Cywilnoprawna problematyka w ustawie o zaopatrzeniu emerytalnym rolników

Jan Szachułowicz

Cywilnoprawna problematyka w

ustawie o zaopatrzeniu emerytalnym

rolników

Palestra 22/7(247), 1-12

1978

palestra 7

O R G A N N A C Z E L N E J R A D Y A D W O K A C K I E J

W Y D A W N I C T W O P R A W N I C Z E — ROK X X II — 247 — LIPIEC 1978 R.

JAN SZACHUŁOWICZ

C yw ilnopraw na problem atyka w ustawie

o zaopatrzeniu emerytalnym rolników *

O p r a c o w a n i e z a j m u j e się o m ó w i e n i e m c e l ó w u s t a w y o z a o p a t r z e n i u e m e r y ­ t a l n y m r o l n i k ó w o r a z z a s a d a m i p r z e k a z y w a n i a i p r z e j m o w a n i a n l e r u c h o m o i c l r o l n y c h , j a k r ó w n i e ż o m ó w i e n i e m te g o , j a k d a l e c e u s t a w a w y ł ą c z a s t o s o w a n i e p r a w a c y w i l n e g o o r a z p r z e p i s ó w k o d e k s u r o d z i n n e g o i o p i e k u ń c z e g o w d z i e ­ d z i n i e s t o s u n k ó w n i ą r e g u l o w a n y c h .

1. P odstaw ow e cele u staw y

U staw odaw ca w e w stę p ie do u sta w y o za o p atrz en iu e m e ry ta ln y m ro ln ik ó w , o k re ­ ślił przyczyny, k tó re legły u p o d sta w jej rozw iązań. G łów ny cel u sta w y polega na zabezpieczeniu m a te ria ln y m ludności, tru d n ią c e j się ro ln ic tw em , n a sta ro ść i n a w y p ad e k in w alid ztw a . U sta w a k o n stru u je zasadę w spółzależności e m e ry tu ry lu b r e n ty od ■wymiernych re z u lta tó w p racy ro ln ik a i członków jego ro d zin y p r a c u ­ jących z nim w gospodarstw ie. Na ro zm iar tych św iadczeń m a bow iem w pły w ilość śro d k ó w żyw ności w y p ro d u k o w an y ch w gospodarstw ie ro ln ik a i zb y ty ch je d n o ­ stkom gospodarki uspołecznionej. T akie pow iązanie św iadczeń em e ry ta ln y c h czy ren to w y c h z re z u lta ta m i tow aro w ej p ro d u k c ji g o sp o d a rstw a m oże stan o w ić s k u ­ teczny środek p o lity k i p a ń stw a w o d d ziały w an iu n a w zro st p ro d u k cy jn o śc i i to w a - row ości in d y w id u a ln y ch gospodarstw rolnych i tym sam y m częściowo rozw iązać pro b lem gospodarki żyw nościow ej k r a ju n a now ej płaszczyźnie. J e s t to m ianow icie płaszczyzna społeczno-ekonom icznych bodźców w y zw alan ia akty w n o ści w szystkich ro ln ik ó w — w ich w łasn y m i ogólnonarodow ym in te resie . P o w iąza n ie in te resó w in d y w id u a ln y ch ro ln ik ó w z p ro g ra m em w yżyw ienia n a ro d u m a stw o rzy ć ta k że

* P ełn a nazw a brzm i: U sta w a z dnia 27.X.1977 r. o zaop atrzen iu em e r y ta ln y m oraz in n y c h św ia d cz en ia ch dla r o ln ik ó w i ic h rodzin (Dz. U. Nr 32, poz. 140). W o p ra co w a n iu b ęd zie ona n a z y w a n a krótko „ u staw ą o zaop atrzen iu em e r y ta ln y m r o ln ik ó w ” .

