Józef St. Piątowski
Rozrządzanie gospodarstwem
rolnym w drodze testamentu
Palestra 13/2(134), 51-62
N r 2 (134) R ozrzą d za n ie gospodarstw em , r o ln y m w drodze te s ta m e n tu 51
czy można dojść do praw dy obiektywnej bez dowodu, jakim jest
zeznanie adwokata. W ten sposób eksponuje się zasadę praw dy obiek
tyw nej, trak tu jąc ją jako dobro absolutne, gdy tymczasem zasada ta
nie m a tego charakteru. Przepisy k.p.k. w prowadzają bowiem szereg
w yjątków od tej zasady. Jeżeli jednak p rak ty k a jest błędna, to na
leży zmienić tę praktykę, a nie traktow ać tajem nicy adwokackiej
za wartość bezwzględną. Stanowiska tego bowiem nie da się obro
nić w świetle obowiązującego praw a.
JÓZEF ST. PIĄTOWSKI
R ozrzqdzanie gospodarstwem rolnym
w drodze testamentu
I. UW AGI W STĘPNE
1. Rozrządzenie gospodarstwem rolnym lub jego częścią w dirodze testam entu może polegać bądź na ustanow ieniu spadkobiercy, bądź też na zapisie. Sprawę tę regulują nie tylko ogólne normy polskiego prawa spadkowego (art. 959—981 k.c.), ale przede w szystkim postanow ienia szczególne tytułu X k sięgi IV k.c., który w tej m aterii zaw iera tylko dw a bardzo lakoniczne przepisy (art. 1065 i 1067 § 1 k.c.). Mimo to, a m oże raczej w łaśn ie dlatego w ynikające stąd zagadnienia stały się w naszym piśm iennictw ie przedm iotem w ielu w ypow iedzi, przedstaw ia jących rozbieżne poglądy *.
i T. B o g u s z : p r z e p isy sz c z e g ó ln e o d z ied ziczen iu g o sp o d a rstw ro ln y ch , sk ry p t Centr. Z aoczn ego S tu d iu m N o w eg o P ra w a C y w iln eg o , K a to w ice 1965, s. 36—46; W. C h o j n o w s k i : N ie k tó r e za g a d n ien ia p raw a sp a d k o w eg o , „ P a le str a ” 1965, nr 7—8, s 4?—48; E. D r o z d : D zie d ziczen ie te sta m e n to w e go sp o d a rstw a r o ln eg o p rzez o so b y m a ją ce k w a lifik a c je do jeg o p ro w a d zen ia , N P 1968, nr 6, s. 939—955; J. G w i a z d o m o r s k i : U sta w o w e i te sta m e n to w e d zie d z ic z e n ie g o sp o d a rstw r o ln y c h , P iP 1966, z. 6, s. 911—915; t e n ż e : P ra w o sp a d k o w e w za ry sie , W arszaw a 1967, s. 145—150 oraz 290—294; J. K a p e r a : W sp r a w ie d zied ziczen ia go sp o d a rstw r o ln y c h , P iP 1966, z. 4—5, s. 765—768; A . K u n i c k i : G osp od arstw o ro ln e ja k o p rzed m io t sp ad k u , N P 1966, nr 7—8, s. 858—860; J. P i e t r z y k o w s k i : D zie d z ic z e n ie g o sp o d a rstw r o ln y c h , W arszaw a 1965, s. 56—65 oraz 92—97; S. R i t t e r m a n : O sto so w a n iu o b o strzo n y ch w a r u n k ó w d zied ziczen ia go sp o d a rstw a ro ln e g o p rzy d zie d z ic z e n iu te sta m e n to w y m , P iP 1967, z. 1, s. 115—118; H. Ś w i ą t k o w s k i : D zie d z ic z e n ie g o sp o d a rstw r o ln y c h , P iP 1965, z. 7, s. 25—26; t e n ż e : P ra w o ro ln e, W arszaw a 1966, s. 113; C. T a b ę c k i : D zied zicze n ie g o sp o d a rstw r o ln y c h , „ P a le str a ” 1964, n r 9, s. 22; J. P o l i c z k i e w i c z w p ra cy : F. B la h u ta , J. St. P ią to w sk i, J. P o lic z k ie w ic z : G osp od arstw a ro ln e, W arszaw a 1967, s. 119—127 (c y t. da lej ja k o „ G osp od arstw a r o ln e ” z p o d a n ie m n a zw isk a ty lk o au tora o d p o w ied n ie j części); A . S t e l m a c h o w s k i w p ra cy : J. S e lw ą , A . S te lm a c h o w sk i: P ra w o ro ln e, sk r y p t, W ro c ła w 1967, s. 160—163 (cy t. d a lej ja k o „P ra w o r o ln e ” z p o d a n ie m n a zw isk a ty lk o au tora od p o w ie d n ie j części). P o z o sta łe w y m ie n io n e tu p o z y c je c y to w a n e są d a lej j e d y n ie n a zw isk iem autora, c h y b a że p rzy to czo n o w ię c e j niż jed n ą p racę te g o sa m eg o autora.
52 J ó z e f St. P i a t o i o s f c i N r 2 {134>
N iniejszy artykuł w łącza się w nurt dyskusji i pragnie przyczynić się do w y jaśnienia spornych problemów, których poważne znaczenie nie tylko teoretyczne,, ale i praktyczne jest oczywiste. Z jednej bowiem strony można przew idyw ać, że ograniczenia, jakim poddano dziedziczenie ustaw ow e gospodarstw rolnych, po ciągną za sobą w ięk sze rozpow szechnienie się na w si testam entów . Z drugiej zaś strony chodzi o to, aby rozrządzenia testam entow e nie oddziaływ ały w spo sób sprzeczny z założeniam i, którym i kierow ał się ustawodawca i które wyrażają cele polityki rolnej naszego Państw a w tej dziedzinie (por. art. 4 k.c.); pod tym w zględem w ykładnia art. 1065 i 1067 § 1 odgrywa rolę decydującą.
Pośw ięcając główną uwagę interpretacji w ym ienionych przepisów, m usimy pom inąć w iele innych, z pew nością także istotnych kw estii, jak np. proble m atykę rozrządzania w kładem gruntow ym w rolniczej spółdzielni produkcyjnej. N ie m ożem y rów nież zajm ować się sprawą zapisu, który obciąża spadkobiercę go spodarstw a rolnego (art. 1067 § 2). Om ów im y natom iast najpierw powołanie spad kobiercy gospodarstwa rolnego, a następnie przejdziem y do zagadnienia zapisu takiego gospodarstwa.
Przede w szystk im w ypada jednak w yjaśnić, co należy rozumieć przez gospo darstwo rolne, które jest przedm iotem odpowiednich rozrządzeń testam entow ych.
2. Zwrócono już uwiagę na to, że w ystęp ujący w k.c. termin „gospodarstwo rol ne” jest w ieloznaczny 2. N ależy w yróżnić jego następujące znaczenia:
a) Za gospodarstwo rolne w sensie w ęższym uważa się w szystk ie należące do- tej sam ej osoby (osób) nieruchom ości rolne, które stanow ią lub mogą stanow ić zorganizowaną całość gospodarczą (por. § 2 ust. 1 rozp. w y k .3 in principio). W tym znaczeniu gospodarstwo rolne w ystęp uje w przepisach o przeniesieniu w łasn ości nieruchom ości rolnej i jest przedm iotem oceny z punktu w idzenia norm obszarowych (art. 163, 165, 166 § 2, 167, a także art. 1070 k.c.). Przy takiej oce n ie nie bierze się pod uwagę n ie tylko inwentarza, innych przynależności oraz: praw związanych z prowadzeniem gospodarstw a rolnego, ale naw et lasów , grun tów leśnych i nieużytków , albowiem nie odgrywają one roli przy ustalaniu norm obszarowych (§ 7 ust. 2 rozp. wyk.).
