalitarnych ma charakter niejawny. Działania na rzecz ochrony praw człowieka w przywołanych krajach podejmują aktywiści znajdujący się bardzo często na terenie innego państwa, które zapewnia im: swobodę wypowiedzi, wolność zgromadzeń, możliwość składania petycji itd. Działanie te między innymi w Polsce podejmują jednak przedstawiciele różnych grup społeczno-zawodowych (serwis:

Wolne Media.pl).

Członkami oraz sympatykami Stowarzyszenia AI są z jednej strony uczniowie oraz studenci, ale z drugiej strony profesorowie wyższych uczelni, popularni pio- senkarze czy też politycy. Ruch ten działając w Polsce zwraca uwagę, że odwołuje się do wartości mających charakter uniwersalny oraz postmaterialistyczny. Amnesty jest więc ruchem praw człowieka o wyraźnych cechach nowego ruchu. Z drugiej jednak strony przyjmując kryterium zmian, o jakie walczy omawiany tu ruch, na- leży przyjąć, iż AI posiada cechy ruchu radykalnego. W swych działaniach bardzo dobitnie jego przedstawiciele podnoszą konieczność respektowania podstawowych zasad porządku społecznego. W podobny sposób działały ruchy praw obywatelskich organizowane w drugiej połowie XX wieku w USA przez Martina Lutera Kinga (Sztompka 2002: 161). Tym samym można zauważyć, że AI należy określić mianem nowego ruchu reformatorskiego. Ruch ten podejmuje działania masowe o charakte- rze demonstracyjnym, mobilizującym dużą liczbę osób chcących wyrazić swoją opi- nię oraz wyznawaną ideologię. Osoby te nie walczą o kompromis, ale o konkretną

zmianę. Walka ta nie przybiera jednak postaci działań agresywnych charakterystycz- nych dla klasycznych ruchów radykalnych (Nowosielski 2011: 19).

Co ciekawe, obserwując działania Amnesty w Polsce coraz częściej zauważyć można w nich cechy, które Norman Goodman przypisał ruchom reformatorskim na- stawionym na społeczeństwo. Reformatorskie ruchy społeczne w swoich działaniach dążą do zmiany norm regulujących określone zachowanie, często w bardzo wąskich sferach życia. Chodzi tu głównie o normy prawne, które istotnie wpływają na co- dzienne życie (Goodman 2000: 329). W odniesieniu do polskich realiów warto wspo- mnieć, iż AI w ostatnich latach coraz wyraźniej angażuje się w działania mające na celu egzekwowanie prawa do tzw. legalnej aborcji, a więc zabiegu przerwania ciąży dokonanego zgodnie z kryteriami opisanymi w odpowiedniej ustawie. Szczególnie wyraźne było to widoczne w związku ze sprawą Alicji Tysiąc, domagającej się przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka odszkodowania od rządu polskiego za brak możliwości dokonania badań prenatalnych, w związku z, jak twierdziła, zagra- żającą jej zdrowiu ciążą (Gietka 2008: polityka.pl). W ostatnim czasie wspomniane działania AI coraz wyraźniej wpisują się w szeroko pojętą kampanię przeciwdziała- nia przemocy wobec kobiet. W swoich raportach Stowarzyszenie zwraca uwagę na to zjawisko, w sposób szczególny ukazując cierpienie związane z doświadczeniem wszelkiej agresji o charakterze seksualnym (Majewska 2005: 6).

Idąc dalej za Goodmanowską charakterystyką ruchów społecznych, warto zwró- cić uwagę, iż Amnesty posiada swoją ideologię, organizację oraz taktykę działania.

W ideologii, a więc grupie poglądów, które defi niują porządek społeczny, Stowarzy- szenie Amnesty podkreśla, iż odwołuje się do uniwersalnych wartości określonych w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka (Statut Stowarzyszenia AI: 2). Nie utoż- samia się tym samym np. z żadną religią. Historyczna charakterystyka AI skłania do stwierdzenia, iż z międzynarodowego ruchu praw człowieka doszło do powstania zwartej organizacji, przybierającej w Polsce postać Stowarzyszenia. Ustrukturali- zowanie AI nie spowodowało jednak zaniku opisanych powyżej działań charaktery- stycznych dla sprawnego ruchu społecznego. Pojawienie się zwartej organizacji od- powiedzialnej za „podtrzymywanie przy życiu” ruchu Amnesty kieruje nas w stronę pytania, w jakiej fazie rozwoju znajduje się ruch, a tym samym stowarzyszenie AI.