2 J a n S z a c h u l o w t c z _{N r 7 (247)}

sp rzy ja ją ce w a ru n k i do dalszego ro zw oju ro ln ic tw a uspołecznionego oraz do k o rz y ­ stnej przebudow y s tr u k tu r y in d y w id u a ln y ch gosp o d arstw ro ln y ch i unow ocześnienia m etod gospodarow ania. S tw o rz en ie za m ia st dotychczasow ych ad m in istra c y jn y c h środków now ych społeczno-ekonom icznych m etod inten sy w n iejszeg o w y k o rz y sta n ia ziem i i podnoszenia poziom u p ro d u k cji, a n a stę p n ie k o rz y sta n ie z różnych form w spółpracy pom iędzy w szystkim i se k to ra m i ro ln ic tw a (k ooperacja i k o n tr a ­ k ta cja ), m usi, zdaniem ustaw odaw cy, doprow adzić in d y w id u a ln e g o sp o d a rstw a ro ln e do ich specjalizacji. Z ak ład a się, że w te n sposób n a s tą p i k o rzy stn iejsze w spółdziałanie p ro d u k cy jn e w szystkich podm iotów z a jm u jąc y ch się ro ln ic tw e m i ty m sam ym p o w sta n ą n iezbędne w a ru n k i do w spółzaw odnictw a w osiąg an iu w y ­ sokich w yników produk cy jn y ch . W zrost p ro dukcyjności pow inien z kolei w iązać się ze w zrostem dochodów ludności, a w ięc z podstaw ow ym czy n n ik iem w a r u n k u ­ jącym procesy m odernizacji życia społecznego n a wsi. M o d e rn iz ac ja ta, o p a r ta na w sp o m n ian y ch p rze słan k a ch społeczno-ekonom icznych, p o w in n a n a stę p n ie w yw ołać dążność do popraw y s tr u k tu r y a g ra rn e j gospodarstw przez osiągnięcie lepszej ich k o n fig u ra cji i obszarow e pow iększania, a ta k ż e do tech n iz ac ji p ra c zw iązanych z prow adzeniem roln y ch w a rsz ta tó w pracy. U podstaw tych ro zw ią zań u staw ow ych leży w ięc um ocnienie gosp o d arstw ro d zin n y c h przez o k reśle n ie ich udziału i ran g i w p ro g ra m ie gospodarki żyw nościow ej k ra ju . U staw a zm ierza ta k ż e do p o m n ie jsz e­ nia istn iejący c h dotychczas różnic w położeniu socjalnym rolników .

M ając na w zględzie ta k założony rozw ój ro ln ic tw a i jego znaczenie d la całej gospodarki narodow ej, u sta w a stw a rz a fo rm a ln o p ra w n e p o d sta w y do jego dalszego perspektyw icznego rozw oju. Z asygnalizow ane podstaw ow e cele u sta w y z n a jd u ją sw oje u za sa d n ien ie w treści k o n k re tn y c h przepisów . Z najom ość ich m a doniosłe znaczenie dla w łaściw ej w y k ład n i u sta w y i p raw idłow ego je j stosow ania.

2. Z asady p rze k azy w a n ia i o dpłatnego p rze jm o w an ia n ieruchom ości ro ln y ch U w zględniając zasadnicze cele u sta w y zw iązane z zabezpieczeniem m a teria ln y m ro ln ik ó w n a starość lu b n a w y p ad ek in w alid ztw a oraz z w p ro w ad zen iem p rze m ian s tru k tu ra ln y c h w naszym ro lnictw ie, u zasad n io n e w y d aje się p rzy jęcie poglądu, że u sta w a stanow i p rz e ja w o rg an izacy jn ej działalności p a ń s tw a w dziedzinie po­ lityki społecznej i w dziedzinie porząd k o w an ia s tr u k tu r y ro ln ic tw a. Tego ro d zaju działalność je s t zaw sze działalnością a d m in istra c y jn ą , w sto su n k u do k tó re j m a ją w zasadzie zastosow anie przep isy p ra w a ad m in istracy jn eg o . Z a ta k ą w łaśn ie k o n ­ stru k c ją p rze m aw ia ją sam odzielne u n o rm o w an ia za w a rte w u sta w ie, k tó re nie z n a jd u ją oparcia w p raw ie cyw ilnym .