Dla uproszczenia pom ijam y tu w ypadki, gdy za gospodarstwo rolne uważa się zespół gruntów faktycznie w ydzielonych z nieruchom ości rolnych, które sta now ią w spółw łasność (§ 2 ust. 3 rozp. w y k .)4, jak rów nież sytuacje, kiedy nie ruchom ości rolne są przedm iotem użytkow ania w ieczystego (art. 13 ust. 4 u staw y z dnia 14.VII.1961 r. o gospodarce terenam i w m iastach i osiedlach) lub naw et tylko- sam oistnego p osiad an ia5.
W pew nych wypadkach przy obliczaniu norm obszarowych traktuje się łączn ie nieruchom ości należące do odrębnych m ajątków m ałżonków (art. 163 § 3 k.c., § 7 ust. 4 rozp. wyk.). Natom iast z punktu w idzenia prawa spadkow ego nieru chom ości należące do odrębnych m ajątków m ałżonków zawsze wchodzą w skład odrębnych spadków.
* P or. P i ą t o w s k i : G osp od arstw a r o ln e , s. 25 i n. oraz cy to w a n ą tam lite r a tu r ę . 3 S k ró t „rozp. w y k .” ozn acza rozp orząd zen ie R ady M in istró w z d nia 28.XI.1964 r. w sp ra w ie p rzen o szen ia w ła sn o śc i n ie r u c h o m o śc i r o ln y c h , z n o sz en ia w sp ó łw ła sn o śc i ta k ic h n ie r u c h o m o śc i oraz d zied ziczen ia ta k ic h n ie r u c h o m o śc i (D z.U . Nr 45, poz. 304).
* Por. te ż u c h w . SN z dnia 16.VI.1967 r., O SN CP 1968, poz. 82.
5 P or. orz. S N z d nia 22.XI.1949 r., P iP 1950, z. 8—9, s. 177 i z d nia 17.VI.1966 r., OSPiKA. 1967, poz. 139.
N r 2 (134) R o zrządzanie gosp o d a rstw em r o ln y m w drodze te s ta m e n tu 53
b) Gospodarstwo rolne sen su largo zostało zdefiniow ane przez przepisy § 2 ust. 1 i 2 rozp. w yk. W tym sensie jest ono przedm iotem dziedziczenia (art. 1058— 1066 k.c.) i stanow i m asę m ajątkową, obejm ującą oprócz nieruchomości rol nych także niektóre inne nieruchom ości, rzeczy ruchome oraz określone aktywa i pasywa (prawa i obowiązki związane z prowadzeniem gospodarstwa rolne go) i wyodrębniającą się z całości m ajątku spadkowego (por. jednak art. 1079 k .c .)s. Przedm iotem dziedziczenia może być również udział w takiej m asie ma
jątkow ej 7.
O tym , czy dany zespół nieruchom ości lub daną m asę m ajątkową uważamy za gospodarstwo rolne, decyduje ich charakter w chw ili otwarcia sp ad k u 8.
Rozróżnienie w ym ienionych znaczeń jest istotne dla interesującego nas tutaj zagadnienia. W ydaje się zresztą, że lista dystynkcji dotyczących pojęcia gospo darstw a rolnego w k.c. na tym się nie w yczerpuje. W szczególności w art. 1059 § 1 pkt 3 k.c. chodzi po prostu o indyw idualny w arsztat produkcji rolnej bez w zględu na to, na czyich gruntach (własnych, należących do osób trzecich, dzierżawionych lub posiadanych z innego tytułu) jest on p row adzony9.
II. USTAN OW IENIE SPAD KO BIERCY
3. Art. 1065 k.c. nie tylko uzupełnia — w spraw ie rozrządzania gospodarstwem rolnym — ogólne zasady ustanow ienia spadkobiercy, ale je zarazem m odyfi kuje. W jego treści w idzi się zazwyczaj przede w szystkim ograniczenie swobody testow ania. Trafnie jednak zauważono, że przepis ten daje równocześnie spad kodawcy pew ne m ożliwości nieznane skądinąd naszemu prawu spadkowem u, sta nowi on bowiem odstępstw o od zasady, w m yśl której spadkobiercę pow ołuje się tylko bądź do całości, bądź do części ułam kowej spadku (art. 959) i pozwala na po w ołan ie spadkobiercy do dziedziczenia gospodarstwa rolnego jako m asy w y odrębnionej z całości m ajątku sp ad k ow ego10. W skutek tego dziedziczenie te stam entow e gospodarstwa rolnego może zachodzić w następujących sytuacjach:
a) spadkodawca powołał oznaczoną osobę (lub osoby) do dziedziczenia całego sw ego m ajątku, w tym również gospodarstwa rolnego,
b) spadkodawca powołał oznaczoną osobę (lub osoby) do dziedziczenia tylko go spodarstwa rolnego.
6 S to p ień teg o w y o d r ę b n ie n ia za le ż y od k o n k retn ej sy tu a c ji, ja k a zach od zi p rzy d zie d ziczen iu ; por. np. G w i a z d o m o r s k i : P raw o sp a d k o w e w za r y sie , s. 65—67 oraz 312—313.
7 Por. orz. SN z dnia 23.V I.1967 r., O SPiK A 1968, poz. 59.
8 Por. u ch w . SN z dnia 21.IV.1967 r., O SPiK A 1968, poz. 3. W c e lu u n ik n ię c ia n iep o ro zu m ień n a leży p o d k reślić, że p r z y ję te tu ro zró ż n ien ie n ie su g e r u je , ja k o b y istn ia ły dw a ro d zaje g o sp o d a rstw r o ln y c h , z k tó r y c h je d n e b y ły b y n im i w se n sie w ę ższy m , a in n e w se n sie sz ersz y m . Chodzi o to, że term in „ gosp od arstw o r o ln e ” w p rzep isa ch k .c. w p e w n y c h w y p a d k ach oznacza ty lk o p o d sta w o w y e le m e n t g o sp od arstw a, tj. n ieru ch o m o ści ro ln e, a w in n y ch te sa m e n ier u c h o m o śc i w raz z p o zo sta ły m i sk ła d n ik a m i m a ją tk o w y m i. W sz c z e g ó ln y m w y p a d k u go sp o d a rstw o (np. n o w o p o w sta łe na gru n ta c h n a b y ty c h od P aństw a) m o g ło b y o b ejm o w a ć je d y n ie n ieru ch o m o ści ro ln e bez d a lszy c h sk ła d n ik ó w , je d n a k ż e w za k resie pra w a sp a d k o w eg o p o d le g a ło b y przep isom ty tu łu X k się g i IV k.c.
» D la te g o u ch w . SN z d n ia 15.IV.1967 r. (N P 1968, nr 2,' s. 295) b u d zi zastrzeżen ia, k tó r e słu sz n ie p od n osi k r y ty c z n a glosa B ła h u ty (tam że).
io B o g u s z , s. 40; P i e t r z y k o w s k i , s. 56—57; P o l i c z k i e w i c z : G ospodarstw a ro ln e, s. 120—121. P o g lą d te n ju ż na tle u sta w y z dnia 29.VI.1963 r. w y su n ą ł P o l i c z k i e w i c z : R ozrządzenia te sta m e n to w e w ś w ie tle u sta w y o o g ra n iczen iu pod ziału gospodarstw ' ro ln y c h , N P 1964, nr 5, s. 467.
