Rocznik Sekcyi Leśnej c. k. Towarzystwa Gospodarczo-Rolniczego Krakowskiego. 1871

ROCZNIK

C. K. TO W AR Z Y STW A GOSPODARCZO-ROLNICZEGO KRAKOW SKIEGO.

W KRAKOW IE,

W B R U K A BN I U N IW ERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO pod zarządem Konst. Mańkowskiego.

1871.

R O C Z N I K

SEKCYI LEŚNEJ

<*. k. Towarzystwa gospodarczo-rolniczego krakowskiego.

B ib lio te k a J a g ie llo ń s k a

1 0 0 2 0 4 4 9 4 5

\

W KRAKOWIE

W D R U K A R N I U N IW E R S Y T E T U JA G IE L L O Ń SK IE G O pod zarządem Konst. M ańkow skiego.

1871.

1002044945

SPIS PRZEDMIOTÓW

W ycieczka do lasów ordynacyi Ł ańcuckiej odbyta we w rześniu 1869 r. przez Członków sekcyi leśnej c. k.

Tow arzystw a g o spodarczo-rolniczego krakow skiego, skreślił W a w r z y n i e c F i r g a n e k . 1 A nleitung zum A nbau d e r L a rch en im K iistenlande zu-

sam m engestellt m it B eriicksichtigung d e r G rundsatze im „S aen u n d P fłan zen 11 von B u rk h a rd t, durch den k. k. F o rs tra th T h i e r i o t . . . . 2 7 D ie A ufastung d e r W aldbaum e vom k. k. C am eral F o rst-

yerw alter J o s e f E t m e y e r . . . . . 3 9 U w agi nad odm ładzaniem sosnowych drzew ostanów d ro ­

g ą k u ltury i sam osiew u przez c. k. leśniczego L.

S z e r a u t z . . . . . . . 4 3

D la w łaścicieli m ałych lasków przez E d w a r d a W e i g l a 52 L asy, laski i przylaski w łościańskie pod względem obe­

cnego ich użytkow ania przez leśniczego k am eraln e­

go A l o j z e g o H a n a s i e w i c z a . . . . 5 9 P ro to k ó ł posiedzenia odbytego w dniu 28 w rześnia 1869

roku w L eżajsku, przez członków Sekcyi leśniej c. k.

Tow arzystw a rolniczego krakow skiego . . . 6 5 Zasiew sóśniny n a lotnych p iask ach p. J ó z e f a N o wo ­

r y t k ę . . . . . . . 8 4

B iographisches. Dem A udenken eines gabzischen S ta a ts- fo rstb eam ten gew idm et von L a u r e n z F i r g a n e k . 86 W iadom ość o w ypadku egzam inów z leśnictw a we Lwo­

wie 1869 r. . . . , , . 8 7

i i i t ' I ' .

WYCIECZKA

DO L A S Ó W O R D Y N A C Y I Ł A Ń C U C K I E J , odbyta we Wrześniu 1869 r.

przez Członków sekcyi leśnej c. k. Tow arzystw a gospodarczo-rolni czego Krakow skiego.

skreślił

W a w rzyn ie c F irgan ek.

D nia 27go sierp n ia z. r. w ydał W ice - P rezes Sekcyi leśnej Jęd rzej Stonaw ski do Członków tejże sekcyi okólnik następującej t r e ś c i:

„W myśl §§ 3a i 20 D odatku do S ta tu tu Tow arzystw a rolniczego krakow skiego u rządzającego sekcyę le ś n ą , mam zaszczyt zaw iadom ić, iż posiedzehie ogólnego zgrom adzenia tej sekcyi, połączonego z w ycieczką do lasów h rab stw a Ł a ń ­ cuckiego odbędzie, się dnia 27 i 28 w rześnia r. b. w Ł a ń ­ cucie, na k tó re Szanow nych Członków niniejszem zapraszam .

Porządek dzienny.

D nia 27 w rześnia o godzinie 7 z ra n a wycieczka do lasów hrabstw a Łańcuckiego.

D nia 28 w rześnia o godzinie 9 z ra n a : 1) Z agajenie posiedzenia przez Prezesa.

2) Spraw ozdanie o działalności Sekcyi leśnej od czasu je j utw orzenia.

1

3) R oztrząśnienie w dniu poprzednim w czasie wyciecz­

ki zrobionych spostrzeżeń.

4) U dzielenie wiadomości o szkodach zrządzonych w la ­ sach przez ow ady i klęski e le m e n ta rn e , o środkach przeciw nim p rzedsiębranych i ich skutku.

5) Spraw ozdanie o p o stęp ach przem ysłow stw a lasowego, podw yższenia się cen płodów lasowych i podniesienia się cen p rzy w yrabianiu i przysposobianiu tychże.

6) R ozbiór p y ta ń :

a) Ja k b y należało u rządzić gospodarstw o lasowe, aby ze względu n a nieznaczne tylko podniesie­

nie się , a w wielu m iejscow ościach naw et zniże­

nie się cen drzew a opałow ego, uzyskać odpo­

wiedni dochód z g ru n tu ?

b) W ja k i sposób Sekcya leśna m ogłaby wywierać wpływ korzystny n a podniesienie gospodarstw a leśnego w zachodniej części Galicyi?

7) W końcu wybór W ice - P reze sa i dwóch członków K om itetu Sekcyi leśnej w myśl §. 14. D odatku do S tatu tu .

8) Zam knięcie posiedzenia.

Po otrzym aniu tego zaw ezw ania pospieszyło w praw dzie nie bardzo wielu członków do Ł a ń c u ta ; jed n ak że c i, którzy tam przybyli, pow racali z zadowoleniem .

Ju ż dnia 26 w rześnia popołudniow ym pociągiem p o ja ­ w iła się w iększa część członków w Ł a ń cu cie; re sz ta n a d ­ ciąg n ęła nocnym pociągiem .

Piękny p oranek następ n y pow itał przybyłych w zam ku Ł ańcuckim nocujących, wzywając ich miłym prom ieniem w schodzącego słońca — do wycieczki.

D rużyna dosiadłszy podwód c z te ro k o n n y c h , w yruszyła z Ł a ń c u ta o 8 godzinie z ra n a , d ążąc d rogą w iodącą ku L eżajsku, schylającą się ku rzece W isłoce, po za k tó rą — ja k nasz d ruch Szczęsny M orawski naiw nie p o w tarzał — po rę ­ dzinie przedrzecznej poczyna się piasek, a po piasku lasek, a znów za laskiem p ia se k , sięgający obszarem daleko ku północy przez puszczę Sandom ierską.

Z dążając do ostępu „D ąbrów ki" zwanego, wielki le ­ śniczy G ebauer i nadleśniczy R eichard przodkow ali drużynie, w skazując m iejsca cięć trzehieżnych, dokonanych w drzew i- znach sosnow ych, z przym ięszaną dębiną i g rabiną, pow sta­

łych zw artym gąszczem przez sam osiew po wycięciu sta ro ­ drzew u sosnowego. D rzew ostan obecnie 30— 40 le tn i, m iesz­

czący w swoim w nętrzu lik m łodej dębiny, świadczy, iż przed nalesieniem się sosny w tern miejscu, dąb m iał dawniej swą sied zib ę , a g rab in a była jeg o podszyciem.

W iadom o, że w rów ninach piasczystych, po dębie sosna

jaw ić się r a d a , p rzechodząc w drzewizny sosnowe je d n o lite.

D rzew ostany takie, przez p rzeciąg kolei należycie pielęg n o ­ w ane i do wieku rąbności doprow adzone, łatw o znowu w d r u ­ giej k o le i, w tejże sam ej jed n o lito ści odm łodzić się d ad zą obsiewem sam orodnym , je ż e li cięcia w rębne z ro ztro p n o ścią w nich prow adzone były.

G ąszcze pow stałe w drugiej kolei życia sosny, d ocho­

dząc wieku 30— 40 la t, otrzym ują zazwyczaj podszycie z d ę ­ biny, wydobywającej się silnem i pędam i z ziemi.

T akie zjaw isko pow stającego podszycia dębiny n a p o ty ­ kam y w lasac h sosnow ych puszczy N iepołom skiej, gdzie d a - wnemi czasy istn iały drzew ostany lite dębowe, k tó re później w ycięto, a n a ich m iejscu pow stał las lito sosnowy. Ten w wieku rąbności wycięto obsiewnem i w ręby; a samosiew je g o w doskonałe zwarcie doprow adzony, ró sł gąszczem sil­

nie zw artym do la t 30. W znosząc się silnym w zrostem coraz wyżej bez wszelkiego p rz etrzeb ian ia ludzką rę k ą , sam czy­

ścił się przez opadanie g ałązek spodem usychających: ro z ­ w idniały się zw arte gąszcze dołem coraz silniej, a rów ną m iarą wysokości gąszcz p ią ł się p onad p oziom , utrzym u­

ją c w k oronach drzew zw arcie nieprzerw ane.

Przez gąszcze ta k w zrastające wygodnie przep raw iać się było m ożna i przem ykać po m iękkiej ścieli cetyny sosno­

wej grubym kobiercem po ziemi n a sła n e j, n a którym długo ani traw k a nie zazielen iała w sk u tek zw artości koron d rz e ­ wnych.