P rz ek a zan iu p o d le g ają g o sp o d a rstw a ro ln ik ó w o łącznej p o w ierzchni n ie ru ­ chom ości roln y ch pow yżej 0,5 ha. E m e ry tu ra p rzy słu g u je ro ln ik o w i, k tó ry spełnia ł ą c z n i e n a s tęp u jące w a ru n k i:

1) osiągnął wiek:* 65 la t (m ężczyzna) lu b 60 la t (kobieta) albo s ta ł się in w alid ą; 2) w y tw a rz a ł i sp rze d aw ał j.g.u. p ro d u k ty ro ln e o w arto śc i nie m niejszej niż 15.000

zł rocznie przez okres co n a jm n ie j 25 la t (m ężczyzna) lub 20 la t (kobieta), w tym n ie p rz e rw a n ie przez o sta tn ie 5 la t p ro w a d ze n ia g o sp o d arstw a roln eg o p rze d jego p rze k aza n ie m n astęp cy lu b P a ń stw u ;

3) opłacał sk ła d k i n a fu n d u sz e m ery taln y roln ik ó w ;

N r 7 (247) Cywil noprawna pro blematyka m ustawie o zaop. emer. rolników 3 4) p rz e k a z a ł n astęp c y sw em u lu b P a ń stw u gospodarstw o rolne, którego w arto ść

n ie u leg ła o bniżeniu w okresie o sta tn ic h 5 la t p ro w ad zen ia gospodarstw a przed jego p rze k aza n ie m , ch y b a że obniżenie w arto ści g o spodarstw a n astąp iło z p rz y ­ czyn nie zaw inionych przez rolnika.

G ospodarstw o ro ln e m ogą przekazać zarów no w łaściciele, ja k i posiadacze. Je śli r o ln ik je s t w łaścicielem lu b posiadaczem k ilk u gosp o d arstw rolnych, p rze k aza n iu p o d le g a ją w całości w szy stk ie gospodarstw a. U staw a w sposób szczególny a k c en tu je, że e m e ry tu ra lub r e n ta p ow inna się w iązać z p ro d u k c ją ro ln ą sp rze d an ą j.g.u. i w y tw o rz o n ą przez ro ln ik a , a nie u zy sk an ą tylk o z ty tu łu p ra w a w łasności p rz e k a ­ zanego gosp o d arstw a, choć i ta k a m ożliw ość je st p rzedm iotem re g u la c ji ustaw ow ej. W celu za chęcenia do w cześniejszego p rze k azy w a n ia gospodarstw n astępcom u s ta ­ w a w pro w ad za w y ją tk o w o k o rzy stn ą zasadę, że dla rolników , k tó rzy prze k ażą go­ sp o d a rstw a następcom przed osiągnięciem w ieku em ery taln eg o i b ęd ą p racow ać ra z e m z n astęp c am i w tym gospodarstw ie, p o d sta w ą w y m ia ru em e ry tu ry będzie w a rto ść p ro d u k tó w ro ln y ch w ytw orzonych w tym gospodarstw ie i sp rzed an y ch j.g.u. w ok resie o sta tn ic h 5 la t poprzedzających rok, w k tó ry m ro ln ik o siągnął w iek e m e ry ta ln y . U zy sk an ie e m e ry tu ry lub re n ty tylk o na p odstaw ie efek tó w p ro d u k c y j­ n y c h ro ln ik a n a s tę p u je przy p rze k aza n iu g o spodarstw a następcy. W szczególnym w y p a d k u , gdy g ospodarstw o ro ln e było p row adzone n a p odstaw ie nie p ra w a w ła ­ sności, lecz p o sia d an ia sam oistnego lu b zależnego, ro ln ik m oże nabyć u p ra w n ie n ie do e m e ry tu ry lu b r e n ty p rzy sp ełn ien iu w szystkich innych p rze słan e k określonych w a rt. 2 u sta w y bez obow iązku przek azan ia posiadanego gospodarstw a n astępcy lu b P a ń s tw u (pogląd ta k i m ożna uw ażać je d n a k za dyskusyjny). R olnik, k tó ry p rag n ie p rze k aza ć gospodarstw o P a ń stw u przy jednoczesnej m ożliw ości nabycia u p ra w n ie ń e m e ry ta ln y c h z ty tu łu p ro d u k cji to w aro w ej, o trzy m u je e m e ry tu rę w edług sta w ek o kreślonych w a rt. 7 ustaw y, a ponadto o trzy m u je do d atk i zw iększające jego em e­ r y tu r ę o w arto ść p rze k a z a n e j su b sta n c ji m a ją tk o w e j n a w a ru n k a c h określonych w a rt. 8.