Szczepański zwrócił uwagę, iż każdy ruch reformatorski przechodzi przez sześć faz rozwoju. Pierwszą fazę określić możemy mianem momentu niepokoju społecznego.

Druga to etap pojawienia się spontanicznych dyskusji, wstępnych koncepcji rozwią- zania problemu czy też wizji nowego porządku. Trzecia z kolei faza to powstawanie nieformalnych społeczności, w których powoli wyłaniają się przywódcy, wizjonerzy, prorocy. Osoby te mają tutaj decydujący wpływ w tworzeniu ideologii oraz programu działania. W czwartej fazie dochodzi do instytucjonalizacji społeczności nieformal- nych. Co istotne, w fazie tej formułowane są statuty organizacji, a w działaniu na pierwszy plan wysuwają się aktywiści, podejmujący się promowania danego programu oraz rekrutacji nowych członków. Piąta faza to czas aktywnego działania, czyli wyko- rzystania zgromadzonego potencjału dla ustawicznej realizacji celu. W fazie tej istnieje już podział na osoby, które kierują działaniem oraz aktywistów realizujących konkret- ne projekty. Szóstą fazę Szczepański określa mianem okresu skostnienia. W sytuacji

tej ruch przestał podejmować aktywne działania mające na celu zmianę niepokojącej sytuacji. Spowodowane zostało to np. pojawieniem się u działaczy postawy oportu- nistycznej lub też zmianą sytuacji społecznej, która powoduje, iż działanie ruchu nie odpowiada określonym czasowym realiom (Szczepański 1970: 203–204).

Stowarzyszenie AI niewątpliwie znajduje się obecnie w piątej fazie tego cyklu.

Z drugiej jednak strony dostrzec można w działaniach AI elementy czwartej fazy rozwoju. Stowarzyszenie AI posiada coraz więcej cech instytucji biurokratycznej, czego przykładem może być uformowanie się hierarchii wewnątrzorganizacyjnej, tworzenie nowych formalnych kół terenowych, wybór rzecznika prasowego itd.

Pomimo jednak istnienia ustrukturalizowanej „organizacji Amnesty” trudno mó- wić o zaniku „ruchu Amnesty”. Świadczy o tym choćby taktyka, jaką nieustannie stosuje omawiana organizacja, która opiera się przede wszystkim na aktywizacji wielotysięcznych mas społecznych, połączonych ideą: sprawiedliwości, demokracji oraz poszanowania godności człowieka. Warto zaznaczyć, iż osoby te jednoczą się w ściśle określonym i nazwanym celu. Istotnym jest, iż w działaniach ruchu uczest- niczą bardzo często ludzie, którzy w żaden sposób nie są formalnymi członkami Stowarzyszenia. Można więc rzec, iż w skali lokalnej Amnesty nieustannie się for- muje. W poszczególnych kołach terenowych oraz Szkolnych Grupach AI na bieżąco formułowane są statuty. Coraz to nowsze grupy AI ulegają zatem instytucjonalizacji.

To także w ich obszarze dostrzec możemy kolejnych formalnie afi liowanych aktywi- stów, rekrutujących nowych członków lub też koordynujących określone programy.

Taktyka ta w sposób wyraźny przypomina zatem działania charakterystyczne dla fazy czwartej formowania się ruchu (Szczepański 1970: 203–204).

Ruch społeczny Amnesty International na terenie Polski składa się nie tylko z ak- tywnych uczestników, ale również z rzeszy sympatyków (Komisarczyk 2008: 2–5).

Zarówno jedni, jak i drudzy rekrutowani są w ściśle określony sposób. Zachęta do wstąpienia do Stowarzyszenia, a tym samym do stania się częścią „ogólnoświato- wego ruchu”, jest widoczna między innymi na stronie internetowej Amnesty, gdzie zamieszcza się w sposób regularny informacje o prowadzonych akcjach oraz o kon- kretnych sukcesach w zakresie pomocy udzielonej uciśnionym osobom (serwis:

amnesty.org.pl). Bardziej sformalizowana rekrutacja odbywa się przy okazji organi- zowanych przez zespoły terenowe szkoleń dla trenerów chcących zajmować się edu- kacją w zakresie praw człowieka. W odróżnieniu jednak od innych tego typu kursów absolwenci zobowiązani są do prowadzenia zajęć w ramach zespołu edukacyjnego AI. Osoby, które decydują się pozostać w ruchu i związać się z nim w wyniku zdo- bytych doświadczeń, podlegają tzw. rekrutacji pierwotnej. Są to ludzie, którzy chcąc dokonać czegoś ważnego, dołączyli do ruchu z pobudek ideologicznych. Inaczej wygląda rekrutacja sympatyków omawianego tu ruchu. Proces ten wiąże się nie- wątpliwie z tzw. zdarzeniem inicjującym, a więc sytuacją o niezwykłym znaczeniu społecznym, kulturalnym lub emocjonalnym. Idąc za słowami Sztompki, zdarzenie takie może doprowadzić do „wyjścia ludzi na ulicę” (Sztompka 2003: 115). Opisane powyżej Pilne Akcje oraz Maratony Pisania Listów bardzo prężnie organizowane przez Stowarzyszenie AI zawsze wynikają ze zdarzenia inicjującego. Może nim być:

aresztowanie działacza praw człowieka, informacja o poddaniu określonej osoby

torturom, informacja o zamiarze wykonania wyroku śmierci itd. Osoby dołączające do ruchu w wyniku tego typu akcji podlegają z kolei tzw. rekrutacji wtórnej. Znaleźli się w ruchu przykładowo dlatego, że: kontakt z międzynarodową organizacją nadaje prestiż, szukają okazji do spotkania ciekawych ludzi, chcą wziąć udział w ciekawej kampanii, happeningu, poszukują działań, w których odnajdą sens życia itd. W tym miejscu należy wspomnieć także o stronnikach sumienia, a więc osobach, które moc- no identyfi kują się z działaniami ruchu oraz starają się wspierać go swoją aktywno- ścią, przy jednoczesnym niekorzystaniu z określonych osiągnięć organizacji. Osoby te dołączają do ruchu często w wyniku zaistnienia tzw. dyfuzji, a więc zjawiska, w którym to jeden protest wywołuje następny. Zjawisko to pojawia się w wyniku:

przekazywania informacji od „aktora” do „aktora”, pojawieniu się motywacji do działania, będącej efektem przyłączenia do grupy oraz podjęcie konkretnej inicjaty- wy (Nowosielski 2004: 168).

Opisane zjawiska w pełni odzwierciedlają poglądy przywołanego już Anthony’ego Giddensa. Brytyjski socjolog odwołując się do koncepcji Charlesa Tilly’ego zwrócił uwagę, iż ruchy społeczne posiadają umiejętność mobilizowania rozproszonych za- sobów społecznych, w celu osiągnięcia konkretnych korzyści w postaci np. upraw- nień. Aktywne mobilizowanie się grup społecznych jest cechą charakterystyczną świata, w którym dominują hasła zwracające uwagę na konieczność zaangażowania społecznego. Powyższe zmobilizowanie członków ruchu prowadzić może do cen- nych zmian, które mogą nastąpić, jak twierdzi Tilly dzięki zaangażowaniu konkret- nych osób, podejmujących walkę o istotne rozwiązania, których nie zapewniło pań- stwo (Giddens 1998: 101–102).

Używając sformułowania charakterystycznego dla wyżej wymienionego modelu należy stwierdzić, że w omawianym Stowarzyszeniu dostrzec można grupę profesjo- nalnych działaczy podejmujących akcje rekrutacyjne. Obserwując skład personalny zarządu oraz pracowników polskiej centrali AI można dojść do wniosku, iż w prze- ważającej większości są to osoby o wykształceniu zbliżonym z zadaniami, za które są odpowiedzialni. Poza wykształceniem kierunkowym w większości przypadków osoby te posiadają także udokumentowane doświadczenie oraz wykształcenie tre- nerskie. Odpowiadają one za określone kampanie, w tym: rekrutację nowych człon- ków oraz sympatyków ruchu, współpracę z władzami państwowymi oraz międzyna- rodowymi itp. (serwis: amnesty.org.pl).

Temat składu osobowego działaczy Amnesty kieruje powyższe rozważania do ostatniego wątku, jaki warto poruszyć w analizie omawianego tu ruchu społecznego.