54 J ó z e f St. P i ą t o i o s f c i N r 2 (134)
W w ypadku b) m ożliwe jest jeszcze dalsze zróżnicowanie, zależnie od tego, czy spadkodawca:
ba) pow ołał inną osobę (lub osoby) do dziedziczenia pozostałego majątku, bb) nie pow ołał nikogo do dziedziczenia pozostałego m ajątku, który przypadnie w ów czas spadkobiercom ustaw ow ym .
Te typow e w ypadki mogą ulegać jeszcze dalszym m odyfikacjom , jeżeli spadko dawca np. rozrządzi w ten sposób tylko częścią ułam kową całego sw ego m ajątku, jeżeli do dziedziczenia gospodarstwa i pozostałego m ajątku powoła częściowo te sam e osoby, a częściowo różne itp. W szystkich ew entualności niepodobna tu om awiać.
W każdym razie w yodrębnienie gospodarstw a rolnego jako przedmiotu osobnego rozrządzenia testam entow ego, polegającego na ustanow ieniu spadkobiercy, pociąga za sobą szereg konsekwencji. Przede w szystk im należy dojść do w niosku, że dopuszczalny jest testam ent negatyw ny u , dotyczący jedynie gospodarstwa rolnego, tzn. postanow ienie testam entow e, które w yłączałoby danego spadkobiercę u staw o w ego tylko od dziedziczenia gospodarstwa rolnego; w yłączony będzie m iał oczyw iście prawo do zachowku, jeżeli dziedziczyłby to gospodarstwo z ustaw y i na leży do kręgu osób w ym ienionych w art. 991 § 1 k.c.
D alsze konsekw encje odnoszą się do podstaw ienia (art. 963) i przyrostu (a r t ., 965). Do tych zagadnień powrócimy.
4. Do rozirządzeń dotyczących gospodarstwa rolnego art. 961 k.c. powinien rów nież znaleźć zastosowanie, oczyw iście odpowiednie (por. art. 1058), a w ięc ze zm ianą, jaka w yn ik a z brzm ienia art. 1065. Z zestaw ienia zaś tego ostatniego przepisu z art. 961 zd. pierwsze p łynie w niosek, że jeżeli spadkodawca przezna czył określonej osobie w testam encie poszczególne przedm ioty m ajątkowe, które w yczerpują praw ie całe gospodarstwo rolne, to osobę tę poczytuje się w razie w ątp liw ości nie za zapisobiercę, lecz za spadkobiercę powołanego do dziedziczenia całego gospodarstw a rolnego. A nalogicznie należy również przetransponow ać zdanie drugie art. 961 k .c .12 W tym ostatnim w ypadku nie jest m. zd. istotne, czy spadkodaw ca wskazanym w testam encie osobom przeznaczył ułam kowe, czy też fizycznie określone części n ieru ch om ości13 wchodzących w skład gospodar stw a, ew entualnie w raz z pew nym i przedm iotam i spośród inwentarza, zapasów itp., byleby tylko przedm ioty te łącznie w yczerpyw ały całe lub prawie całe gospo darstwo.
Taka w ykładnia ma za sobą rów nież poważne argum enty natury m erytorycz nej. Reguluje ona przede w szystkim problem długów związanych z prowadzeniem gospodarstw a rolnego, byłoby bowiem rażąco niesłuszne, żeby za długi te m ieli odpowiadać spadkobiercy, którym nic (lub praw ie nic) z tego gospodarstw a n ie przypada. Poza tym ogranicza ona m ożność obchodzenia zakazu z art. 1085 § 1 k.c., jaka by powstała, gdyby osobę otrzymującą nieruchom ości rolne w raz z innym i składnikam i gospodarstwa traktow ać tylko jako zapisobiercę.
11 Co do p o ję c ia te sta m e n tu n e g a ty w n e g o i je g o sk u tk ó w — por. G w i a z d o m o r s k i : P r a w o sp a d k o w e w za ry sie, s, 70; t e n ż e ; P ra w o sp a d k o w e, W arszaw a 1959, s. 53.
12 B o g u s z , s. 40 i n . ; P i e t r z y k o w s k i , s. 57—59; P o l i c z k i e w i c z : G ospo d a rstw a ro ln e, s. 123—124.
13 w m y śl art. 961 zd. d ru gie fiz y c z n a cz ę ść n ie r u c h o m o śc i ro ln ej z o s ta n ie p rzeliczo n a — ■wraz z in n y m i p rzed m io ta m i p rzezn a cz o n y m i dla d an ej o so b y — na u d zia ł (u ła m k o w y ) w g o sp o d a r stw ie ro ln y m .
N r 2 (134) R ozrządzanie gosp o d a rstw em r o ln y m w drodze te s ta m e n tu 55
Art. 961 m oże się stosow ać rów nież do całego spadku, tzn. że w tym trybie spadkodaw ca może ustanow ić spadkobierców całego sw ego m ajątku łącznie z go spodarstw em rolnym, przy czym od konkretnych okoliczności i treści dyspozycji będzie zależało, czy testam ent tego typu odczytam y jako pow ołanie w szystkich w ym ienionych w nim osób w charakterze spadkobierców całości, czy też jako pow ołanie jednych do dziedziczenia tylko gospodarstwa rolnego, a innych do dzie dziczenia pozostałego majątku. Trzeba też m ieć na uwadze, że obok rozrządzeń podlegających w ykładni w m yśl reguły interpretacyjnej art. 961 mogą się znaleźć i takie, które m ają charakter z a p isu ,4.
Ze w zględu na to, że w śród składników gospodarstwa najistotniejsze znaczenie m ają nieruchom ości rolne, osobę, której testator przeznaczył takie nieruchom oś ci (lub ich znaczniejszą część) należy uważać raczej na spadkobiercę, natom iast tego, kto z tych nieruchom ości nic nie otrzym uje — za zap isob iercę15. Do tego zagadnienia zresztą powrócim y (por. niżej, pkt 12).
5. Jak wiadom o, art. 1065 ogranicza swobodę testow ania, ścieśniając krąg ew en tualnych spadkobierców do osób, które odpowiadają warunkom przewidzianym dla spadkobierców powołanych z ustaw y do dziedziczenia gospodarstwa rolnego. Dało to początkowo asumpt do twierdzenia, że spadkobiercą testam entow ym może być tylko ten, kto m ógłby dane gospodarstwo dziedziczyć z ustaw y (dzieci i w n u ki, małżonek, rodzice oraz rodzeństw o sp adk odaw cy)16. Pogląd ten nie ma opar cia w tekście, w którym m ówi się przecież nie o spadkobiercach ustaw ow ych, ale o przewidzianych (w art. 1059, 1060 § 1, 1061 i 1062 § 1) dla takich spadko bierców w a r u n k a c h . Przem aw ia przeciwko niemu poza tym argumeint historyczny, poniew aż w toku prac kodyfikacyjnych rozważano m ożliwość zakazu rozrządzania przedm iotam i w łasności indyw idualnej na rzecz osób fizycznych n ie należących do kręgu spadkobierców u sta w o w y ch 17, jednakże z takiego ogra niczenia zrezygnowano. Dzisiaj pogląd ten — w ydaje się — jest d efinityw n ie odrzucony 18.