N iezależnie od ty c h głów nych form p rze k a z a n ia gospodarstw , ro ln ik może zbyć o d p ła tn ie sw oje gospodarstw o w całości lu b w części P a ń stw u albo jednostce gospodąrki uspołecznionej. O d płatne p rze jęc ie g o spodarstw a m oże n astąp ić na w nio­ sek w łaściciela i n a s tę p u je w ów czas, gdy n ie sp ełn ia on w a ru n k ó w do u zy skania e m e ry tu ry lu b r e n ty albo gdy w p ra w d zie sp ełn ia je, ale praw o do em e ry tu ry lu b re n ty n a b y ł n a pod staw ie inn y ch przepisów . Z asady odpłatnego pr.rejęeia g o sp o d arstw re g u lu ją p rze p isy a rt. 53—58 ustaw y. W artość nieruchom ości u sta la się w edług cen o b o w iązujących przy sprzedaży p aństw ow ych nieruchom ości ro ln y ch z m ożliw ością ich podw yższenia, jeśli zachodzą w a ru n k i ok reślo n e w a rt. 54 p k t 2 ustaw y. W m yśl tego p rze p isu w ojew oda m oże zezw olić n a u sta le n ie ceny wyższej, gdy p rze jęc iu p o d le g ają w szystkie nieruchom ości ro ln e o obszarze nie p rz e k ra c z a -' iącym 3 h a u ży tk ó w rolnych, a w łaściciel je s t z a tru d n io n y n a sta łe poza gospo­ darstw em . W y p łata należności n a s tę p u je w ra ta c h m iesięcznych, a w szczególnych w y p ad k a ch jednorazow o. O d p łatn e p rze jęc ie n a rzecz P a ń stw a n a s tę p u je w form ie decyzji n ac ze ln ik a gm iny. Je d n o stk i gospodarki uspołecznionej m ogą n ab y w a ć n ie ­ ruchom ości . n a ty c h sam ych w a ru n k a c h co i P ań stw o , z tym tylk o zastrzeżeniem , że przen iesien ie w łasności n a stę p u je n a p o d sta w ie pisem nej um ow y sporządzonej przez z a in te re so w an e stro n y , zatw ierd zo n ej po tem decyzją n ac ze ln ik a gm iny. W edług przepisów k o d ek su cyw ilnego (art. 908—916) — je śli w łaściciel g o sp o d arstw a b y ł ob­ ciążony dożyw ociem n a rzecz osób trzecich, obciążenie to nie stoi n a przeszkodzie zbyciu g o sp o d arstw a i zbycie to m oże n astąp ić bez u d ziału i zgody dożyw otnika. O m aw ian a u sta w a d a je w tej k w estii in n e rozw iązanie. W ym aga ona zgody

do-4 J a n S z a c h u ł o w i c z _{N r 7 (247)}

ży w otnika na o d p ła tn e przejęcie gospodarstw a. U staw odaw ca m ia ł tu n a w zględzie zabezpieczenie m a te ria ln e w szystkich roln ik ó w , a w ięc i dożyw otników , k tó ry c h u p ra w n ie n ia obciążają g o sp o d arstw a rolne.

Z arów no rolnikom p rze k azu jąc y m g o spodarstw a ja k i ro ln ik o m zb y w a jąc y m je o d p ła tn ie p rzy słu g u ją dw ojakiego ro d za ju u p ra w n ie n ia : jedno — o c h a ra k te rz e zobow iązaniow ym i dru g ie — o c h a ra k te rz e rzeczow ym . U p ra w n ien iam i z o b o w ią­ zaniow ym i są e m e ry tu ra lu b r e n ta bądź za p ła ta ceny, rzeczow ym i zaś — b e z p ła tn e użytk o w an ie d ziałki o obszarze 0,3 ha, b ez p ła tn e k o rzy sta n ie z lo k a lu m ieszkalnego i pom ieszczeń gospodarskich w rozm iarze niezbędnym do za sp o k o jen ia po trzeb r o l­ n ik a i jego rod zin y oraz praw o z a trz y m a n ia budynków . Z g o sp o d a rstw a rolnego przekazanego P a ń stw u , a ta k że o d p ła tn ie przejęteg o przez P ań stw o czy je d n o stk ę gospodarki uspołecznionej ro ln ik m oże w yłączyć bud y n k i, k tó re sta ją się o d ręb n y m przedm iotem w łasności. Z o d ręb n ą w łasnością b u d y n k ó w zw iązan a je st służebność g ru n to w a w zak resie niezbędnym do k o rzy sta n ia z nich.