W p rzeciągu jed n ej wiosny n araz zaczęły wydobywać się z ziemi pędy dębowe, w ysuw ając się p onad poziom do 3 stóp w ysokości, i gąszczem zam aiły ca łą p rz e strz e ń rz e ­ czonych drzew ostanów żerdziow izny sosnow ej, ro sn ąc tam że do dziś dnia.

W iadom o, że w lasach puszczy N iepołom skiej istn iały d o tą d w niek tó ry ch m iejscow ościach drzewizny lito dębowe, k tó re w ycinano, a n a w yrębow iskach chciano koniecznie zno­

wu dębinę odm łodzić k u ltu rą o d rę c z n ą , w szelkiem i możli- wemi sposobam i. W iadom o je d n a k ż e i to , iż te wszystkie zabiegi n a nic się nie przydały, gdyż żołądź w etknięta w zie­

m ię porębow isk dębow ych nie zaw sze się u ję ła , a jeżeli się przyjęła, zw olna się dźw igając w k rz a k ro z ra sta ła , a k rz a c z ­ k i dębiny n a porębow isku zwolna ro sn ą c e , traw y i chw asty coraz bardziej przygłuszały.

P racujący w t e m m iejscu le śn ik , widzi w obecnej chwili że jeg o zabiegi płonne, i że sztucznej hodowli dębiny m ar­

nie czas poświęcił. W idzi on, iż z ta k krzaczystych zarośli

tru d n o spodziew ać się gonnych pni dębow ych, mianowicie

tam , gdzie bezpośrednio po wyciętej caliźnie dębiny, znowu

las dębowy hodow ać z a m ie rz a ł, a gdzie gleba z nam nlisk

powstała.

G dzie ziem ia więcej p ia scz y sta, ta m po wycięciu d ęb i­

ny tem mniej należy kusić się do pow tórnego hodow ania jej w tem m ie jscu , i lepiej je s t w prost po dębie hodow ać sosnę.

Po p rzetrw an iu bowiem choćby krótszej kolei sosny, łatw iej będzie n a tem że m iejscu hodow ać d ę b in ę, k tó ra po sośnie dobrze się u d aje.

Gdzie ziem ia więcej glinkow ata, ta m dąb przez kilka kolei po sobie następow ać m oże, je ż e li nie zachodzą pom ył­

ki przy prow adzeniu cięć, celem odm łodzenia dębiny doko­

nanych.

G dzie dębina po dębinie lub po sośnie m a następow ać, dążność tę łatw o spostrzedz m ożna ju ż w starodrzew ie j e ­ dnego i drugiego ro d zaju la su , je że li pędy m łodej dębiny w częściowo rozw idnionych m iejscow ościach starodrzew u po­

jaw iać się zaczynają. Pojaw ienie się ich d aje pew ną w ska­

zów kę, iż d ębina na m iejscach tych niechybnie ud ać się m oże.

Z apisujem y te uwagi, nasuw ające nam się podczas p rze­

praw y przez las „D ąbrów ki11 zwany, dodając, iż sam a nazw a w skazuje, ja k o daw niej istn ia ł tu las dębowy i zam ienił się później n a las sosnowy.

Z powodu spostrzeganych trzebieży w żerdziow iznach sosnowych, w- k tó ry ch osiczyuę i g rab in ę w ytrzebiano celem rozw idnienia n a d e r silnego zw arcia d rzew o stan u ,— winniśmy nam ienić, iż p rze trz eb ia n ie to było n a c z a s ie ,- gdyż każde dalsze opóźnienie się z dokonaniem tej pracy byłoby u szczerb­

kiem przy ro stu dla panującej sosny i' uszczerbkiem korzyści d la skarbu, przez s tra tę zysku z trzebieży.

Co do prow adzenia cięć trzebieżnych, są takow e z oglę­

dnością i św iadom ością rzeczy dokonane. Zw iedzający te m iejscowości leśnik w głębi serca cieszyć się m usi, bacząc, ja k p rze trzeb io n e drzew izny silnie p n ą się zwarciem n ad poziom zasłany liściem i cetyną m iejsce w m iejsce, gdzie g ru b a w arstw a pruchnicy (hum usu) p o w staje , a te n ro z k ła ­ d ając się w czas należyty (w sk u tek dokonanego p rz e trz e ­ bienia) silnej bujności i w zrostu drzew ostanom dodaje.

Dziwnie m iłe uczucie przejm uje leśnika napotykającego zw arte gąszcze w oddziałach dębow ej, bukow ej, jodłow ej, sosnowej, czy innym rodzajem drzew zapnionej ostoi, gdzie z wielkim m ozołem i tru d em walczyć m u sia ł, chcąc na zu­

żytej i zw ietrzałej pierwej glebie młody las utw orzyć, i chcąc m u n ad ać zw arcie należyte. M ozolna p ra c a jego nie zostaje bez w ynagrodzenia, gdyż w łaśnie ta sam a zw artość drzew izn doprow adzona do należytej d o sk o n a ło śc i,— wzywa go do u- żytkow ania trzebieży.

Miło mu w tenczas gąszcze p rzetrzeb iać, gdy od pierw ­

szego ich pow stania aż d o tąd w silnem zw arciu rosły i od-

łom kam i usychających spodem g a łą z e k sam e sobie ziemię upraw iały, by tern silniej w zrastać mogły, chroniąc rów no­

cześnie swem zw arciem w ypłonienia ziemi.

W pochodzie natrafiliśm y w ostoi „ C z arn a“ zwanej n a szkółki siewne, b ard zo dobrze urządzone i pielęgnow ane, z a ­ siane nasieniem św ierkow em , modrzewiowem i sosnowem, m ające rozsadę w jaknajbujniejszym wzroście.

Przyległe porębow iska zasiane i zasadzone sośniną i św ierczyną znaleźliśm y p o przerzynane wązkiemi rowkam i.

Rowki te porobiono celem gub ien ia ryjkow ca w zagajeniach w n a d m ia r się pojaw iającego. Ryjkowce w pochodzie w p ad ł­

szy do ro w k a, wyjść zeń nie m o g ą, a znalezione tam że ty ­ siącam i byw ają w ybierane i niszczone.

Pom ysł ten polow ania n a ryjkow ca je s t dobry, — lecz lepiej by było, gdyby połowu tego odbywać nie m usiano. Gdzie je d n a k zalesienia k u ltu rą sztuczną są k o n ieczn e, ta m i po­

jaw ien ia się ryjkow ca u niknąć tru d n o . P ra c a usilna pokonać go podoła, a skutki jej są tu jaknajw idoczniejsze, gdzie n a w ygubienie tego niszczyciela ani kosztów ani pracy nie szczędzono.

W alka z ryjkow cem je s t n ie z b ę d n a , gdzie o zalesieniu sam orodnem mowy być nie może, lub gdzie przyrodę w lesie w yprzedzić zam ierzam y.

D rugiego niem niejszego n ieprzyjaciela lasów Ł ańcuckich znaleźliśm y w k o rn ik u i jeg o fa m ilia c h , g rasujących tu taj od daw ien daw na, kłopocących tu tejszy ch leśników coraz bardziej. Lecz ci skierowawszy wszelkie p rąd y ostrożności przeciw tym niszczycielom starodrzew u, doszli w stra te g ii aż do tego sto p n ia oględności, iż k a ż d ą łu p k ę drzew a siągowe- go, n a k tó rejb y się k o ra znajdow ała, albo zupełnie obkoro- wać lub ponacinać n a k a z u ją , by przez to postępow anie wszel­

k i zaró d k o rn ik a wygubić. Suszyć pow stałych przez n ap a d k o rn ik a nie m a w tej dzielnicy ani ślad u , gdyż n a przy p a­

d ek pojaw ienia się suszycy w lesie, skoro tylko przez straż leśn ą sp o strzeżo n ą zostanie, n aty ch m iast byw a śc iętą i u p rz ą ­ tn ię tą z lasu lub obkorow aną i w siągi zrąb an ą.

O ile się p ra k ty czn ą okaże k u ltu ra w la sach ła ń c u c ­ kich p rz ed 10 — 15 laty d okonana w ten sposób, iż n a p rz e ­ strzen iac h porębow ych sadzono lub siano je d e n rz ą d e k so- śniny, a drugi rząd e k świerczyny, to dzisiaj odgadnąć tr u ­ dno, gdyż nie wiedzieć ja k się ta k i drzew ostan w ro d zaju swej m ięszaniny dalej w ykształci. To tylko dzisiaj widno, że sośuina świerczynę p rz e ra sta ć zaczyna, oba zaś ro d zaje drzew w stosunku do swej w łasności, bardzo dobrze rosną.

Spodziew ać się , iż coraz dalej sosna świerczynę przerośnie,

gdyż miejscowość sprzyja sośnie lepiej, — i n a stą p ić m usi

w ytrzebianie świerczyny.

Jeżeli przy w ytrzebianiu świerczyny zw arcie sośniny utrzym a się należycie, z trzebieży tej korzyść w zrośnie nie­

wątpliw a.