Obecnie zatem jest n iew ątpliw e, że spadkobiercą testam entow ym gospodarstwa rolnego m oże być jakakolw iek osoba fizyczna, spokrewniona ze spadkodawcą lub obca w zględem niego, byleby odpowiadała w spom nianym „warunkom ” 19. Tutaj jednak zaczynają się trudności, poniew aż odesłanie do tych warunków jest m ało precyzyjne 20.
Jest co prawda poza sporem, że w ystarczy, aby ustanow iony spadkobierca od powiadał w ch w ili otwarcia spadku którem ukolw iek z w arunków w ym ienionych w art. 1059 § 1, i że skuteczne jest również pow ołanie kilku osób, z których
i-i W sz c z e g ó ln o śc i za p isem b ęd zie p o sta n o w ie n ie p rzezn a cz a ją ce d an ej o so b ie ty lk o p e w n e p rzed m io ty sp ośród ru ch o m o ści w c h o d z ą c y c h w sk ła d go sp o d a rstw a r o ln eg o (por. d a lej w te k śc ie p k t 11).
15 Co do zasad o sz a co w a n ia sk ła d n ik ó w go sp o d a rstw a ro ln eg o w c e lu za sto so w a n ia art. 961 — p*or. P o l i c z k i e w i c z : G osp od arstw a ro in e, s. 123; o d m ie n n ie : P i e t r z y k o w s k i , s. 59.
i« Tak Ś w i ą t k o w s k i : D zie d z ic z e n ie g o sp o d a rstw r o ln y c h , s. 26. W p o d ręczn ik u P ra w o ro ln e (s. 113) w y m ie n io n y a u tor te g o p ogląd u n ie p o d trzy m a ł.
i" K. P r z y b y ł o w s k i : S w ob od a te sto w a n ia (w zb iorze: M a teria ły d y sk u sy jn e do p r o je k tu k o d ek su c y w iln e g o PRL, W arszaw a 1955, s. 250 i n.).
18 P or. orz. S N z d nia 17.V I.1966 r., OSN CP 1967, poz. rn0.
i® B o g u s z , s. 36; P i e t r z y k o w s k i , s. 61—62; P o l i c z k i e w i c z : G osp od arstw a r o l n e , s. 1 2 0—1 2 1.
20 G w i a z d o m o r s k i : U sta w o w e i te sta m e n to w e d zie d z ic z e n ie g o sp o d a rstw ro ln y ch , s . 912; t e n ż e : P raw o sp a d k o w e w za ry sie, s. 145.
56 J ó z e f St. P i ą t o t u s k ł N r 2 (134)
każda odpowiada innemu z tych w arunków. Gdyby w szyscy powołani b yli trw ale niezdolni do pracy®1, zastosowanie znajdzie art. 1063 § 2 k.c.
U trzym uje się jednak kontrow ersja co do tego, jakie znaczenie należy przypi syw ać przy dziedziczeniu testam entow ym postanow ieniom art. 1059 § 2, 1060 § 2 oraz 1062 § 2. Sprawy te w ym agają bliższego w yjaśnienia.
6. Zacznijmy od problem u osób, które n ie odpowiadają żadnemu z warunków określonych w art. 1059 § 1, mają jednak k w alifikacje do prowadzenia gospodar stw a rolnego (art. 1059 § 2 ) 22. Przy dziedziczeniu ustaw ow ym przesłanka ta sama przez się nie wystarcza; powołanie do dziedziczenia gospodarstwa rolnego w y nikające z zasad o g ó ln y ch 23 jest dla takiej osoby skuteczne tylk o w tedy, gdy ponadto: a) n ie ma dziedziczących z nią razem w spółspadkobierców, którzy by odpow iadali warunkom z art. 1059 § 1 pkt 1—3 oraz b) osoba ta złożyła ośw iad czenie przew idziane w art. 1059 § 2 in fine. Ograniczenia te nie dotyczą jednak ro dziców spadkodawcy (art. 1061), których w związku z tym można ustanow ić spad kobiercam i testam entow ym i gospodarstwa rolnego, ilekroć m ają k w alifikacje do jego prow adzenia lub są trw ale niezdolni do pracy, co — jak się w ydaje — jest rów nież poza sp o re m 24. Pozostaje pytanie, jak dyspozycję art. 1059 § 2 stosować do dziedziczenia testam entow ego innych krew nych, małżonka lub osób obcych.
Przew aża pogląd, że powołanie takiej osoby W testam encie do dziedziczenia '
gospodarstw a rolnego jest skuteczne, jeżeli spadkodawca nie pow ołał obok niej innych osób odpowiadających w arunkom z art. 1059 § 1 pkt 1—3 25 oraz jeżeli złożyła ona w ym agane oświadczenie.. Okoliczność, że w dacie otwarcia spadku istnieją osoby, które, gdyby doszło do dziedziczenia ustaw ow ego, byłyby pow oła ne do dziedziczenia gospodarstwa rolnego, jako odpowiadające jednem u z w arun ków z art. 1059 § 1 pkt 1—3, n ie stanow i p rzeszk od y2e.
Oprócz tego reprezentowane są inne koncepcje w ykładni, które oscylują m ię dzy dw iem a krańcowym i tezami. Jedna z nich, najbardziej liberalna głosi, że po w ołan ie w testam encie do dziedziczenia gospodarstw a rolnego osoby m ającej ty l ko k w alifikacje do jego prowadzenia będzie skuteczne w każdym w ypadku, tzn. bez w zględu na zbieg ze w spółspadkobiercam i odpowiadającym i jakim kolw iek innym w arunkom , byleby osoba ta złożyła w ym agane ośw iad czen ie27. Druga na tom iast, ograniczająca mocno sw obodę testow ania w tym w zględzie, głosi że osoba taka m oże być ustanow iona spadkobiercą gospodarstwa rolnego tylko w tedy, gdy należy do kręgu spadkobierców ustaw ow ych, a ponadto nikogo odpowiadającego
21 D o ty c z y to ró w n ież w y p a d k u , g d y je d n i z n ich są p o w o ła n i na p o d sta w ie te sta m e n tu , a in n i z u sta w y (por. art. 926 § 3).
22 O soby te n a z y w a się z w y k le sp a d k o b ierca m i w a r u n k o w y m i lub re z e r w o w y m i. Oba te te r m in y budzą za strz eżen ia . M oim zd a n iem n a jw ła ś c iw sz a b y ła b y n azw a sp a d k o b iercó w fa k u lta ty w n y c h .
23 Tzn. z art. 931—937 z o g ra n iczen ia m i w y n ik a ją c y m i z art. 1060 § 1 zd. d ru gie i art. 1062 § 3.
24 P i e t r z y k o w s k i , s. 61; G w i a z d o m o r s k i : U sta w o w e i te sta m e n to w e d zied zi cz e n ie g o sp o d a rstw ro ln y ch , s. 912; t e n ż e : P ra w o sp a d k o w e w za r y sie , s. 146; u c h w . SN z d nia 3.V I.1965 r., OSNCP 1966, poz. 34.
25 Tzn. j e s t ona je d y n y m sp a d k o b iercą g o sp o d a rstw a ro ln e g o a lb o te ż obok n ie j p o w o ła n e są ty lk o o so b y o d p o w ia d a ją ce w a ru n k o m z art. 1059 § 1 p k t 4—5 lu b m a ją ce je d y n ie k w a lifik a c je do p ro w a d zen ia go sp o d a rstw a ro ln eg o .
2« B o g u s z , s. 38; C h o j n o w s k i , s. 48; P i e t r z y k o w s k i , s. 61—62; P o l i c z k i e -w i c z: G o sp od arst-w a ro ln e, s. 120—121; u ch -w . S N z dnia 28.IV.1967 r., N P 1968, nr 1, s. 135 i n. — z g lo sa m i S. R e j m a n a i J. M a j o r o w i c z a .