P ojęcie przek azan ia, ja k o czynność w y stę p u jąc a w sto su n k ach p ra w a rolnego, m a specyficzny c h a ra k te r. P olega on n a tym , że w za k re sie p rz e k a z a n ia zasady kodeksu cyw ilnego są bądź w yłączone, bądź też m a ją c h a ra k te r ograniczonego z a ­ stosow ania. P ojęciow e ro zró żn ien ie dw óch sposobów p rze n iesien ia w łasności gospo­ d a rstw rolnych m a sw ój n o rm a ty w n y cel, skoro u sta w o d aw ca ta k ie rozróżnienie w prow adza. Czynność p ra w n a p rze k a z a n ia w iąże się z p o w stan iem u p ra w n ie ń em ery taln y ch lu b ren to w y c h oraz innych św iadczeń w n a tu rz e , n a to m ia st cz y n ­ ność odpłatnego p rze jęc ia w iąże się w zasadzie z elem en tam i sprzedaży, albow iem ro ln ik o trzy m u je w zajem n e św iadczenie w postaci z a p ła ty oraz w p ostaci u p r a ­ w nień w naturze.

3. C h a ra k te r p ra w n y um ow y p rze k aza n ia

P odstaw ow ym zagadnieniem , w y m ag ający m p o djęcia pró b y rozw iązan ia, je st określenie ro d za ju czynności odnoszącej się do p rze k aza n ia gospodarstw a, a w szcze­ gólności — c h a ra k te ru tego p rze k a z a n ia i jego skutków .

P rz ek a zan ie gospodarstw a rolnego P a ń s t w u n a s tę p u je n a w niosek ro ln ik a na podstaw ie decyzji a d m in istra c y jn e j, uw zg lęd n iającej sto su n ek a d m in istra c y jn o - p raw ny, któ reg o stro n am i są w łaściciel i P aństw o. Ten sto su n ek rodzi po stro n ie w łaściciela gospodarstw a zobow iązanie o c h a ra k te rz e cy w iln o p raw n y m p o legające na w yd an iu p rzed m io tu p rzek azan ia, n a to m ia st P aństw o, n a sk u te k w y d an e j d e­ cyzji o p rzek azan iu , sta je się w łaścicielem nieruchom ości i dłu żn ik iem św iadczeń określonych w decyzji, u sta lo n y c h i w y płacanych przez ZUS, a w ięc przez organ państw ow y. S to su n k i a d m in istra c y jn o p ra w n e z reg u ły nie są sto su n k am i w za jem n y ­ mi w obec nierów norzędności stro n , w tym je d n a k w y p ad k u elem en ty p ra w a cyw il­ nego d om inują w sposób w y ra źn y i sw oiście r z u tu ją n a c h a ra k te r in sty tu c ji p rz e k a ­ zania gospodarstw a. P oniew aż w zam ian za gospodarstw o p rze k aza n e P a ń stw u n a ­ stę p u je — przy spełnieniu się w a ru n k ó w określonych w a rt. 2 u sta w y — w y p łata św iadczeń pieniężnych i w yk o n an ie św iadczeń w n a tu rz e , p rz e to sto su n ek ten , mim o c h a ra k te ru a d m in istra cy jn o p raw n e g o , je st sto su n k iem w zajem nym .

P rz y p rze k aza n iu g o sp o d arstw a n a s t ę p c y m am y do czynienia z cyw ilno­ p ra w n ą um ow ą o szczególnym c h a rak te rz e. U m ow a ta, m im o że P ań stw o nie bierze w niej udziału, rodzi sto su n ek ad m in istra c y jn o p ra w n y pom iędzy przek azu jący m a P ań stw e m w zakresie św iadczeń em ery taln y ch czy rentow ych. K odeks cyw ilny w zasadzie h ie zna tego ro d za ju um ów , z k tó ry c h p o w staw ały b y obow iązki osoby