W działach w ycieczką przebytych dostrzegano, iż przy m ałym obecnie odbycie drzew a je s t d la przyszłości przygo­

tow any ogrom ny k a p ita ł drzewny, św iadczący o wielkiej oglę­

dności w łaściciela i pracy leśników jego.

W sadzenicy sosnowej, p rzed dwom a laty na w ciągnię­

tych do lasu g ru n tach w łościańskich u sk u tec zn io n ej, spo­

strzegano n a ro zsadkach po kilka razem siedzących chrzą- szczyków ta k zwanej m aronki czyli b ied ro n k i, pojaw iającej się w trz e c h g atu n k ach tego ro d z a ju , w tow arzystw ie p lu ­ skiew zielonych. B iedronki te uznaw ał Strzelecki za bardzo podejrzane, i p o lecał miejscowym leśnikom , aby baczne oko zw racali n a te niby potulne niew iniątka, gdyż im tem mniej dow ierza, o ile niew inneini być się zdają.

Przy tej sposobności rozpoczęła się po g ad an k a o szko­

dach w innych działach ty ch lasów przez chrząszcza k o r­

nika jo d ło w ca i sosnow ca spowodow anych; przyczem n a d ­ m ien ian o , że w sąsiednich lasach n a szerzenie się szkodli­

wych owadów nie wiele uwagi z w ra cają, i trw a ciąg ła opie­

szałość w tam ow aniu złego.

Co do szkodliwości owadów, niektórzy Członkowie nie poczytyw ali je j za ta k bardzo stra sz liw ą, ja k to drudzy k o ­ niecznie utrzym yw ać chcieli. Pom nąc na k o rn ik a jodłow ca grasującego przez la t 14 w lasach S taro sąd eck ich i pilnie b a d a ją c żywot jeg o przez cały te n p rzeciąg czasu ; oprócz tego m ając sposobność walczenia zarazem i z kornikiem św ierkow cem , mniej strasznym wydawał nam się pojaw je ­ dnego i drugiego w m iejscow ościach ta k ic h , gdzie k ażd ą p o w stałą suszycę i w każdej chwili da się z lash u p rz ątn ąć, byle pierw szych pojawów nie zasypiać. Gdzie drzew o m a odbyt jak ik o lw iek , tam z kornikiem ła tw a spraw a, u p rz ą ta ­ ją c z lasu podczas ro jen ia się k o rn ik a i jeg o pierw szego

pojaw u, suszyce przezeń pow stałe.

Zanim przekroczyliśm y obręb ostępu „D ąbrów ki" zw a­

nego, dążąc w lasy łańcuckie, nie m ożna było pom inąć dom - ku nadleśniczego R e ic h a rd a , a w stąpiw szy do pom ieszkania, ujrzeliśm y wielkie dzieło R a t z e b u r g a o ow adach lasowych i gąsieniczkach tra k tu ją c e . P. R eic h ard zajm uje się b a d a ­ niem owadów lasom szkodliwych. W idocznie z a ś , iż uznał p o trzeb ę dokładnego poznania się z ow adam i, b a d a ją c ich życie, gdyż nie b ra k było w m ieszkaniu okazów przechow a­

nych w kaw ałk ach drew ien nadpsutych. Okazy te były czę­

ścią z rodzajów niszczycieli staro d rzew u , częścią zaś niszczy­

cieli m łodzi drzew nej i k u ltu r odręcznych.

O grasow aniu owadów szkodliw ych w łań cu ck ich lasach przekonaliśm y się naocznie. Tern milej było nam sp o tk ać się z dziełem starego R a tz e b u rg a , wielkiego b ad ac za przyrody owadów lasom szkodliw ych, ja k o też spostrzedz dociekania m łodego leśn ik a n a drodze naukow ej.

W idzieliśm y, iż kornik w rzeczonych lasach silnie na drzew ostany świerkowe n a p a d a i pomimo w szelkich zabiegów b ezu stan n ie się pojaw ia. W obec upornego tego pojaw u n a ­ rzu ca się m y śl, czy przypadkiem p rzy ro d a— nigdy sił swych nie m a rn u jąca — tu w tych la sa c h sztucznie hodow anych nie uw aża k o rn ik a koniecznym lub przynajm niej potrzebnym ?

N a pytanie, czy k o rnik w tych ta k doskonale urządzo­

nych i pielęgnow anych lasach je s t p o trzeb n y m , odpow iada­

my, iż nie je s t on tu ta j bezw zględnie zbytecznym ; gdyż ja k w p ra la sa c h , k tó re on o d m ładza niszcząc starodrzew y, ta k i w tych la sach potw orzył on dźw igające się gąszczyki w drzew iznach świerkowych nie wiele u stępujących m iejsca zagajeniom przez odręczną k u ltu rę pow stałym . A może p rz y ­ ro d a p ra g n ie , aby kornik w yniszczył św ierk a, a chciałaby m ieć w tern m iejscu dąbrow ę, o k tó rej ju ż ta k dawno m a­

rzy??

Że kornik chw yta się tu ta j niekoniecznie rębnych d rze­

w ostanów św ierkow ych, lecz czepia się ta k że i półrębnych calizn tegoż rodzaju drzew a, dorozum iew am y się, iż radby on ukrócić kolej św ierk a, by się go jak n ajsk o rzej z tych miejscowości pozbyć, którego dzisiejsze stanow isko dąb i so­

sn a zająćby m ogły na korzyść p rz y sz ło śc i, dopóki szczęśliwe i pracow ite dłonie w tych la sa c h w ładają.

A czyż ryjkow iec w tych lasa ch pojaw iający się w p o ­ siewach i sadzeniach, ta k ż e je s t potrzebny, ja k o psujący tysiące drzew ek m ło d o cian y ch , k tó re ciążą niepow etow aną s tr a tą dla przyszłości?

Pojaw ienie się ryjkow ca pociągnęło za sobą r o b i e n i e

r o w k ó w przerzynających porębow iska obsiane i zasadzone

sośniną i św ierczyną, celem chw ytania w takow e ryjkow ca

niszczącego kultury. J a k i stopień wilgoci posiadały rzeczone

m iejscowości przed wycięciem starodrzew u, dziś z pew nością

oznaczyć trudno. W iemy je d n a k , że gdzieindziej suchsze n a ­

w et m iejsca, zw artym drzew ostanem z aro słe, po wycięciu

drzew izny n a b ie ra ją w ilgoci, tw orzącej często naw et z a b a -

g n i e n i e p rzestrz en i porębow ych, gdzie traw y i chwasty

w całej potędze p rzygłuszenia posiewów i sadzonek usk u ­

tecznionych, pojaw iać się rad e. Zachw aszczenie ta k ie świer-

scow ościach poprzerzynanych row kam i celem gubienia ry j­

kowca.

In sty n k t w iódł ryjkow ca na p rz e strz e n ie , gdzie n ie d a ­ wno istn ia ł drzew ostan jodłow y, po którego wycięciu m iejsce zalesiono sosną i św ierkiem , ja k już wyżej nadm ieniono.

Pytam y się więc: czy g ru n t zaw ierający n a swej po­

w ierzchni hum us pow stały z cetyny i opadów jedliny, po zu- p ełn em wycięciu te jż e , przez n ag łe wystaw ienie n a św iatło i wpływ zew nętrznego p o w ie trz a , nie staje się p o n ętą dla ryjkow ca, skwapliwie dążącego w k u ltu ry dokonane sianiem i sadzeniem innych rodzajów drzew n a tem m iejscu , skoro g ru n t ta k i je s t w ątkiem pochodzącym z istn ien ia jo d ły , tu dawniej rosnącej?

P ytam y się : czem je s t owa n a g ła zm iana w ro zk ła d an iu się pruchnicy jo d ło w ej, na bezpośredni nacisk pow ietrza i wpływ zew nętrznego św iatła w ystaw ionej? W ja k ą ż m atery ą p rz e tw a rza ją się atom y pow stające z rośnięcia sośniny i świer- czyny, nalesionej n a gruncie m ającym jeszcze zasób m atery i żywotnej, utw orzonej z opadów je d lin y ? I czemże staje się t a o statn ia m a te ry a dla sosny i ś w ie rk a , ja k o w niesionych n a g ru n t, w którego w nętrzu trw a jeszcze w alka przez w za­

jem n e p o chłanianie i łączen ie się atom ów m atery i dawniej pod innem i w arunkam i p o w stałej, a dziś w in n ą sytuacyę zew nętrznych okoliczności w prow adzonej?

Ż ołna tam w drzewo kłuje, gdzie ro b a k a czuje. R obak zaś tam się sroże, gdzie pokarm znajść może.

T ak ą zw rotkę mieliśmy sposobność p o d słu ch ać, ja k ją sobie tam k to ś gdzieś w lesie z cicha zaw odził, podczas gdy żołna swem skrzeczeniem głośno się z aśm iała, niby stw ier­

d zając p ro ste zdanie nucącego. I w sam ej istocie, nie z d a ­ rzyło nam się dostrzedz żołny ani dzięcioła szukającego p ę d ra k a tam , gdzieby go rzeczywiście nie było. Tć.ksam o też nie zuachodziliśm y pędraków w tak ich m iejscach, gdzieby nie było dla uich pokarm u.