U r 2 (134) R ozrzą d za n ie g o sp o d a rstw em r o ln y m w dro d ze te s ta m e n tu 57
-warunkom z art. 1959 § 1 pkt 1—3 n ie m a ani w iród pozostałych spadkobierców testam entow ych gospodarstwa, ani wśród tych, którzy dziedziczyliby dane gospo darstwo z ustaw y 28.
Jako uzasadnienie pierwszej koncepcji przytoczono w yłącznie argum enty celo- w ościow e, których szczegółow a analiza w ykraczałaby poza ramy tego artykułu. Ograniczę się przeto do stw ierdzenia, że m.zd. odw oływ anie się do m omentów natury teleologicznej w oderwaniu od tek stu ustaw y prowadzi do zatarcia gra nicy m iędzy le x lata a le x fe ren d a . Znacznie bardziej skąpe jest uzasadnienie dru giej tezy, w yd aje się jednak, że jej źródłem jest nieporozum ienie co do kon strukcji art. 1059 § 2. Zatrzym ajm y się tedy nad tą kw estią.
W dotychczasowej literaturze m ało uw agi poświęcono zagadnieniu, jaki charak ter praw ny m ają „warunki”, od których ustaw a uzależnia dziedziczenie gospodar stw a rolnego. Zajm owali się nim tylko Kunicki i Błahuta. P ierw szy sądzi — jak się w ydaje — że w spom niane warunk^. są przesłankam i p o w o ł a n i a do ■dziedziczenia gospodarstw a ro ln e g o 29, drugi zaś uważa je za przesłanki szczegól
nej z d o l n o ś c i d o d z i e d z i c z e n i a takiego gosp od arstw a30. Moim zda niem do przyjęcia nadaje się pogląd Błahuty, jednakże z pewnym uzupeł nieniem.
N ie powinno być w ątp liw e, że warunki, o których m owa w art. 1059 § 1, są tylko przesłankam i zdolności do dziedziczenia gospodarstwa rolnego. Natom iast art. 1059 § 2 określa nie tylko przesłankę takiej zdolności (kw alifikacje do pro wadzenia gospodarstwa rolnego), ale także dwie dodatkowe przesłanki powołania. M ianowicie, w ynikające z ustaw y powołanie w ym ienionej w tym przepisie osoby jest skuteczne, jeżeli ■— po pierw sze — wśród powołanych razem z nią w spółspad- kobierców nie ma takich, którzy by m ieli zdolność dziedziczenia gospodarstwa rol nego na zasadzie art. 1059 § 1 pkt 1—3 (przesłanka negatywna), i po drugie — osoba ta złożyła w ym agane ośw iadczenie (przesłanka pozytywna).
Uważam , że lege n o n d istin g u e n te w ym ien ione dodatkowe przesłanki powołania z ustaw y stosuje się odpowiednio do powołania na podstaw ie testam entu 31, a także w razie zbiegu dziedzic|senia ustaw ow ego i testam entow ego (por. art. 926 § 3 w związku z art. 1058). W konsekw encji w ypow iadam się — aczkolwiek z nieco odm iennym uzasadnieniem — za poglądem, który poprzednio określiłem jako prze ważający.
Co do ratio legis takiego rozstrzygnięcia, można by długo dyskutować. Słusz n ie też Drozd zwraca uwagę, że sytuacja osób objętych działaniem art. 1059 § 2 może być bardzo różna. W ydaje się w szakże n iew ątpliw e, że wśród nich ogrom ną w iększość stanow ią ludzie, którzy spędzonej na w si m łodości zawdzięczają praktyczną znajomość gospodarki rolnej, ale pracę na roli porzucili i obecnie są zatrudnieni w przem yśle. Poniew aż zaś ustaw odawca ma na w zględzie id quod p le ru m q u e jit, intencja art. 1059 § 2 jest chyba jasna.
7. Dalsza sporna kw estia dotyczy art. 1060 § 2 i 1062 § 2. W ydawałoby się, że określone tam przesłanki dotyczą jedynie pew nych szczególnych w ypadków dzie dziczenia z ustaw y i nie mogą znaleźć zastosowania do dziedziczenia testam entowego. Odm iennego zdania jest Gwiazdom orski, który twierdzi, że ilekroć hipoteza jed
28 G w i a z d o m o r s k i : U sta w o w e i te sta m e n to w e d zie d z ic z e n ie g o sp o d a rstw roln ych ,
s. 913—914; t e n ż e : P raw o sp a d k o w e w za ry sie, s. 147. 2» K u n i c k i, s. 851—852.
30 B ł a h u t a : G osp od arstw a ro ln e, s. 87—88.
31 D rozd p om ija c a łk o w ic ie p r zesła n k ę n e g a ty w n ą i d la te g o n ie m ogę się zgod zić z p ro p o n o w a n ą p rzez n ieg o w y k ła d n ią .
58 J ó z e f St . P i ą t o w s k l N r 2 (134)
nego z tych przepisów byłaby spełniona przy dziedziczeniu ustaw ow ym , testator może ustanow ić spadkobiercą gospodarstwa rolnego sw ego wnuka, brata lub sio strę tylko w tedy, gdy odpowiadają oni w ym ienionym w tych przepisach szczegól nie surow ym w ym aganiom 32.
A rgum enty m ające przem awiać za tym poglądem podw ażył już w znacznym stopniu R itterm an 33. Jak łatw o dostrzec, w ed le Gwiazdom orskiego ogranicze nie sw obody testow ania byłoby w takich w ypadkach dotkliw sze w obec bliskich krew nych spadkodaw cy (wnuki, rodzeństwo) niż w zględem krewnych dalszych, czy naw et osób obcych, co nie da się pogodzić z założeniam i prawa spadkowego i poczuciem praw nym społeczeństwa. Mimo to od strony dogmatycznej pewna niejasność pozostała M.
Pozw alam sobie m niem ać, że i tu zaszło nieporozum ienie. Zważmy, że w art. 1060 § 2 i 1062 § 2 chodzi o osoby, które w ed łu g zasad ogólnych nie są powołane do spadku; gdyby nie było tych przepisów, osoby te nie doszłyby z ustaw y do d zie dziczenia gospodarstwa rolnego, które w braku testam entu m usiałoby przypaść Skarbow i P aństw a (por. art. 1063 § 1 ) 35. P łyn ie stąd m.zd. wniosek, że w y m ie nione tam surowsze w arunki stanow ią przesłankę p o w o ł a n i a do dziedziczenia gospodarstw a rolnego.
N atom iast przy dziedziczeniu testam entow ym , kiedy pow ołanie w ynika z w oli spadkodawcy (art. 926 § 1 w związku z art. 1058), w spom niane przepisy, jak po w iedzieliśm y, nie m ają zastosowania.