N r 7 (247) C ywilnop raw na pro blematyka w ustawie o zaop. emer. rolników ₅

trze cie j. Z na on je d y n ie um ow ę n a rzecz osoby trze cie j (pactum in fa v o re m tertii). W um ow ie ta k ie j je d n a ze stro n zobow iązuje się w obec dru g iej spełnić należn e jej św iadczenie na rzecz osoby trzeciej nie bio rącej u d ziału w czynności. D la p rzy k ła d u m ożna tu przytoczyć przep is a rt. 393 k.c. S łusznie w p iśm ien n ictw ie podniesiono, że ty lko z m ocy szczególnego p rzepisu p raw n eg o osoba trze cia może być obciążona j a ­ kim ś obow iązkiem w sto su n k u do jed n ej ze stro n um ow y za w a rte j bez jej u d z ia ­ łu, w sk az u ją c jednocześnie, że tym szczególnym przep isem je st a rt. 786 k.c.2 U n o r­ m ow anie z a w a rte w a rt. 2 u sta w y byłoby rów nież ta k im przepisem szczególnym. J e d n a k ż e należy m ieć n a uw adze, że u sta w a — poza w spom nianym w y p ad k iem — w p ro w a d za jeszcze dodatkow o szczególnego ro d za ju k o n stru k cję, p olegającą na p rzy ję c iu obow iązku przez osobę trzecią w zględem dalszych ośób (art. 43 ust. 4 ustaw y). Ma to m iejsce m ianow icie wów czas, gdy g o sp o d arstw a rolnego nie p rze jął n astęp c a, dla któ reg o p ra c a w p rze k aza n y m g o spodarstw ie stan o w iła w yłączne źró­ dło u trz y m a n ia ; w w y p ad k u ta k im n a o rganach a d m in istra c ji p aństw ow ej spoczy­ w a obow iązek u m o żliw ienia m u z a tru d n ie n ia , a w m ia rę po trzeb y p rzyuczenia go do ok reślo n ej pracy. J e s t to w ięc sw oistego ro d z a ju rozw iązanie, noszące ch a ra k te r u staw ow ego p rzyrzeczenia, bez m ożliw ości je d n a k k o n stru o w a n ia n a jego p o d sta ­ w ie roszczeń cy w iln o p raw n y ch o z a tru d n ie n ie bąd ź przyuczenie do w ykon y w an ia o k reślo n e j pracy. Z m ocy om aw ianego p rze p isu o rgany ad m in istra c ji państw ow ej zostały zobow iązane ty lk o do dołożenia s ta ra ń w tym względzie, n a to m ia st nie zostały obciążone cy w iln ą odpow iedzialnością za sk u teczn e z a tru d n ie n ie lu b p rz y ­ uczenie n astęp c y do pracy.

P rz e k a z a n ie przez ro ln ik a g o spodarstw a rolnego n a rzecz n astępcy n a podstaw ie um ow y p rze k aza n ia n ie może być u w aż an e za darow iznę, gdyż nie n a s tę p u je ono kosztem m a ją tk u darującego. Za ta k im stan o w isk iem p rze m aw ia rów n ież okolicz­ ność, że um ow a ta nie .ma w yłącznego c h a ra k te ru praw otw órczego, stanow i zaś tylk o je d n ą z p rze słan e k koniecznych do zaw arcia um ow y przek azan ia. Chodzi t,u o sp e łn ie n ie się w szystkich w a ru n k ó w w ym ienionych w ustaw ie, koniecznych nie tylk o do p rze k aza n ia gospodarstw a, lecz ta k że do uzy sk an ia u p ra w n ie ń do św iad ­ czeń pieniężnych i w n atu rz e. P rz y ta k ie j k o n stru k c ji niem ożliw e je st odw ołanie p rze k aza n ia , ta k ja k to m a m iejsce przy darow iźnie. P rz ek a zan ie bow iem s tw a ­ rza sto su n ek a d m in istra c y jn o p ra w n y pom iędzy p rzek azu jąc y m a P ań stw em , m ożli­ wość w ięc odw ołania godziłaby w cele ustaw y. W ydaje się też słuszne stanow isko, że poza niem ożliw ością odw ołania p rze k aza n ia nie m ożna także zaliczyć p rze d m io ­ tu p rz e k a z a n ia n a schedę (art. 1039 k.c.). M imo że n a p odstaw ie um ow y przek azan ia n a s tę p u je przy sp o rzen ie m a jątk o w e na rzecz następcy, causa tej czynności w iąże s:ę z u zy sk an ie m św iadczeń określonych w ustaw ie.