Jeżeli się więc ryjkow iec pojaw ia w zagajeniach po­

w stałych przez posiew i sadzenie n a świeżyźnie porębowej, gdzie wiek cały inne rodzaje drzew istniały, a innę zaś w tem m iejscu nalesiam y, pewni m ożemy być te g o , iż w sk u tek zm iany zachodzącej w organizm ie w ierzchniej skorupy ziemi przez nagły przystęp pow ietrza i św ia tła , świeżyzna gru n tu n a raz z drzew ogołoconego, przetrw ać musi pierw ej pewien rodzaj chorobliw ości, której przebieg tworzy dla ryjkow ca pokarm pożądany. Chwila tej chorobliw ości, trw ającej czas dłuższy w w nętrzu świeżyzny porębow ej, je s t chwilą m noże­

n ia się ryjkow ca, — a m a te ry a pow stająca w skutek choro­

bliwości ziem i, sta je się żywiołem dla płodu je g o .—Instynktem

swoim dąży on tam , gdzie pokarm dla p łodu swego znaleźć m oże; rozum em zaś sięga człow iek tam , gdzieby znaleźć po­

d o ła ł środek przeciw szkodom , ja k ie ryjkow iec w las z sobą przynosi. D la te g o z m iłem uczuciem pojm owaliśm y korzyści w ynikające z p rzeprow adzenia rowków na p rzestrz en iach p o ­ rębow ych przez ryjkow ca zam ieszkałych, u zn ając rowki te ja k o środek bardzo skuteczny przeciw szerzeniu się onego.

Tern je d n a k , cośmy dopiero przytoczyli, bynajm niej nie odpow iedzieliśm y n a pytanie przez nas postaw ione: czy po­

jaw ienie się ryjkow ca, rów nie ta k ja k ko rn ik a może je s t dla lasów potrzebuem ?

Odpowiedź tę zostaw iam y na później.

D rużyna leśników w dalszym pochodzie przez rzeczone lasy d o strz e g a ła w wielu m iejscach trzeb ieże dokonane przez w ycinanie osiczyny, p rzygłuszającej drzew ostany pow stałe z m ięszaniny sosny, g rabu i dęba. W ycinanie osiczyny po­

przedzone bywa obkorow aniem je j na puiu. O bkorow anie to odbywa się w m iesiącu czerw cu, więc tam u je dalsze ro z ra ­ stan ie się osiczyny z k o rz e n ia , a to przez nagłe obum arcie pniaka, k tó re n astępuje, je ż e li obkorow anie w czasie najw yż­

szego obiegu soków drzew nych uskutecznionem było.

W idziano 9— 1 2 - letn ie gąszcze sosnowe i świerkowe, od pierw szego pow stania swego aż d o tąd w alczące z pędam i osiczyny i b rzozy, głuszącem i gąszcze k u ltu ry odręcznej.

W drzew ostanach tych raz ju ż dokonano trzebieży, chcąc się pozbyć osiczyny i brzozy; gdy te je d n a k n a nowo pow staw ać i k u ltu rę ponownie głuszyć z a c z y n a ją ,— pokazuje się p o trz e ­ b a ponownego w ytrzebiania osiczyny i brzozy.

D z i a ł lasow y, w którego obszarze k u ltu ra rzeczona się m ieści, je s t poprzecinany liniam i do polow ania w n ale­

żytych odstępach. W dziale tym ła n starodrzew u styka się z łanem posiew u tegorocznego. Dalej szerzą się łany gąsz­

czów, ła n y żerdziow izn, jeszcze dalej pnie się drzewo śre- dniow iekow e, po niem znów p ó łręb n e; a ła n drzew ostanu półrębnego styka się z calizną drzew ostanu rębnego, n ależą ­

cego do innego działu.

W drzew ostanie rębnym widać ju ż są zaprow adzone w r ę b y , gdzie nasienniki buczyny sto ją w równej odległości pom iędzy sobą porozstaw iane, ja k się to we wrębow isku ob­

siewem dziać winno. A nie czekając n a la ta obsiewne, zie­

m ia pom iędzy nasiennikam i je s t skopan4 (zry tą) i nasieniem świerkowem p o sian ą, k tó re ja k n a jb u jn ie j ju ż w zrastać z a­

czyna.

D ziały należące do je d n ej i tej sam ej całości gospo­

d arczej, podzielone są pom iędzy sobą p r z e w o d a m i , t. j.

2 .

liniam i dość szerokiem i, n a k tó re drw a m ateryałow e, b u d u l­

cowe i opałow e z porębow isk wywożą i sk ład a ją. Po uprzą- tn ien iu z porębow isk n astęp u je niezw łoczne skopanie ziemi i posiew. Po uskutecznieniu posiewu na w rębow iskach, n a ­ stęp u ją popraw ki i uzup ełn ien ia w posiew ach k u ltu r daw niej­

szych, lub w sadzenicach niezdarzonych. Dalej n astę p u ją trz eb ien ia i czyszczenia m łodych zalesieó i zagajeń, niem niej z a k ła d a n ia wrębów przygotow aw czych czyli p o d w r ę b ó w . W r ę b y o b s i e w n e i p rzestrzen ie k u ltu r dokonanych, ogro­

dzone są naokoło p ło tam i żerdziow em i, ku pow strzym aniu trzo d y ; a linie p r z e w o d ó w , służące zarazem ja k o drogi wywozowe, zao p atrzo n e są rowami.

K ażdy d z i a ł zaw iera w sobie zalesione porębow iska w należytem stopniow aniu wieku po sobie n astęp u ją ce. M ia­

rą dla oznaczenia p rzestrzen i na je d e n peryod cięć przy p a­

dającej je s t obszar morgowy d z ia łu , podzielony przez ilość przyjętych okresów; zaś m iarą dla p rzestrz en i cięć rocznych, je s t ilość morgów n a je d e n okres p rz y p a d a ją ca , podzielona przez czas tmvania p e ry o d u , z uw zględnieniem drzew istości p rzestrzen i rocznie pod siekierę przeznaczonej.

P rzep raw iając się przez ta k ugrupow ane, w należytem stopniow aniu wieku rosnące i dobrze pielęgnow ane drzew o­

stany, zdążyliśm y do leśniczów ki w Z ale siu , w szw ajcarskim stylu nowo wybudowanej, w yglądającej ja k istn e cacko.

Miłe to spotkanie, gdzie prócz wygody dla leśn ik a ob­

m yślanej, widzi się w lesie d o b r y r z ą d , w p ra c a c h doko­

nanych ł a d i s k ł a d , zaś w około czysto i chędogo.

Z d ążąjąc w dalsze knieje lasow e, widać wszędzie ja k wielki m a je sta t s t a r o d r z e w u u stęp u je m iejsca również nie z m niejszym m ajestatem w ystępującej drzew iznie p ó ł r ę b - n e j , za k tó rą zd ąża drzew ostan ś r e d n i o l e t n i , gdy należy­

cie przeczyszczona, silna doskonałem zwarciem ż e r d z i o w i - z n a wieku średniego dopędza. M ł ó d ź niezm iarem rózg brzozow ych długo m iotana, osiką gnębiona, po k ilk ak ro tn em przeczyszczeniu z głuszących j ą chwastów,— w sam odzielność w prow adzona, niem niej żwawo swe główki podźwiga, pospie­

szając za żerdziow izną.

Ileż to je d n a k zabiegów p o trz e b a , chcąc drzew ostany

tak ie utw orzyć z lasów d o tą d n i e r e g u l a r n i e c ię ty ch , i

p l ą d r o w a n i e m do niedostateczności z w a r c i a i s t o p n i o ­

w a n i a w i e k u bez rachuby doprow adzonych. O ileż to

tru d n iejsze w m iejscach, gdzie n a obszarze lasu m ięsza się

m łódź, żerdziow izną, p ó łrębne i rębne drzewo z sta ro d rz e ­

wem, z p rz e sta rz ałk a m i i niedobitkam i w ro zszarp an e g ru -

p y ; — gdzie w pojaw iającym się chaosie cięć, bez p orządku

i oględności dokonanych, chw ast i osty w porębow iska się cisną lub zabagnienie n a stę p u je ,— a zam iast gąszczów i g a ­ jów, krzew kruszyny się ro z ra sta lub golizny się św iecą!

Ileż to p rze strzen i lasow ych płonieje gdzieindziej coraz bard ziej przez n iedostateczność zw arcia i b ra k należytego stopniow ania wieku drzew ostanów , plądrow aniem bezw zględ- nein użytkow anych! A ja k ż e tru d n o przeprow adzić tak ie lasy w stan n o rm aln y , k tó reg o , jeżeli juz nie obow iązek w obec przy szło ści, — to p rzy ro d a lasów sam a od nas w ym aga, a przedew szystkiem w tej chw ili, gdzieśm y je j szyki psuli bez m iary i w iary!

J a k i kiedy m ożna będzie lasy nasze przeprow adzić w stan norm alny, je że li ju ż dzisiaj ku tem u pierw szego lcro- kn nie uczynimy, skoro do osiągnięcia celu tego, wiek jed en cały nie w ystarczy.

Czyż bezw zględność na przyszłość ma trw ać d alej?!