Amnesty International zarówno w skali makroświatowej, jak i w skali mikrokrajo- wej, budzi nierzadko wiele kontrowersji. O działaniach Amnesty często w sposób stanowczy wypowiadają się przywódcy państwowi. Jako przykład może tu posłużyć wypowiedź Idii Amina, prezydenta Ugandy, który stwierdził, iż organizacja ta „szan- tażuje ponad sto narodów świata” (serwis: amnesty.org.). Nierzadko jednak kolejne decyzje władz ruchu Amnesty, odbierane jako kontrowersyjne, powodują określone działania osób, często związanych z omawianą organizacją od wielu lat. Jako przy- kład powyższego posłużyć może wystąpienie z organizacji AI szkockiego kardynała Keitha M. Patrick O’Briena, przewodniczącego Konferencji Biskupów Szkocji. Hie-

rarcha ten, aktywny w organizacji od ponad 40 lat, zdecydował się na powyższy akt w wyniku decyzji Rady Międzynarodowej AI, która orzekła, iż będzie bronić prawa kobiet do aborcji („Tygodnik Niedziela”, informacja prasowa, 2009: 4). Organizacja ta stwierdziła, iż powyższe prawo należy się kobietom w określonym rozsądnym medycznie terminie w chwili, gdy ciąża jest: wynikiem gwałtu, czynu kazirodczego lub gdy ciąża zagraża zdrowiu lub życiu matki. AI apelowało w powyższym komu- nikacie o dekryminalizację oraz o zagwarantowanie kobietom pomocy medycznej w wypadku komplikacji po zabiegu (Stanowisko AI ws. aborcji 2005: 4–5). Również w Polsce działania Amnesty wywołują głos sprzeciwu. Tego typu głos pojawił się między innymi w związku z zaproszeniem przez Stowarzyszenie AI do Polski Ruha- la Achmeda, byłego więźnia Guantanamo. Powyższą inicjatywę krytycznie oceniła społeczność skupiona wokół katolickiego portalu Fronda.pl. Osoby reprezentujące wspomniany portal zwracały uwagę, iż Amnesty zapraszając przywołaną osobę do Polski, nie dołożyła dokładnych starań, by sprawdzić faktyczną działalność Achme- da, który w trakcie jednego z wystąpień przyznał się, iż był szkolony w obozie Al- -Kaidy. Reasumując, działacze Frondy zwracają uwagę, iż Stowarzyszenie Amnesty zaprosiło nie tyle ofi arę więzienia Guantanamo, ile osobę aktywnie biorącą udział w terrorystycznym szkoleniu (serwis: fronda.pl).

Warto wspomnieć analizując kontrowersje związane z ruchem Amnesty, iż w swoich działaniach staje on nierzadko na stanowisku kontrruchu. Elżbieta Psyk- -Piotrowska w swoich rozważaniach przypomina, że ruchy społeczne zawsze istnieją w „aktywnej relacji do zmiany społecznej bądź kulturowej”. Celem wspomnianych kontrruchów jest przeciwstawianie się określonym, istotnym społecznie zmianom (Piotrowska 2011: 165). Stowarzyszenie AI podejmując akcje dotyczące między innymi: zwiększenia dostępności zabiegów aborcyjnych lub walki z dyskrymina- cją wspomnianych środowisk LGBT, staje w opozycji do ruchów obrońców życia nienarodzonego oraz ruchów konserwatywnych, broniących tradycyjnych wartości moralno-etycznych (Jakimowicz 2010:12).

Konkluzja

Podsumowując rozważania na temat ruchu społecznego Amnesty International w Polsce warto zwrócić uwagę na kilka prawidłowości, jakie wyłaniają się w przed- stawionym powyżej obrazie. Polskie Stowarzyszenie Amnesty International poza faktem bycia pozarządową organizacją obrońców praw człowieka jest także częścią światowego ruchu, kierującego się w swych działaniach wartościami, jakie w swej treści określiła Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z 1948 roku. We współcze- snej Polsce rozwój AI ściśle związany jest ze zmianami ustrojowo-gospodarczymi, jakich nasz kraj doświadcza po 1989 roku. Odrodzenie się demokratycznego pań- stwa prawa, poszanowanie wolności słowa i zgromadzeń, dynamiczny rozwój nowo- czesnych technologii oraz otwarcie na inne kraje sprawia, że polskie społeczeństwo bardzo często doświadcza „apetytu na prawa człowieka”. Apetyt ten przejawia się w tym, iż nierzadko bardzo duże grupy społeczne skupione między innymi wokół forów internetowych domagają się poszanowania nie tylko praw zwianych z egzy-

stencją materialną, ale nade wszystko praw odnoszących się ściśle do: przekonań, wartości, sposobu życia itd.