P oza tym po p rz e k a z a n iu g o sp o d arstw a i o trzy m an iu św iadczeń u sta je też um o­ w na w ięź m a ją tk o w a pom iędzy p rzek azu jący m a następ cą. P o zostaje je d y n ie więź takiego w łaśn ie c h a ra k te ru w y n ik ając a ze służebności osobistej, k tó ra obciąża go­ sp o d a rstw o następcy. Ź ródłem jej p o w sta n ia nie je s t je d n a k um ow a, lecz ustaw a, przy czym rola um ow y o g ranicza się ty lko do o k reśle n ia z a k resu k o rz y sta n ia zc służebności m ie sz k an ia i pom ieszczeń gospodarskich. W ynika to ze sfo rm u ło w an ia a rt. 22 ust. 2 u staw y , k tó ry to przep is w y ra źn ie stanow i, że „rolnik m a praw o do k o rz y sta n ia z lo k a lu m ieszkalnego i pom ieszczeń gospodarskich w ro zm iarze n ie­ zbędnym do zasp o k o jen ia p o trze b ro ln ik a i jego ro d z in y ”. N ato m iast p rzy d aro w i­ źnie po jej w y k o n an iu n a d a l istn ie je w sp o m n ia n a w ięź m a jątk o w a , poniew aż o b d a­ ro w a n y obow iązany je s t do w dzięczności w zględem darczyńcy. Może je d y n ie p o ­

6 J a n S z a c h u l o w l c z _{N r 7 (247)}

w stać tu w ątpliw ość, czy w w y p ad k u p rze k aza n ia g o spodarstw a dw óm n astępcom p rzy nieró w n ej w artości p rzek azan y ch k o n k re tn y c h części g o spodarstw a m o ;v istn ieć p odstaw a do ro z ra c h u n k u m iędzy następcam i. O dpow iedź przecząca będzie tu chyba praw id ło w a, poniew aż przep is art. 1039 k.c., ja k i m ógłby w ta k ie j s y ­ tu a c ji w chodzić w grę, m a zastosow anie w yłącznie do zaliczenia darow izn, p rz e ­ k az an ie zaś, ja k ju ż o tym w spom niano w yżej, nie je st um ow ą darow izny.

Po p rze k aza n iu g o sp o d arstw a w y b ra n y przez ro ln ik a n astę p c a nie może z n a jd o ­ w ać się w pozycji d łu ż n ik a w zględem osób, k tó re dziedziczyły gospodarstw o, gdyby nie było ono p rzekazane. W zw iązku z ty m niedopuszczalne będzie ta k że docho­ dzenie zachow ku przez spadkobierców osoby, k tó ra p rze k aza ła gospodarstw o. R u­ szczenie o zachow ek .jest sw oistego ro d z a ju su ro g ate m dziedziczenia (art. 991 § 2 k.c.), a p rzek azan ie g o sp o d arstw a d okonuje się Ín ter vivo s i nie w fo rm ie d a ro ­ w izny. Roszczenie o zachow ek może być k ie ro w a n e w yłącznie przeciw ko osobie m a jąc ej p rzy m io t spadkobiercy. N astępca, k tó ry p rz e ją ł gospodarstw o, m a zupełnie in n ą pozycję fak ty c zn ą i p raw n ą.

K o n k lu d u ją c w yw ody n a te n te m at, należy stw ierdzić, że teo rii p ra w a cyw ilnego zn an a je st um ow a n ie n az w a n a con tra ctu s in n o m in a tu s i ta k ą w łaśn ie um ow ą jest um ow a o p rzek azan ie g o sp o d arstw a rolnego n a rzecz n astęp cy z obciążeniem św ia d ­ czeniam i osoby trzeciej n a rzecz k o n tra h e n ta um ow y. P o d staw ą p ra w n ą zaw iązania się takiego stosunku je st u reg u lo w a n ie ustaw ow e pozostające poza ra m a m i kodeksu cyw ilnego. Swoistość tej um ow y polega n a tym , że p rze k azu jąc y dok o n u je p rz e ­ n ie sie n ia w łasności g o spodarstw a n a n astęp c ę nie kosztem sw ojego i n astęp c y m a ­ ją tk u , lecz w zam ian za określo n e św iadczenia em ery ta ln e lu b re n to w e i inne o k re­ ślone w ustaw ie. D latego też dążąc do p raw idłow ego o k reślen ia um ow y p rze k a z a n ia gospodarstw a, należy p rzy ją ć, że w łaściw ą jej k w alifik acją będzie nazw a w y n ik a ­ ją ca z treści sam ej u staw y , k tó ra stanow i sam odzielne rozw iązanie w z a k resie ro z ­ porządzenia gospodarstw em . Z pow yższych w zględów um ow ę tę należy określić zgodnie z jej u staw ow ym b rzm ien iem jako „um ow ę o p rze k aza n ie gospodarstw a następ cy lu b P a ń s tw u ”.