Jeżeli nadm ienić musimy, że w la sach łańcuckich sztucz­

n a hodow la drzew izn trw a b ezu stan n ie od la t 4 0 , gdzie z każdem m łodszem drzew kiem pow stałem w ydatek się ł ą ­ c z y ,— winniśmy ta k ż e d o d a ć , że przez w prow adzenie w te lasy stan u norm alnego p o tęg u ją się zapasy drzew ne, a z te- mi w zrasta w artość m i ę d z y u ż y t k ó w z t r z e b i e ż y , o p ła ­ c a jąca w ydatki poniesione n a k u ltu rę sztu czn ą ta m , gdzie bez niej inaczej nie dałoby się było doprow adzić lasu do stan u doskonałości.

W dalszym ciągu pochodu zdążyliśm y w k u ltu ry św ier­

kowe, gdzie daw niejszem i la ty ko rn ik w starodrzew ie jo d ło ­ wym grasow ał. P rz e strz e ń k u ltu rą z a ję ta m iała być stra sz li­

wym cm entarzem drzew zw olna k o n ający c h , k tó re ścinano, a leżałk i z nich przez p rzec iąg sześciu la t u p rzątan o . P rz e ­ strzeń bezdrzew ną zam ieniono n a pole o rn e , k tóre gdy pó­

źniej zboża rodzić nie chciało, zam ieniono n a pastw isko.

P rzez kilkoletnie ugorow anie ziem ia w tem m iejscu p astw i­

skiem stężona p rz eszła znowu w pole o rn e; a gdy pow tórnie pło n ieć zaczynała, zajęto p rz e strz e ń pod zalesienie jej świer- czyną. T a u d a ła się doskonale w sk u tek p rzetraw ien ia się ziem i ugorow aniem i p astw isk iem , więc też pędy roczne gąszczyków świerkowych dochodzą do 3 stop długości. B rz e ­ zin a p rz e ra sta ją c a gąszcze świerczyny, już po dwa razy wy­

trz e b ia n a , wym aga znowu dalszego w ycinania. U żytkow ano

j ą n a wyrób m ioteł i n a o p a ł , a użytkow anie to dobrze się

o p ła c a ło ; gdyż nabyw ający furę p rę cia i ch ru stu brzozow e-

go, je ż e li m ieszkał dalej od la s u , o d ra b ia ł przy p racach

lasowjCeh dni 6, zaś m ieszkający bliżej, o d ra b ia ł dni 12. — W m iejscow ości tej znaleźliśm y gąszcze świerkowe pom ię- szane z m odrzew iem . M odrzew p rze ró sł św ierka i wzniósł się raz jeszcze ta k wysoko ja k wysokość gąszczów św ierko­

wych. Pom im o n a d e r szczęśliwego u d an ia się k u ltury rzeczo ­ nej i bujnośoi tw orzących się gąszczów św ierczyny pom ię- szanej z m odrzew iem , dwaj groźni nieprzyjaciele z ro d zaju owadów w targnęli w gąszczów ło n o ; pierw szy w po stac i gą­

sienicy ogryzając cetynę n a w ierzchołkach i górnych g a łą z ­ k ach m odrzew i; d ru g i zaś p rzeszedłszy z ja jk a przyczepio­

nego do kory pędów św ierka, w postaci gąsienicy m ieści się w w nętrzu n a ro stu pow stającego n a korze d rzew ek , a p rzy ­ b ierająceg o k s z ta łt główki ostu kolczastego. Obawy z pow o­

du. pojaw ienia się tych owadów nie są d o tą d jeszcze ta k sro g ie; zawsze je d n a k niepokoją leśn ik a zw iedzającego te m iejsca. M odrzewiowi nie wróżono hy tu długiego n a tem m iejscu , przew idując, że później usychać zacznie.

W całośćr p rzebytego d z ia łu , wszędzie w idać było w drzew ostanach różniących się norm alnem stopniow aniem wieku, zw artość jak n ajd o sk o n alszą. N a uwagę czynioną co do zw artości drzewizn, p. G ebauer n a d m ie n ił, iż każdem u m iejscow em u leśniczem u poczytanoby za w ystępek, gdyby się gdziekolw iek nied o stateczn o ść zw arcia w d rzew ostanach o k a­

zała.

N adm ieniano, iż w niektórych m iejscow ościach tego po­

łożenia, praktykow ano gospodarstw o lasow o-rolne z skutkiem pomyślnym.

P rz ep raw iając się z ostępu “Z a le sie 11 do ostępu „W y­

drze “ zdążaliśm y ku wsi K akszaw ie. — S m utna ja z d a , ho w szędzie p ia se k , wózek zwolna się to czy , a wydmy lotnych piasków tu i owdzie dość często się pojaw iają. A ta k ic h lo­

tn y ch piachów k ryją okoliczne lasy nie m ałe obszary w swem łonie. Szczęściem , że niero zsąd ek dążący gdzieindziej ku zniszczeniu lasów, nie od k ry ł ich tutaj....

P iasek lotny w zgórkam i tu i owdzie się b ie li; lecz k u l­

tu ry sosnowe w łańcuckich lasach zielenią się, obiecując w ziąść go w swą ochronę niezadługo, o d b ie rają c m u za to m oc zbytecznej popędliwości. Sm utniejby było, gdyby w tych m iejscach leśnik spóźnił się z k u ltu rą po wycięciu lasu, cze­

k a ją c n a to, aż się sam odm łodzi.

P iasek lotny przykryty w lesie cienką w arstw ą p ru ch - nicy, w net znikającej z p rz e strz e n i porębow iska, łatw o m ógłby się wydobyć n a w ie rz c h , by wydmę utw orzyć. Lecz tu ta j tem u zaradzono wcześniej k u ltu rą o d rę czn ą, w prow a­

d zając takow ą ju ż w staro d rzew ostrożnie przerzedzony, wy-

cinając- go dopiero w tenczas zupełnie, kiedy już nowy gąszcz w arstwy piasków k ry je , a tych ju ż potem i w iatry w zruszyć nie podołają.

T utaj nie wolno grzeszyć te m , by zostaw iać porębowi- ska czas dłuższy bez z a le sie n ia , gdyż b iad a ! chcąc igrać swawolnie z wydm piasczystych przyrodą.

W jeżdżając, pom inąwszy przebyte pagórkow atości pias- czyste, do ostępu ,,W ydrze" przepraw iliśm y się pomiędzy drzew ostan bukow y, którego wręby z w ielką troskliw ością i staran n o ścią założone, świerkowem nasieniem podsiano, ce­

lem hodow ania lasu m ięszanego.

P rzy zw iedzaniu tych w rębowisk zw racano uw ag ę, iż drzew a m ateryałow e bukowe m ają tu ta j wielki pokup n a wy­

roby rękodzielnicze. Przy tem odbyto próby świdrem w edług pom ysłu P re sle ra sp orządzonym , celem łatw ego dociekania p rzy ro stu drzew . Św ider rzeczony b y ł w łasnością dru ch a S trz e le c k ie g o , k tó ry raczy ł obznajom ić nas z tym nowym w ynalazkiem leśnych b adaczy zagranicznych.

Z w iedzając drzew ostany ostępu W ydrze; w stąpiliśm y na p rzestrzen ie dawniej jedlicznikiem będące, później w sk u tek pojaw ienia się k o rn ik a do g o ła wycięte i n a orny g ru n t z a ­ m ienione. Z g ru n tu ornego użytkow ano ta k d łu g o , dopóki tylko plon w ydaw ał; dalej coraz więcej p ło n ia ł, — w końcu i pastw iskiem być p rzestał. Postanow iono więc g ru n t rz e ­ czony n a nowo zalesić, zająwszy go p rzed ośm nastu laty pod k u ltu rę lasow ą.

Pierw sze posiewy nasieniem leśnem nie u d a ły się; d ru ­ gie nie wiele były lepsze. Próbow ano las na tem m iejscu sadzić, i sadzonki p rzep ad ły . Sadzono dalej i nadsadząno, a wszystko nic nie pomogło.

Przez p rzeciąg 18tn la t blizko popraw ki k u ltu ry leśnej, dokonanej n a gruncie o rk ą zużytym , nie zalesiły dodziśdnia tej p rz estrze n i w z u p ełn o ści; a o zw arciu zad rzew ien ia ani mowy, gdyż je d n e drzew ka poszły dawno w g ó rę , znalazłszy stanow isko dawniej tu będącego zgniłego p n iak a po starym lesie, drugie później nadsadzone, mniej szczęśliwe w z n ale­

zieniu podobnego stanow iska, skarłow aciały; a pom iędzy tą różnością stopni wieku i wysokości d rzew ek , tu i owdzie szerzą się golizny, k tó re dzisiaj już tem tru d n iej zaleśić.

T a k a to w alka trw a m iędzy p rz y ro d ą la su i przy ro d ą roli, je ż e li je d n a n a koszt drugiej bogacić się kusi.

P rzy p o m n iał nam się przy tej sposobności podobny ro ­

dzaj gospodarow ania w S taro sąd eck ich la sa c h , gdzie tak że

chciano wydobyć wyższe korzyści z p rzestrzen i lasowych, i

polecono karczow anie drzew ostanów jo d ło w y ch , celem wy­

dzierżaw ienia karczow isk n a użytek rolny.