8. Bardzo podzielone są poglądy oo do m ożliw ości ustanowienia osoby prawnej spadkobiercą gospodarstwa rolnego. Zarysow ały się tu trzy stanowiska. P ierw sze z nich polega na tym , że skoro art. 1065 odnosi się tylko do osób fizycznych, to osoba prawna w ogóle n ie m oże być powołana do dziedziczenia gospodarstwa rol nego; jedyny w yjątek dotyczy Skarbu Państw a, który należy do kręgu spadko bierców u sta w o w y ch 36. Drugie stanow isko przyjm uje, że m ożliwe jest powołanie takiej osoby praw nej, która przy transakcjach in te r v iv o s może nabyć nierucho m ość rolną bez zezw olenia organu adm inistracji (por. art. 160 § 2 k.c.); zwraca się przy tym uw agę, że należące do tej kategorii osób prawnych rolnicze spółdzielnie produkcyjne, kółka rolnicze oraz ich zw iązki m ają też specjalne prawo prze jęcia nieruchom ości rolnej na w łasn ość w toku postępowania egzekucyjnego (art. 957 i 982 k .p .c.)37, w skutek czego w ykładnia n ie pozwalająca na powołanie rolni czej spółdzielni produkcyjnej lub kółka rolniczego do dziedziczenia gospodarstwa rolnego byłaby sprzeczna z ogólnym i założeniam i u staw od aw czym iM. Trzeci po gląd uznaje za dopuszczalne ustanow ienie spadkobiercą gospodarstwa rolnego każ dej osoby praw nej, która istnieje w ch w ili otwarcia spadku (art. 927 § 1 k.c.), przy czym przyjęcie spadku przez niepaństw ow ą jednostkę organizacyjną podlega
32 G w i a z d o m o r s k i : U sta w o w e i te sta m e n to w e d zie d z ic z e n ie g o sp o d a rstw ro ln y ch , s. 914; t e n ż e : P ra w o sp a d k o w e w z a r y sie , s. 148.
35 R i t t e r m a n , s. 115—116. 34 R i t t e r m a n , s. 117—118.
35 Tak te ż rzec z się p rzed sta w ia ła na tle u sta w y z dnia 29.VI.1963 r. o o g r a n ic z e n iu p o działu g o sp o d a rstw ro ln y ch ; por. u ch w . S N z d n ia 20.XII.1963 r. OSN CP 1964, poz. 66.
36 B o g u s z , s. 44; P i e t r z y k o w s k i , s. 60; Ś w i ą t k o w s k i : P ra w o ro ln e, s. 113. 37 J a k o p rzy k ła d u p r z y w ile jo w a n ia r o ln ic z y c h sp ó łd z ie ln i p r o d u k c y jn y c h w za k resie n a b y w a n ia n ie r u c h o m o śc i ro ln y c h m ożna b y te ż w y m ie n ić praw o p ierw o k u p u , k tó r e w p e w n y c h w y p a d k a c h p r z y słu g u je sp ó łd z ie ln i w sto su n k u do w k ła d u g ru n to w e g o (art. 1088 § 2 k .c., art. 102 § 2 u sta w y o sp ó łd z ie ln ia c h i ich zw ią zk a ch ).
38 Tak w sz c z e g ó ln o śc i S t e l m a c h o w s k i : P ra w o ro ln e, s. 161—162. A utor ten p rzy zn a je je d n a k , że „m ożn a b r o n ić ” p o g lą d u , k tó r y w t e k ś c ie o zn aczam ja k o trzeci.
N r 2 (134) R ozrządzanie gosp o d a rstw em r o ln y m w drodze te s ta m en tu 59
ogólnem u ograniczeniu z art. 1013 k.c. (por. rozp. Rady M inistrów z dnia 16.XII. 1964 r. — Dz. U. Nr 47, poz. 318)39.
Pogląd pierw szy nie tłum aczy, dlaczego art. 1058, który odsyła do przepisów ogól nych o dziedziczeniu, nie m iałby obejm ować również art. 1013. Przecież teza, że tytu ł X k.c. reguluje tylko dziedziczenie osób fizycznych (i Skarbu Państw a), pro w adzi do w niosku, iż w zakresie dziedziczenia testam entow ego gospodarstw rol nych przez pozostałe osoby praw ne w ym ieniony tytu ł nie wprowadza zm ian w stosunku do zasad ogólnych. Poza tym zaw iera on niem ożliw ą do przyjęcia kon sekw encję, że rolnicze spółdzielnie produkcyjne i kółka rolnicze, którym nasze prawo zapewnia uprzyw ilejow ane stanow isko przy nabywaniu nieruchom ości rol nych, nie mogą dziedziczyć gospodarstw rolnych na m ocy testam entu. Tej kon sekw encji unika pogląd drugi, jednakże nie w yjaśnia on, dlaczego w m aterii d zie dziczenia przez osoby prawne sięga do przepisów o przeniesieniu w łasności, pomija natom iast bliższe, bo zaw arte w tej sam ej księdze k.c. dyspozycje o ustanow ie niu osoby prawnej spadkobiercą ( art. 927 § 1) i przyjęciu przez nią spadku (art. 1013).
Z tych w zględów uzasadniony w ydaje się jedynie pogląd trzeci. Rozumiem go w ten sposób, że spadkobiercą gospodarstwa rolnego można ustanow ić nie tylko Skarb Państw a, ale również inną państw ow ą osobę p ra w n ą 40. Skuteczność pow o łania niepaństw ow ej osoby prawnej zależy przede w szystkim od uzyskania przez nią zezwolenia, o którym m ów i art. 1013. N asuw a się tylko jedno zastrzeże nie. M ianowicie, w ydaje się, że związek w yznaniow y nie m oże być powołany do dziedziczenia gospodarstwa rolnego, ponieważ prowadziłoby to do sprzeczności z założeniam i ustaw y z dnia 20.111.1950 r. o przejęciu przez Państw o dóbr m artwej ręki (Dz. U. Nr 9, poz. 87), która stanow i jeden z podstaw ow ych aktów praw nych określających zasady ustroju i cele naszego Państw a w dziedzinie rol nictw a 41 (por. art. 4 k.c., a także art. 130 w związku z art. 1 § 3 k.c.).
9. Jeżeli ustanowiony spadkobierca gospodarstwa rolnego n ie odpowiada w ym a ganym warunkom , przypada ono spadkobiercom ustaw ow ym (art. 1065 zd. drugie). Jasne jest jednak, że powołany przepis n ie w yłącza m ożliwości przyrostu, o której m ów i art. 965 k .c .42
Zasada przyrostu w ejdzie w zastosow anie, jeżeli testator pow ołał do dziedzi czenia gospodarstwa co najm niej dwóch spadkobierców, a jednocześnie nie w y łą czył jej przez ustanow ienie podstaw ienia (art. 963) lub w inny sp osób 43.
M.zd. działanie zasady przyrostu przedstaw iać się będzie niejednakowo w za leżności od tego, w jaki sposób spadkodawca ustanow ił spadkobierców gospodar stw a rolnego, m ianow icie czy pow ołał ich do dziedziczenia całego m ajątku (łącz nie z gospodarstwem ), czy też jednym osobom przeznaczył gospodarstwo, a innym pozostały m ajątek. W pierwszej sytuacji korzyść z przyrostu odniosą w szyscy pozostali spadkobiercy, którzy w ch w ili otwarcia spadku odpowiadają w ym aga
89 F o l i c z k i e w i c z : G osp od arstw a ro ln e, s. 122.
40 p r z e p isy o n ie k tó r y c h p a ń stw o w y c h o so b a ch p r a w n y c h z a w ie r a ją p o sta n o w ien ia sz c z e g ó ln e o p r z y ję c iu lub o d rzu cen iu p rzez n ie sp ad k u ; por. art. 36 u sta w y z d nia 5.XI_ 1953 r. o sz k o ln ic tw ie w y ż sz y m (Dz. U. z J969 r. Nr 4, poz. 31).
41 P or. orz. SN z dnia 24.X.1961 r. (OSN CP 1963, poz. 55), k tó r e p o d o b n ie u zasad n ia n ie m o żn o ść n a b y cia p rzez zw ią z e k w y z n a n io w y n ier u c h o m o śc i ro ln ej w d rod ze za sied zen ia .