Niezwykle trudno zakwalifi kować Stowarzyszenie Amnesty do jednego typu ru- chów społecznych. Jest ono niewątpliwie przykładem nowego ruchu społecznego o nie tylko krajowym, ale także globalnym zasięgu. Stwierdzić jednak należy, iż posiada ono także wyraźne cechy ruchu radykalnego oraz reformatorskiego. Z całą pewnością można również dostrzec, iż AI nie posiada cech ruchu rewolucyjnego.

W jego działaniach zmierzających do uzyskania konkretnych zmian trudno bowiem dostrzec wyraźne dążenie do przejęcia formalnej władzy (Szczepański 1970: 205).

W ofi cjalnych statystykach wspomina się, iż Amnesty International w Polsce skupia 4000 członków i sympatyków. Trudno uznać powyższą liczbę za w pełni wiarygodną. Jest ona dyskusyjna z racji na skalę podejmowanych przez omawia- ne Stowarzyszenie Akcji. W 2010 roku w Maratonie Pisania Listów wzięło udział ponad 100 tys. osób. Ruch AI w Polsce posiada więc, można rzec, płynną liczbę sympatyków i w miarę stałą liczbę działaczy.

Amnesty International jest w Polsce jedną z najbardziej rozpoznawalnych w kra- ju stałych inicjatyw związanych z szeroko rozumianym tematem praw człowieka.

Działania polskiego ruchu są niewątpliwie niezwykle prężne i dynamiczne. Odby- wają się one nie tylko w warszawskiej centrali ruchu, ale także w grupie zaledwie kilku uczniów chcących w danej szkole zrobić coś dla np. uwięzionej w innym kraju osoby. Podejmowanie przez Amnesty bardzo trudnych tematów wywołuje niewątpli- wie często kontrowersje osób prezentujących inne podejście lub inną fi lozofi ę praw człowieka. Używając jednak stwierdzenia z przeprowadzonej w 2010 roku kampanii na rzecz przekazywania 1% podatku na cele Stowarzyszenia AI należy stwierdzić, iż ruch ten jest przede wszystkim skupiskiem ogromnej rzeszy ludzi chcących wes- przeć osoby, które uważają, że „nikt już nie jest w stanie ich uratować”.

Zdaniem Wiktora Osiatyńskiego początek XXI wieku jest okresem, w którym obserwuje się niebezpieczne zjawisko zanikania idei praw człowieka. Pojawienie się aktów prawnych oraz nowych specjalistycznych organów policyjnych niezwykle ingerujących w sferę prywatności jednostki powoduje, iż w dyskursie publicznym coraz częściej usłyszeć można pogląd głoszący, że prawa człowieka stanowią hamu- lec rozwoju państw demokratycznych (serwis: tok.fm). Zaprezentowane powyżej działania polskiego Stowarzyszenia AI w sposób szczegółowy pokazują, że aktywne mobilizowanie rzeszy osób dla wspólnej idei jest wciąż w stanie doprowadzić do konkretnych pozytywnych zmian: powstrzymania egzekucji, uwolnienia więźnia, poprawy sytuacji osoby przetrzymywanej itd. Amnesty International jako jedyna lokalna oraz międzynarodowa organizacja prawnoczłowiecza podejmuje konkret- ne inicjatywy poprzez stałe odwoływanie się do sposobu działań charakterystycz- nych dla tradycji ruchów społecznych. Podejmowane w powyższym zakresie akcje doprowadziły do tego, iż sformułowanie Amnesty International na stałe weszło do

„słownika praw człowieka”. Istotniejsze jest jednak to, że inicjatywy wspomnianego ruchu potrafi ą doprowadzić do polepszenia się sytuacji konkretnej osoby. Nie można więc mieć wątpliwości, iż działania ruchu Amnesty, którego elementem jest polskie Stowarzyszenie AI, stanowią wciąż skuteczne lekarstwo na łamanie praw człowieka.

Literatura

Archiwum Opozycji. 2007. Kolekcje osobiste, tematyczne i środowiskowe. Warszawa: Ośrodek Karta.

Amnesty International. 2003. „UA newsletter” 27: 2.

Biedroń, Robert. 2009. Raport o homofonicznej mowie nienawiści w Polsce. Warszawa: Grek Czarnecki.