Rozpoczęto karczow anie nap rzó d w najprzyleglejszych drzew ostanach, k tó re wycięto i g ru n t karczow isk zbożem ob­

siano. Czynsze dzierżaw ne w pierwszym ro k u poszły dość wysoko. W drugim i trzecim roku trw ały te sam e. W czw ar­

tym zaczęły czynsze sp a d a ć ; w piątym poszły jeszcze niżej, a w szóstym n ik t ju ż nie życzył sobie karczow isk d zierż a­

wić. R ozpoczęto więc karczow iska na nowo zalesiać.

, Zasiano ziem ię pięcioletniem kopaniem i oraniem sp u l­

chnioną: nasienie nie wzeszło. Posiano raz d ru g i: wzeszło, ale rzadko. W roku trzecim nie lepszy skutek. Myślano więc, że n asienie n ied o jźrałe lub przesuszone b y ło , jed n e m sło ­ wem nie dobre. Zapom niano je d n a k o te m , że nasienie po­

siane w ziem ię rozpulchnioną o rk ą , po najw iększej części butw ieje lub pleśnieje, je żeli go się należycie ciężarem w ał­

k a w ziem ię nie wtłoczy i ziem i w ałkow aniem nie stęży do tak ieg o sto p n ia , aby przez pulchność ziemi n asien ie nie m arniało.

W zięto się do sadzenia. Sadzenie tem mniej się u d a ­ wało ; i ta k więc znowu zasiew ano i sadzono naprzem ian, to św ierczyną to so śn in ą, a je d n o i drugie ani przyjąć się , ani róść nie chciało.

Bawiono się więc w rodzaj takiej k u ltu ry ód r. 1831 do r. 1860 i d o tąd nie otrzym ano drzew ostanu zw artego; a dość nieponętne je g o utw orzenie kosztow ało 30 razy więcej niż w ynosiła korzyść z dzierżaw ienia karczow isk.

M oralna stą d n a u k a : nie w ypłoniać pługiem leśnej gle­

by tam , gdzie g ru n t nie p o te m u , by go módz przy d o statk u naw ozu b ezu stan n ie na rolę używać.

W tym samym ostępie spotkaliśm y drzew ostan 401etni, pow stały z m ięszaniny g r a b a , osiki, św ierk a, jo d ły i sosny, doskonale zw arty, z w ielką stara n n o śc ią p rzetrzebiony wyci­

naniem osiki i grabiny.

D rzew ostan te n po w stał n a m iejscu dawniej tu p a n u ­ ją c e g o lasu jo d ło w e g o , w sk u tek pojaw ienia się k o rn ik a w pień wyciętego. Po wycięciu go pojaw iła się n a zrębowi- sku m ięszanina z rodzajów drzew wyżej wymienionych. — W m iejscach gdzie rzeczony drzew ostan sam się przeczyszczać za c z ął i rozw idnienie częściowe w łonie jeg o już n astąp iło , zaczyna się szerzyć podszycie dźw igających się gąszczyków jedliny, ta k podobnie, ja k się tw orzy podszycie z pędów d ę ­

bowych w zw artych 401etnich drzew ostanach sosnow ych, po

przeczyszczeniu się ty c h ż e , i je że li je tam p o p rzed zał d a ­

wniej las dębowy.

W idząc drzew ostan ów m ięszany w całym m ajestacie niesłychanej zw artości i bujności wzrostu, a m iejscam i p rz e ­ ważnie grabinę w nim p a n u ją c ą , zapytaliśm y rząd cę dóbr łańcuckich p. Stęchlióskiego, ja k i rodzaj lasu dzisiejszą drze- wiznę tu ta j p oprzedzał. Otrzym aliśm y o d p o w ied ź, iż w tym m iejscu istn ia ł las staro d rzew u jodłow ego w pom ięszaniu z sosną i świerkiem. N araz zaw iał zły w iatr; cetyna na j o ­ d łach za częła żółknieć i czerw ienieć; drzew a zaczęły coraz bardziej usychać; pow stałe suszyce wycinano, z lasu u p rz ą ­ tan o i wywożono,— a w końcu pow stał sam z siebie las g ra- bowy, ja k go dziś widzimy. O użytkow aniu g ru n tu tego n a pole o r n e , ani też o odręcznem zalesieniu tych przestrzeni, nic nam p. Stęchliński nie w spom inał. W iek drzew ostanu obecnego w skazuje, iż g rab in a bezpośrednio po wycięciu usy­

chającego starodrzew u n a tem m iejscu pow stała, w raz z ro ­ dzajam i drzew jej tow arzyszącem u W m iarę ja k dziś żer- dziow iżna rzeczonego drzew ostanu coraz bardziej będzie p rz e trz e b ia n ą , a tem sam em coraz silniej w górę piąć się będzie,—• pow stanie podszycie jedliny, tw orząc coraz silniej­

sze gąszcze, i pow stać moż,ez czasem n a tem m iejscu las j o ­ dłowy sam z siebie.

Jakkolw iek las grabowy nie wielki użytek dzisiaj daje, w szelako przejście tak ie dla odrodzenia się jo d ły bardzo je s t pożądane. D ługie trw anie jo d ły w tem m iejscu p rzed laty, której starodrzew niezaw odnie zan ad to p rzerzedzano, spowo­

dowało w ypłonienie ziem i, k tó ra , też coraz mniej stała, się dla jo d ły odpow iednią.

W ypłonienie ziem i przez d łu g o trw ałą niedostateczność zw arcia, sprow adza chorobliw ość drzew. Jeżeli chorobliwość w zm agająca się przy p ad a n a peryod pojaw ienia się gąsieni­

cy z w ó j k i j o d l a n k i , chorobliw ość ta sprzyja tem b a r­

dziej m nożeniu się gąsienicy. G ąsienica zam ieszkując pączki koron drzew jedliny, p ożera na wiosnę rozw ijającą się m ło­

d ą cety n ę, a w sk u tek coraz dalszego p o w tarzan ia się o pa­

du cetyny z m łodocianych g a łą z e k , stanow iących w ierzchnią koronę drzew, następ u je sparaliżow anie drzew pojedynczych, k tó re pociąga za sobą p rzeobrażanie się soków drzew nych w pokarm dla kornika. Ten dążąc za, pok arm em , znajduje go w obfitości nagrom adzony poza k o rą drzew przez g ąsie­

nicę j o d ł a n e c z k ę z cetyny częściowo obnażonych, i wwier-

tu je się w chorobliw e części drzewa. Tam żeru jąc czas p e ­

wien odbywa weselne gody, podczas których grom adnie robi

wycieczki po p rzestrzen iac h je d lic z n ik ó w ; a poczuw ając

chwilę sk ła d an ia płodu, w w iertuje się w m iejsca drzew, gdzie

przeczuw a zap as pokarm u dla p łodu swego. P łó d złożony

ro z ra s ta się w p ęd rak i, k tó re ocknąwszy się z ja je k do życia

ruchom ego, ż e ru ją bezustannie, w yczekując chwili przeobra-

żenią się w poczw arki. P rzetrw aw szy w postaci poczw arek czas należyty, w ylatują korniki doskonałe, i ja k o ta k ie zno­

wu się płodzą i dalej m n o żą, jeżeli m nożeniu się wiosna ciepła, le tn ia posucha i piękna je sie ń sprzyja. Kok je d e n kornikow i sprzyjający, ród jeg o doprow adza do najwyższego szczytu doskonałości i po p rzetrw an iu roku ta k ie g o , owad wydoskonalony dąży pod korę drzew n a leże zimowe.

N astęp u jącej wiosny wydobywa on się z nadm iarem siły d o jrz a ło śc i, spowodow anej przez długo trw ają cą jesień cie­

p łą , n a w ierzch kory drzew a, celem ro jen ia się wiośnianego, podczas k tó reg o bard zo często dżdżysta chw ila napaść go może, w zbraniająca mu wygodnego pow rotu i trafien ia w m iej­

sca drzew, z których w popędzie rojenia n a zew nątrz wy­

szedł. Musi on z a te m , chcąc się p rz ed dżdżystą po rą ch ro ­ n ić, wwiertywać się w pierw sze lepsze drzew a zdrowe lub chorobliw e, a w w iertując się w korę drzew zdrowych, często bywa przez soki drzew ne żywiczne wypchnięty napow rót z m iejsca gdzie się wwiertywać z a c z ą ł, więc n a nowo u siło ­ w ania swoje na innem m iejscu pow tarza. .

Podczas tego dżdżystą porą nękany dłużej niż j ą znieść p o d o ła , a z powodu wypływu żywicy nie m ogąc się wwier- cieć w w nętrze kory drzew nej, sk ła d a on płód swój w m iej­

scu rozpaczy i złej doli swojej. P łód złożony nie m ając w a­

runków do życia potrzebnych, m arnieje bez ra tu n k u i znowu n astęp u je rów now aga w przyrodzie kornika. P rzy ro d a k o r ­ n i k a j o d ł o w c a stoi więc w bezpośrednim związku z przy­

ro d ą z w ó j k i j o d ł a n e c z k i ; ta zaś z peryodem la t które p o p rzed zają n a stąp ić m ający rok posuchy nadzw yczajnej.