42 P or. u ch w , S N z d nia 11.III.1968 r., B iu l. S N 1968, nr 3, s. 17. D o c h w ili p rzy g o to w a n ia n in ie jsz e g o a r ty k u łu do d ru k u u za sa d n ien ie tej u c h w a ły n ie z o sta ło o g ło sz o n e .
43 £ o do o g ó ln y c h zasad sto so w a n ia p rzyrostu — por. G w i a z d o m o r s k i : P ra w o sp a d k o w e w za ry sie, s. 156.
■60 J ó z e f St . P i ą t o w s k i N r 2 (134)
nym warunkom , w drugiej — tylko ci, których pow ołano do dziedziczenia gospo d arstw a rolnego. Sądzę też, że gdyby w tym ostatnim wypadku żaden z pow oła nych nie odpowiadał warunkom, to do dziedziczenia gospodarstwa rolnego doszliby spadkobiercy ustaw ow i, a nie spadkobiercy powołani w testam encie tylko do częś ci m ajątku nie obejm ującej gospodarstwa.
10. N ie budzi w ątpliw ości, że spadkodawca m oże w testam encie powołać innego spadkobiercę na w ypadek, gdyby spadkobierca ustanow iony (lub m ający dzie dziczyć z ustaw y) nie mógł dziedziczyć gospodarstwa rolnego z braiku w ym aga nych przesłanek (por. art. 963). W ydaje się, że instytucja podstaw ienia może m ieć w tym zakresie duże znaczenie praktyczne, poniew aż testaitor często n ie będzie m iał pew ności co do tego, czy ustanow iony spadkobierca gospodarstwa rolnego b ę dzie odpowiadał wym aganym warunkom 44.
Podstaw ienie takie jest skuteczne tylko w tedy, gdy spadkobierca podstaw iony odpow iada tym warunkom w chw ili otwarcia spadku (art. 962 zd. trzecie i art. 1059). N atom iast przesłanką powołania spadkobiercy podstawionego będzie bądź to, że spadkobierca ustanowiony w ed łu g stanu rzeczy z owej chw ili nie m ógł d zie dziczyć gospodarstwa rolnego, bądź też to, że później spadek odrzucił lub został uznany za niegodnego, chociaż m ógł dziedziczyć gospodarstwo rolne.
Poza tym skutki podstaw ienia zależeć będą od tego, w jaki sposób tes- tator ustanow ił spadkobiercę gospodarstwa rolnego (por. w yżej, pkt 3). Jeżeli spadkobierca ustanow iony był pow ołany tylko do dziedziczenia takiego gospodar stw a, to i podstaw ienie będzie skuteczne jed ynie w tym zakresie. Gdyby natom iast spadkobierca ustanow iony był powołany do dziedziczenia całego m ajątku (lub udziału w nim), to podstaw ienie może odnosić się bądź do tegoż m ajątku, bądź te ż tylko do gospodarstw a rolnego. Zależy to zarówno od okoliczności, wskutek których spadkobierca podstawiony doszedł do spadku, jak i od w oli testatora. Jeżeli spadkobierca ustanow iony odrzucił sp a d e k 45 lub został uznany za niegod nego, to spadkobierca podstaw iony w całości w ejdzie w jego m iejsce. Jeżeli zaś spadkobierca ustanow iony nie m oże dziedziczyć jedynie gospodarstwa rolnego ze w zględu na ograniczenia w ynikające z przepisów tytułu X, to w braku odm ien nych w skazań spadkodawcy spadkobierca podstaw iony będzie powołany m.zd. ty l ko do dziedziczenia tego gospodarstwa.
III. ZA PIS
11. W iele trudności w yw ołuje k w estia zapisu gospodarstwa rolnego lub jego części (art. 1067 § 1). W ydaje się, że w pew nym stopniu w ynikają one z n ie porozum ień term inologicznych. N ależy bowiem dojść do w niosku, że „gospo darstw o rolne” w ystęp uje tu w sensie w ęższym , a w ięc oznacza jedynie zespół nieruchom ości rolnych, które n ależały do spadkodawcy i które stanow ią (lub m ogą stanow ić) zorganizowaną całość gospodarczą.
Za w nioskiem tym przem awiają następujące argum enty. Po pierw sze — gospo darstw o rolne sensu largo stanow i (patrz: w yżej) m asę m ajątkową obejmującą określone aktyw a i pasywa; osoba zatem, której gospodarstwo rolne w tym
zna-44 P i e t r z y k o w s k i , s, 64.
45 S p a d k o b ierc a p o w o ła n y z tego sa m e g o ty tu łu do d zied ziczen ia ca łe g o sp ad k u (lub u d zia łu w nim ) m oże od rzu cić ty lk o ca ło ść, a n ie sam o go sp o d a rstw o ro ln e lu b ud ział w nim ; p o r. B ł a h u t a ; G osp od arstw a ro ln e, s. 154. P or. te ż G w i a z d o m o r s k i : P ra w o sp a d k o w e w z a r y sie , s. 170.
N r 2 (134) R ozrządzanie gosp o d a rstw em r o ln y m w drodze te s ta m e n tu 61
cz.en.iu m iałoby przypaść, odpowiadałaby za długi związane z jego prowadzeniem,. ergo — byłaby spadkobiercą, a n ie zapisobiercą. Po drugie — w św ietle art. 968' § 1 k.c. w ykonanie zapisu polega z reguły na przeniesieniu oznaczonego prawa m ajątkow ego, zwłaszcza w łasn ości rzeczy (por. art. 976—980, a także art. 156 k.c.),. przedm iotem zaś takiego przeniesienia nie m oże być masa m ajątkow a.
N ależy dalej m ieć na uwadze, że zapis rzeczy ruchomej w chodzącej w skład gospodarstwa rolnego sen su largo (sztuk inwentarza żyw ego lub m artwego, płodów rolnych) podlega odrębnej dyspozycji art. 1067 § 2 k.c.46
Art. 1067 § 1 dotyczy zatem tylko nieruchom ości wchodzących w skład gospo darstwa rolnego, jest jednak bardzo w ątpliw e, czy rzeczyw iście w szystkich nieru chom ości 47. W ydaje się, że chodzi tu jedynie o nieruchom ości rolne (w rozum ieniu § 1 rozp. wyk.), albow iem zapis lasu lub gruntu leśnego, nieużytków albo działki budowlanej (już w yznaczonej zgodnie z obowiązującym i przepisami) ani nie m oże naruszyć norm obszarowych, ani też nie daje podstaw y do w ym agania od zapiso biercy k w alifikacji rolniczych.
12. W literaturze zajęto początkowo stanow isko, że prziedimdoiteim zapisu może być bądź „całe” gospodarstwo <tzn. zapewne w szystk ie wchodzące w jego skład nieruchom ości), bądź też ułam kowa lub fizyczna część tych n ieruchom ości48. Z odmiennym zdaniem w ystąp ił Gwiazdomorski, który za dopuszczalny uznaje tylko zapis fizycznej części gosp od arstw a49.
A naliza tych poglądów jest utrudniona, ponieważ reprezentujący je autorzy nie rozgraniczają w yraźnie różnych znaczeń term inu „gospodarstwo rolne”. W każdym, razie Gwiazdom orski poruszył bardzo istotny problem , który w ed łu g przyjętej tu interpretacji przedstaw iałby się następująco.