Burszta, Wojciech. 1998. Spotkanie z innością – u korzeni antropologii. W: W. J. Burszta (red.). Antropologia kultury – tematy, teorie, interpretacje. Poznań: Zysk i S-Ka, s. 13–35.

Buechler, Steven M. 2008. Teorie nowych ruchów społecznych. W: G. K. Money (red.). Dyna- mika życia społecznego. Współczesne koncepcje ruchów społecznych. Warszawa: Scholar, s.161– 190.

Dolewska, Iwona. 2002. Twój list może uratować komuś życie – podręcznik pilnych akcji Amne- sty International. Warszawa: Pracownia M & P. Ferenc.

Giddens, Anthony. 1998. Socjologia, zwięzłe lecz krytyczne wprowadzenie. Poznań: Zysk i S-ka.

Gietka, Edyta. 2008. Julka i my. „Polityka”. Źródło: http://www.polityka.pl/kraj/270633,1,jul- ka-i-my.read (dostęp 1.02.2013).

Goodman, Norman. 2000. Wstęp do socjologii. Poznań: Zysk i S-ka.

Gliński, Piotr. 1996. Polscy Zieloni. Ruch społeczny w okresie przemian. Warszawa: Wydaw- nictwo IFiS PAN.

Hoggart, Richard. 2001. „Oni” i my. W: A. Mencwel (red.). Wiedza o kulturze. Cześć I. Antro- pologia kultury. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, s. 286–293.

Ignatowicz, Bartosz. 2007. Studencki serwis informacyjny. „Nasz Uniwersytet” 4–11: 16.

Iwińska, Katarzyna. 2010. Udział społeczny w podejmowaniu decyzji dotyczących przestrzeni publicznych. „Animacja Życia Publicznego” 1–2: 21–23.

Jakimowicz, Marcin. 2010. Tęczowe Amnesty International. „Gość Niedzielny” 16 maja: 12.

Klinger, Klara i Jerzy Ignatowicz. 2009. Wystarczy napisać list. „Dziennik” 9 kwietnia: 8.

Komisarczyk, Monika. 2008. Dla wszystkich starczy miejsca – pomagamy innym, czyli huma- nitaryzm, tolerancja, zrozumienie w naszym życiu. „Nauczycielska akademia internetowa”.

Trzebnica.

Korzeniowski, Janusz. 2010. Program nauczania wiedzy o społeczeństwie w liceum i technikum.

Szczecin: Zachodniopomorskie Centrum Doskonalenia Nauczycieli.

Krupa, Agnieszka. 2010. Lampiony wolności. „Tygodnik Powszechny” 12 grudnia: 9.

Kuciński, Dominik. 2009. Uwarunkowania powstania i rozwoju nowych ruchów społecznych.

Źródło: www.racjonalista.pl, s. 2–3 (dostęp 1.02.2013).

Maciaszek, Justyna. 2007. „Ruch anarchistyczny w Polsce po 1989 roku. Geneza, ideologia i działalność”. Lublin: Katolicki Uniwersytet Lubelski (niepublikowana praca doktorska).

Majewska, Ewa. 2005. Przemoc wobec kobiet w rodzinie i relacjach intymnych. Warszawa:

Raport Amnesty International.

Michnik, Adam. 1991. Amnesty International ma 30 lat. „Gazeta Wyborcza” 28 maja: 6.

Mielcarek, Adam. 2012. Ruch „Solidarności” w świetle teorii ruchów społecznych. Tekst zapre- zentowany na seminarium: „Solidarność – nowe podejścia do analizy ruchu społecznego”.

Warszawa: Collegium Civitas.

Mik, Cezary. 1998. Wprowadzenie do prawa międzynarodowego praw człowieka. W: Szkoła Praw Człowieka. Warszawa: Agencja EXIT.

Motyka, Krzysztof. 2003. Prawa człowieka – wprowadzenie, wybór źródeł. Lublin: Verba.

Nowosielski, Michał. 2004. Ruchy społeczne w Internecie. W: L. G. Haber (red.). Społeczeństwo informacyjne. Wizja czy rzeczywistość. Kraków: Uczelniane Wydawnictwo Naukowo-Tech- niczne, s. 167–173.

Nowosielski, Michał. 2011. Socjologiczna refl eksja na temat ruchów społecznych. „Przegląd Zachodni” 4: 3–28.