Od pam iętnego przed o statn ieg o pojaw ienia się gąsieni­

cy z w ó j k i j o d ł a n e c z k i , k tó ra za sobą w nasze lasy j o ­ dłow e sprow adziła k o r n i k a j o d ł o w e a, upłynęło la t od 40 do 5 0 ; o statn i zaś je j pobyt w naszych lasach odnosi się do r. 1854— 1863.

Czy w edług zapisków spostrzeżeń m eteorologicznych i fizyograficznych, w czasie od r. 1804 do 1815 był rok w posuchę obfity, radzibyśm y się dow iedzieć o tem .

M ając przed sobą las grabow y 40— 50 le tn i, pow stały na cm en tarzu byłego czarnolesia jo d ło w eg o , gdzie przy sil- nem teraźniejszem zw arciu bujnie rosnącego drzew ostanu m ięszanego, g ra b in a panuje, chcieliśm y n a to uwagę zwrócić, w jak im to stosunku stoi w zrost drzew izn pow stałych bez­

pośrednio n a leśnej glebie pługiem n iety k a n ej, do owych

drzew ostanów gdzie po lesie p łu g o ra ł, a po pługu las tw o-'

rzyć chciano.

Przyznajem y, iż nie m a reguły, bez w yjątku. Pomimo tego nadm ieniam y, iż w g rabinie wyż w spom nianej, o s ta tn ie ­ mu czasy z w ielką przezornością p rzetrzeb io n ej, widzieliśmy w przyległym żerdziowym drzew ostanie sosnowym podszycie jedliny.

W iadom o, ja k jed lin ę odm łodzić tru d n o , gdzie przez nadw erężenie zw arcia staro d rzew u jodłow ego, ziem ia w ypło- n iała.

W ta k ich m iejscow ościach nie m ogąc podołać ponow ne­

mu zalesieniu jodły, uciekam y się do odręcznej k ultury świerkiem.

Lecz czy św ierk jo d łę zastąpić zd o ła ? W górach świerk tem wytrwalszy, czem z wyższych szczytów sprow adzony. Na n izinach hodowany, długo w budowli trw ać nie m o ż e ; a na- lesiać go tam że trz e b a najczęściej kupnem nasieniem . N o­

wość chyba jego, ja k o przybylca w niziny, może k u p ca nęcić.

U w zględniając je d n a k okoliczność, iż św ierk mniej ziem ię użyźnia aniżeli jo d ła , onej przyznajem y dlatego pierw szeń­

stwo p rzed św ierkiem w m iejscow ościach, gdzie jo d łę ho d o ­ wać podołam y.

W górskich p ółrębnych drzew iznach świerkowych lub m odrzewiowych, pow stałych n a daw nych stanow iskach jedliny i dziś jej dziedzinę zajm ujących, napotykam y wyjątkowo p o d ­ szycie czystej je d lin y , szerzącej się zw artem i gąszczam i. Są to skutki popraw y ziem i przez silne zw arcie rzeczonych drze- w izn, w jak iem od pierw szego ich pow stania aż do wieku sam odzielnego przeczyszczenia się trw ały.

P rzy niedostateczności jed n o stajn eg o zw arcia, po św ier­

ku św ierk ra d się pow tarza, dopóki w ypłonienie ziemi nie n a s tą p i; poczem brzoza ra d a wchodzi w ponowne zalesienia porębow isk świerkowych i modrzewiowych.

W lesie „ G ra b in a 11, wyż opisanym , rzecz m a się od­

w rotnie. Pom im o, iż po jo d le , ja k o rodzaju drzew cetyno- wych, n a sta ły ro d zaje drzew liśc iasty c h , nie wypłoniły one ziem i, lecz j ą spotęgow ały w d o b ro ci, przez zw arcie silne i tw orzenie się pruchnicy z opadu liścia i czyszczenia się gąszczem w yrosłego drzew ostanu, w którego ochronnem łonie poczyna się tw orzyć podszycie jodłow e.

U m ieć dziś korzystać z podszycia te g o , będzie n ieza­

wodnie zadaniem leśników skarbu łańcuckiego. Dziś oni już sta ra ją się, aby użytkow any g ru n t leśny nie p ło n iał coraz b a r d z ie j,— lecz aby się coraz bardziej w zm agał, chcąc na nim po przebyciu jed n ej k o le i, w drugiej, zam iast podlejsze, lepsze w skrzeszać rodzaje lasów.

Zdrowy rozum bowiem sam u czy , iż nie należy h o d o ­ wać po dębie sosny, po sośnie św ierka, po św ierku brzozy, po brzozie jało w cu w górach, a w nizinach kruszyny, po tej

3

zaś mieć zab ag n ien ie; lub też w górskich okolicach, — po jaw o rach buczyny, po tej je d lin y , po je d lin ie św ierka, po św ierku białej olszyny, a po tej mieć wkoócu rum ow iska skalisk.

C zterdzieści la t blizko p o trz eb a było n a to , aby tam , gdzie p łu g g ru n t leśny pod zasiew zbożowy z a o ra ł, znowu las utw orzyć k u ltu rą odręczną.

J a k te k u ltu ry w y g ląd a ją, wskazaliśm y, w spom inając o ich bezustannych, z kosztem połączonych popraw kach, o ich niedostatecznem zw arciu i nierów ności wieku pow stania.

I te p rze strzen ie k u ltury kosztownej m ają bez zw arcia róść dalej najm niej la t 50! po przejściu k tó ry ch , w ątpim y aby się g ru n t o tyle poprawni, aby po świerczynie lepszy rodzaj drzew a bez dalszych kosztów hodow ać m ożna.

Tam gdzie n a grasow isku kornikow em p łu g ziemi le ­ śnej nie o ra ł pod zboże, — pow stał las gąszczem zw arty ,—

las grabowy, z podszyciem j odłowem. A gdzie jo d ła na swe stanow isko znowu pow raca, ta m już wiele zyskano, bo uzy­

skano popraw ę g ru n tu leśnego, na którym buk i dąb róść m ogą, a jo d ła tern le p ie j, bo n a uzyskanej napow rót ojco­

wiźnie.

Podczas gdy nam się ta k ie i tym podobne uwagi n a ­ stręczały, drużyna leśników w ypoczyw ając, gw arzyła o tem i owem; a lasek grabowy, obfitujący nietylko w żywność gle­

by upraw ionej dobrotliw ością przyrody w bujność w zrostu drzew a, w artość koron i pniowość m ięszaniny je g o ,— n a strę ­ czał badaczow i przyrody wielką sposobność do zastanow ie­

nia się n ad te m , ja k przy ro d a sam a lasy tworzy i ziem ię leśną upraw ia.

I gw arzono o b ra k u k sz tałcen ia się m łodzieży poświę­

cającej się leśn ictw u ; o przep isach zdaw ania egzam inów z wyższego i niższego le śn ic tw a ; o b rak u szkoły leśnej w k ra ­ j u i t. d. Ganiono zarozum iałości pow stające w um ysłach

m łodych lu d zi, którzy m ieli szczęście przepraw ić się przez wyższy egzam in leśniczy, dający im w alor do uzyskania n a ­ w et najwyższych posad w służbie rządow ej leśniczo-adm ini- s tra c y jn e j; który to egzam in winien każdy m łody leśnik z d a ­ wać chcąc zostać przysięgłym p rak ty k an tem leśnym , a nie p o trzeb u je ju ż zdaw ać egzam inu n a rad c ę lasowego. Skąd p ochodzi, że m łodzież ta k a p rz e sta je uczyć się dalej, zaczy­

n ając później zapom inać i to niewiele czego się w krótkim czasie nauczyć m u sia ła , celem prędkiego zdania wyższego egzam inu.

. Przeciw nie tw ierdzono o sku tk ach zdaw ania egzaminów

niższych, mianowicie przez leśników pryw atnych. Oni m ając

ja k ie ta k ie świadectwo w ręk u zd an ia egzam inu z niższego leśnictw a, s ta ra ją się o ile możności dowieść czynem, że nie napróżno egzam in zdawali. A g o tu jąc się do niższego egza­

m inu, poznali się przynajm niej z głów niejszem i zasadam i le ­ śn ictw a , i to ich ju ż śm ielszym i czyni przy postępow aniu w lesie.

Ubolewano, czem u więcej Członków na zjazd nie p rzy ­ było, gdyż nie je d e n m ógłby był wiele dobrego tu ta j skorzy­

stać, gdzie od daw ien daw na lasy w jak n ajlep szy m p o rząd ­ ku i pielęgnow aniu utrzym yw ane i urząd zo n e; gdzie to i las w drzewo obfity i zwierzyny nie brak, gdzie sarn do statk iem i szarak się m ieści, a gdzie po półkopy lisów n a jed n em po­

low aniu łow iono, z których leśniczy odpow iedniego ostępu m iał do 100 guldenów czystej korzyści, nie mówiąc już o in ­ nych pożytkach, ja k ie z norm alnej hodowli lisów dla okolicy wypływają. Obliczywszy bow iem , ile to myszy niszczących posiewy rolne lisy te w polach wygubić m usiały pierw ej, nim pod s trz a ł przyszły, i zważywszy, że ta m , gdzie tyle lisów n a jed n em polow aniu s trz e la ją , jeszcze więcej ich zostało w lasów gąszczach niep rzeb y ty ch ; wynika z tą d kró tk i rezu l­

t a t , iż w tej okolicy nie p o trz e b a skupow ać lisów dla gubie­

n ia myszy niszczących ziarno zboża i w polu i w stodole.