N ie jest dopuszczalne, żeby osoba A m iała etrzym ać w szystk ie w chodzące w skład gospodarstwa spadkowego nieruchom ości rolne tytułem zapisu, natom iast osoba B była uważana za spadkobiercę tego gospodarstwa. Byłaby to fikcja, po niew aż grunty rolne stanow ią podstaw ow y i decydujący składnik gospodarstwa^ Fikcja szkodliwa, bo krzywdząca w ierzycieli i spadkobiercę „bez ziem i”, który mimo to m iałby odpowiadać za długi związane z prowadzeniem gospodarstwa,, a zarazem pociągająca za sobą obejście zakazu z art. 1085 § 1 k.c., który nie sto sow ałby się do zapisobiercy. A rgum enty te b yłyby aktualne również w ów czas,
gdyby osoba A m iała otrzymać jako zapis przeważającą część (ułam kową lub fi zyczną) nieruchom ości rolnych albo też gdyby nieruchom ości rolne m iały przypaść w mniej w ięcej równych częściach kilku osobom, z których jedne testator nazw ał by zapisobiercami, a inne — spadkobiercam i.
Z tych w zględów proponowałbym następującą w ykładnię art. 1067 § 1: zapisem może być objęta tylko taka, z reguły nieznaczna, fizyczna lub u łam k ow a50 część nieruchom ości rolnych, której odłączenie nie pociągnie za sobą zm iany charakteru gospodarstwa ani nie w p łyn ie w istotny sposób na jego m ożliw ości produkcyjne. W pozostałych wypadkach osoby, dla których w testam encie przeznaczono nieru chom ości rolne lub ich części, należałoby na m ocy art. 961 k.c. uważać za spadko bierców . N ie mogę jednak zaprzeczyć, że w tych warunkach przeprowadzenie gra
46 Tak te ż P i e t r z y k o w s k i , s. 94; P o l i c z k i e w i c z : G osp od arstw a roln e, s. 125. T ak b ez b liższe g o u z a sa d n ien ia P o l i c z k i e w i c z , tam że.
48 P i e t r z y k o w s k i , s. 92—93; P o lic ż k ie w ic z , tam że.
4» G w i a z d o m o r s k i : P ra w o sp a d k o w e w za r y sie , s. 290—292.
so z a p is c z ę śc i u ła m k o w ej m oże n aru szać n o rm y ob szarow e, p o n iew a ż rodzi on zo b o w ią zan ie do p rz e n ie sie n ia u d zia łu w e w s p ó łw ła sn o śc i; por. art. 156 i 166 § 2 k .c. In aczej G w i a z d o m o r s k i , tam że.
62 J ó z e f St . P l ą t o w s k l
✓ N r 2 (134)
n icy m iędzy zapisem a ustanow ieniem spadkobiercy może być niekiedy trudne i że problem jest dyskusyjny.
13. Przesłanki skuteczności zapisu (polegają na tym , że — (po pierw sze — za pisobierca ma odpowiadać „warunkom przew idzianym dla spadkobierców p ow oła nych z ustaw y do dziedziczenia gospodarstw a rolnego”, po drugie — zapis nie może naruszać podstaw ow ej normy obszarowej (por. art. 1070 k.c. oraz § 7 ust. 1 rozp. w yk.). W razie braku którejkolw iek z nich zapis uchodzi za n iew a żn y 51.
Przesłanka pierwsza naw iązuje przede w szystkim do art. 1059. W ynika stąd, że dopuszczalny jest zapis na rzecz osoby trw ale niezdolnej do pracy albo m ałolet niej lub uczącej się, choćby nie m iała ona k w alifikacji do prowadzenia gospodar stw a rolnego, co oznacza, że do przeniesienia w łasn ości nieruchom ości rolnej w w ykonaniu takiego zapisu (por. art. 156) wprowadzono w yjątek od zasady art. 160 § 1 zd. pierw sze k.c. Z drugiej strony z art. 972 k.c. zdaje się p łynąć w niosek, że przy ustanow ieniu zapisu dla osoby, która m a tylko k w alifikacje do prowadzenia gospodarstw a rolnego (art. 1059 § 2), obowiązują te same w ym agania co przy po w ołaniu jej do spadku w charakterze spadkobiercy.
Pierw sza przesłanka m usi być spełniona w chw ili otwarcia spadku, natom iast druga, dotycząca norm obszarowych — w ch w ili w ykonania z a p isu 52. Poniew aż okoliczności, od których zależy obliczenie norm obszarowych, mogą ulegać zm ia nom, zapisobierca ma m.zd. prawo żądać w ykonania zapisu w dogodnym dla niego m om encie, jednakże tylko w ram ach term inu określonego w art. 981 k.c.53
Norm y obszarowe nie m ają zastosow ania, jeżeli zapis obejm uje tylko dożyw ot nie użytkow anie oznaczonej części nieruchom ości r o ln e j54 albo jeżeli został u sta now iony na rzecz Skarbu P aństw a (por. art. 164 k.c.).
Zapisobiercą m oże być rów nież osoba prawna, przy czym przyjęcie zapisu przez niepaństw ow ą jednostkę organizacyjną w ym aga zezwolenia (art. 969 k.c.). Do zapisu nieruchom ości rolnej lub jej części na rzecz zw iązku w yznaniow ego stosuje się to, co poprzednio powiedziano na tem at ustanow ienia takiego zw iązku spad kobiercą gospodarstwa rolnego.
14. Zapis, o .którym m ow a w aitt. 1067 § 1, może b yć doiklonany pad w arunkiem lub z zastrzeżeniem term inu (art. 975 k.c.). W szczególności m oże on obejm ować określoną część nieruchom ości rolnej z przeznaczeniem jej na działkę budowlaną dla zapisobiercy pod warunkiem , że w łaściw y organ adm inistracyjny w yrazi zgodę na takie p rzezn aczen ie55. N atom iast jest rzeczą dyskusyjną, czy w arunek może polegać na tym , że zapisobierca po otwarciu spadku uzyska k w alifikacje do pro w adzenia gospodarstw a rolnego.
Problem atyka zapisu gospodarstw a rolnego lub jego części nasuw a sporo jesz cze zagadnień, których przedstaw ienie w ram ach niniejszego artykułu nie było m ożliw e.
51 P i e t r z y k o w s k i , s. 94; P o l i c z k i e w i c z : G osp od arstw a r o ln e , s. 126.
52 Z te g o w z g lę d u bardziej w ła śc iw a w y d a je się k o n str u k c ja , że w b ra k u p ierw szej p rze sła n k i zap is je s t b e z w g lę d n ie n ie w a ż n y , je ż e li za ś b rak ty lk o d r u g ie j, je g o sk u te c z n o ść pozo sta je w z a w ie sz e n iu do u p ły w u te r m in u z art. 981 k .c .
53 P o l i c z k i e w i c z (tam że) u w a ża , że z a in te r e so w a n i sp a d k o b ie r c y m ogą w y s tą p ić do są d u o u sta le n ie , iż zapis je s t n ie w a ż n y z p o w o d u n ie z a c h o w a n ia p o d sta w o w e j n o rm y ob sza r o w ej.
54 P or. P l ą t o w s k l : G osp od arstw a r o ln e , s. 37 i n .; orz. S N z d nia 21.VI.1966 r., OSN CP 1967, poz. 31. P o p r zed n io w y s tę p o w a ły w ju d y k a tu r z e w a h a n ia , por. np. orz. SN z dnia 22.IX.1964 r., O SN CP 19(65, poz. 187.
55 P or.: u c h w . S N z dnia 20.XII.1963 r., O SN CP 1964, poz. 66, p k t 4; u c h w . S N z dnia 27.111.1965 r., O SN CP 1965, poz. 207.