Offe, Claus. 1995. Nowe ruchy społeczne: przekraczanie granic polityki instytucjonalnej. W:

J. Szczupaczyński (red.). Władza i społeczeństwo: antologia tekstów z zakresu socjologii polityki. Warszawa: Scholar, s. 226–233.

Piotrowska-Psyk, Elżbieta. 2011. Aktywizacja i rozwój lokalny jako program i metoda działania na rzecz zmian. „Acta Universitatis Lodziensis – folia sociologica” 37: 149–169.

Pluwak, Agnieszka. 2009. Geneza i ewolucja pojęcia framing w naukach społecznych. „Global Media Journal – Polish Edition” 1–5: 49–79.

Podręcznik Amnesty International. 2002, s. 3.

Pogorzelska, Małgorzata. 2007. Finał projektu przywracamy pamięć. „Biuletyn Szkolnych Grup Amnesty International” 12: 6–7.

Raport merytoryczny. 2006. Warszawa: Amnesty International.

Raport merytoryczny. 2007. Warszawa: Amnesty International.

Rasińska, Krystyna. 2009. Konspekt lekcji WOS. Organizacje prorządowe w obronie praw człowie- ka. Źródło: http://gim4tychy.pl/inter/index2.php?option=com_content&do_pdf=1&id=72, s. 2 (dostęp 1.02.2013).

Rybińska, Aleksandra. 2009. Saharyjka osiągnęła cel – już jest w domu. „Rzeczpospolita” 18 grudnia: 7.

Stanek, Małgorzata. 2006. Prawa człowieka edukacja i działanie– działania prowadzone w la- tach 2005–2006. Kędzierzyn-Koźle (wersja PDF), s. 4 (dostęp 1.02.2013).

Stanowisko Amnesty International w sprawie niektórych aspektów aborcji. 2008. Tłum. A.

Czarnacka, Z. Magdziak i A. Wróblewska. Źródło: http://amnesty.org.pl/uploads/media/sta- nowisko-ws-niektorych-aspektow-aborcji_01.pdf, s. 5 (dostęp 1.02.2013).

Statut Stowarzyszenia Amnesty International. 2011. Warszawa: Amnesty International.

Szacka, Barbara. 2003. Wprowadzenie do socjologii. Warszawa: Ofi cyna Naukowa.

Szczepański, Jan. 1970. Elementarne pojęcia socjologii. Warszawa: PWN.

Szkocki kardynał odchodzi z Amnesty International. 2007. „Tygodnik Niedziela” 30 sierpnia: 4.

Sztompka, Piotr. 2002. Socjologia – analiza społeczeństwa. Kraków: Znak.

Turowski, Jan. 1993. Socjologia – małe struktury społeczne. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL.

Touraine, Alain. 1995. Wprowadzenie do analizy ruchów społecznych. W: J. Szczupaczyński (red.). Władza i społeczeństwo: antologia tekstów z zakresu socjologii polityki. Warszawa:

Scholar, s. 212–225.

Ulicka, Grażyna. 1993. Nowe ruchy społeczne: niepokoje i nadzieje współczesnych społe- czeństw. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.

Ulotka dla kandydatów na szkolenie. 2008. Zespół ds. Edukacji Amnesty International. Warsza- wa: Amnesty International.

Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach (Dz. U. z 2004 r. Nr 102, poz.

1055.z późn. zm.).

http://amnesty-lodz.blog.pl

http://pl.wikipedia.org/wiki/Amnesty_International www.amnesty.org.pl

www.fronda.pl www.wolnemedia.net

Amnesty International Association as a Social Movement for Human Rights Summary

Author discusses the phenomenon of Amnesty International as a global social movement.

This issue will be presented on the example of the Polish branch of Amnesty International Association. For this purpose, offi cial data will be presented, taken from reports and studies published by the Association. Studies, which directly relate to the activities undertaken by Amnesty, will be also referred to (e.g. reports and outlines from school lessons on the subject of human rights).

The aim of this work is not only to describe the activities of the Association but also to show the phenomenon of a social movement Amnesty International. In addition, author attempts to answer the question, whether the formula of Amnesty International movement makes its actions effective and thus contribute to protection of human rights? For this purpose, the analysis of Amnesty International’s actions will be accompanied by a presentation of social movements’

theories.

Key words: human rights; social movements; sociology of law; non-governmental Orga- nizations (NGOs).