A były gdzieindziej wypadki skupow ania lisów i m nożenia takow ych w rzeczonym celu.

Z dow odzeń o korzyściach utrzym yw ania m iernej ilości lisów, aby powstrzym ywać silne rozm nażanie się myszy, przy ­ taczan o różne p rak ty k i gubienia ryjkow ca. Przy tej sposo­

bności przypom niał nam się w jak iem ś pisem ku niem ieckiem polecony środek chw ytania ryjkow ca w ła p k i, czyli to reb k i z kory cienkich drzew ek świerkowych świeżo zdjętej, zw ija­

ją c takow ą w ru rk ę m iazdrzą n a w ew nątrz. T orebki z w et- k n iętem i w ew nątrz świeżemi g ałązk am i sośniny sk ła d a się n a porębow iskach nowszych, p rz y k ład a jąc je ciężarkam i. R a ­ no i wieczór każdego dnia odbywa się połów n a ryjkowca, a znachodząc po 40 i więcej okazów w jed n ej to re b c e , zsy­

p uje się takow e do flaszki. Pisem ko to mówi dalej „że gdy siągi w porębie stojące p rz e sc h n ą , ryjkow iec opuszcza świe­

że porębow isko i zdąża w k u ltu ry .“ J a k je w gąszczach k u ltu r ła p a ć d alej, pisem ko o tem nic nie nadm ieniło.

W łań cu ck ich lasach w idzieliśm y je d n a k , że ryjkowiec da się w k u ltu ra c h niszczyć; jakkolw iek bardziej zg ad zali­

byśmy się n a t o , by nie być w potrzebie gubienia ryjkowca, nie d a ją c mu ju ż przy nalesianiu sztucznem ponęty do po­

jaw ian ia się nadm iernego. Ryjkowiec istniejący w naszych ia sach naturalnym trybem p o w stały ch , nigdy nie był szko­

dliwym. Ja k ie on w sztucznych k u ltu ra c h m a zad an ie od

przyrody w skazane, badajm y bliżej, a zbadaw szy, n a pytanie to odpowiemy.

W iem y o tem , ile to zabiegów z daw ien daw na czynio­

no, ile obm yślano środków ja k odw racać plagę czasowego przech o d u gąsienicy niszczącej nasze sady. Pom im o n a jle p ­ szych p rz e stró g , n a ra d i pom ysłów , gąsienica ja k dawniej drzew a owocowe niszczyła, ta k i d o tą d niszczy, pojaw iając się od czasu do czasu. W iemy, że po jej przejściu n astęp u ją później la ta w owoce obfite. W idzieliśm y w niektórych la ta c h drzew a owocowe całych sadów i całej okolicy do listk a o sta ­ tniego obnażone, a w następnym czasie te sam e sady w owoc ta k obfitujące, że drzew a łam ały się pod ich ciężarem .

N ie myślimy tem dowodzić bezskuteczności zabiegów przeciw szerzeniu się złego. R adzim y jed n ak , aby przy wszel­

kich tak ich zabiegach, przy najściślejszem zb ad an iu zew nętrz­

nych okoliczności, rozw ażyć p ie rw e j, czy podołam y staczać w alkę z przyrodą.

Rozum iem y, iż wszelkie niedołęztw o i nieuw aga je s t g rzechem ; grzechem je s t włożyć ręce w kieszeń i spoglądać po świecie w chw ili, gdy szerzące się złe ju ż szczytu dosię­

ga, nie m yśląc w cześniej o t e m , ja k ostrożnością m ałem u złem u zaradzić, z którego w ielkie się rodzi.

Z ryjkow ca p rzeszła po g ad an k a na przedm iot o szko­

dach zrządzonych przez k o rn ik a św ierkow ca, pojaw iającego się tam , gdzie ostatniem i czasy panow ały wichry i bezm iar drzew n ałam ały i n ap rzew racały. N adm ieniano, iż tu i ow­

dzie nie m ożna było wywrotów, złam isk i zerwisk wyrobić i z lasów u p rz ą tn ą ć ani takow ych obkorować, a kornik za­

czął się coraz bardziej szerzyć.

Ruszywszy drużyna leśników z m iejsca „przy altan c e", p ostępow ała linią odgraniczającą działy ostępowe. D ostrze­

gano tu wszędzie powywożone na przewody drw a budulcowe, należycie obkorow ane i p o sk ład an e , niem niej p ó łtrzecia ty ­ siąca siąg drw a opałow ego, którego łu p k i obkorow ane, dla wszelkiej ostrożności przy sk ła d an iu stro n ą odskóruią do św iatła poobracano.

W yjeżdżając z lasu i p rzepraw iając się koło. leśniczów ­ ki w W y d rzu , dostrzeżono przy tra c z u w pobliżu stojącym bierzw iona z lasu zwiezione. W yrżnięte one były z drzew zdrowych. Uwagę zw racano n a kloca przy tra c z u leżącego, z kory na wiosnę obnażonego, na którego zew nętrznym bielu dostrzedz m ożna było lik zaklęsłości okrągło podługow atych.

Były to blizny z powodu w w iertywania się kornika jodłow ca

poza ko rę tego drzew a, po ścięciu którego ów kloc w yrżnię­

to. A tak przez k o rn ik a zam ierzony n a życie drzew a był b e z ­ skuteczny, gdyż drzewo zostało zupełnie zdrowe, pomimo że wklęsłości n a bielu kloca sięgały głębokości trzec h do pię­

ciu słoi.

Dalszym pochodem zdążono w kultury m ięszaniny św ier­

ka ze sosną i z modrzewiem.

Miejsce dokonanej k ultury o sta łe było starodrzew em świerczyny, k tó ry w sk u tek szerzenia się kornika wycięto do g o ła i wyrębowisko odręcznie zalesiono. K ornik potem z a ­ czął się przenosić w przyległy starodrzew jodłow y m ięszany z św ierczyną, a tam szukając drzew a tego ro d zaju i takow e n ap ad ając, sp raw ił, iż przed 14 la ty m usiano w ytrzebić świer- czynę z pom iędzy jedliny. Nowe porębow iska odręczną k u l­

tu rą należycie zalesione, o patrzone są płotam i żerdziow em i, a sadzonki dw uletniej świerczyny, w czterostopow ych o d stę­

pach wsadzone, przedstaw iają w zrost silny, bujny i pośpiesz­

ny. M iejsca pojedynczych sadzonek p o n aznaczane są p a lik a­

m i, gdyż w sadzenicy wynoszącej 8 morgów pow ierzchni użytkuje się z traw tu ta j bu jn ie rosnących. P alik i służą za p rz e stro g ę , aby z przezornością traw y sieczono lub żęto, nie uszk ad zając sadzonek. P alik i te sto ją na m iejscu ta k długo, dopóki trw a zbiór traw y. Z przyczyny, iż w m iejscu tem spód je s t iłow aty, uznano za p o trzeb n e sadzić świerczynę świdrem w yw iertyw aną, a sadząc j ą dodaw ać ziem i kom postow ej.

W przyległym wysokim lesie świerkowym przygotow y­

wano p otrzebny zapas kom postu, tw orząc go tam przed zi­

m ą, a użytkow ano go n a wiosnę przy wykonywaniu kultur, znosząc go n a m iejsce sadzenia.

W edług p odania miejscowych leśników ro b o tn ik je d e n zd o łał w sadzić dziennie 300 sztuk drzewek.

Od k u ltu r rzeczonych przepraw iano się przez las św ier­

kow y, po przebyciu którego spotkaliśm y się z m ięszaniną świerczyny z je d lin ą , stanow iącej drzew ostan półrębny. D a­

lej napotkaliśm y drzew ostan pow stały z pom ięszania buczyny z je d lin ą , w m iejscu nad poziom trochę w zniesionem , n a wschód otw artem , gdzie zastaliśm y p rzestrz en ie znaczne za­

ję te w rębam i obsiewnem i rozum nie założonem i.

N a widok w r ę b o w i s k w s t a r o d r z e w i e b u k o w y m , serce w piersi Bieskidzianów i P odtatrzanów silniej bić za­

cz ę ło , spotkaw szy się z krajow cam i bukowymi w pobliżu wydm piasczystych I widzieliśmy piaski naokoło.... zaś w wy­

sokim lesie bukowym glebę leśną jak n ajsiln iejszą i g rubą

w arstw ę hum usu pokryw ające spód piasczysty. A pomimo te ­

go że las te n bukowy przechodzi blizko wiek rą b n o ś c i, jak że

on jeszcze d o tąd silnie zw arty? a drzew a ja k ie ż gonne, wy-

d atnością pełne, zdrow e, w sortym enta m atery ału obfite!