4. O drębności u reg u lo w a ń u staw ow ych a) W sto su n ka ch m a ją tk o w o -ro d zin n y c h

P rzek a zy w an ie g o sp o d arstw a n astęp cy lu b złożenie w nio sk u o p rze k aza n ie P a ń ­ stw u stanow i n ie w ą tp liw ie czynność p rze k ra c z a ją c ą za k res zwykłego' za rząd u i da jej skutecznego dokonania p o trze b n a je st — stosow nie do postan o w ień art. 36 § 2 k.r.o. — zgoda drugiego m ałżonka, w y rażo n a w fo rm ie w ym ag an ej dla d an ej czyn­ ności. Pow yższą zasadę m o d y fik u je a r t. 44 ustaw y, albow iem w sy tu a cji gdy p rz e ­ k azy w an e gospodarstw o rolne o b jęte je s t w spólnością ustaw ow ą, nie je st w ym agana zgoda drugiego m ałżonka w -następujących trzech , ściśle ' określonych sy tu a cjach faktycznych:

— k iedy m ałżonek m a praw o do e m e ry tu ry lub re n ty in w alid zk iej na podstaw ie n iniejszej u sta w y lu b in n y c h przepisów ;

— k iedy p rac a w gospodarstw ie ro ln y m nie sta n o w iła dla niego ^głównego źródła u trzy m an ia ;

— kiedy gospodarstw o ro ln e w y k az u je n isk i poziom p ro d u k cji w ro zu m ien iu p rz e ­ pisów szczególnych.3

gospo-N r 7 (247) Cy wilnop ra wn a pro blematyka w ustawie o zaop. emer. rolników ₇

W yłączenia te w iążą się z zasadniczym i celam i u sta w y i m a ją sw oje u za sa d n ie­ nie ekonom iczne.

U staw o d aw ca zasad n ie p rzy ją ł, że jeśli m ałżonek m a zapew nione w łasn e z a o p a ­ trze n ie n a sta ro ść lu b n a w ypadek in w alid ztw a n iezależnie od przekazyw anego go­ sp o d a rstw a , to nie m oże on m ieć ró w n o rzęd n ej pozycji z m ałżonkiem , k tó ry n a ­ był u p ra w n ie n ia do p rze k a z a n ia g o sp o d arstw a objętego w spólnością ustaw ow ą. In ­ d y w id u aln e g o sp o d arstw a ro ln e tr a k tu je się ja k o ro d zin n e w a rsz ta ty p rac y i dlatego m ałżonek m a ją c y w łasn e za o p atrz en ie z inn eg o ty tu łu niż p rac a w p rz e k a z y w a ­ nym gosp o d arstw ie stw a rz a d om niem anie, że nie b y ł on w sta n ie w y d a tn ie u z u p e ł­ nić w gosp o d arstw ie p o trze b n ej siły roboczej. A w ięc chyba tylk o z tych w zględów u sta w o d aw ca p o m ija w y ra źn ie zgodę m ałżonka.

Je śli zaś p ra c a m ałżonka w gospodarstw ie ro ln y m nie stan o w iła dla niego głów nego źró d ła u trz y m a n ia , to p rzy z n an ie m u u p ra w n ie ń w rozum ieniu a rt. 36 § 2 k.r.o. godziłoby w podstaw ow y cel ustaw y, sk o ro św iadczenia przew id zian e w u sta w ie o za o p a trz e n iu em ery taln y m ro ln ik ó w w iążą się głów nie z p rac ą n a roli.

W reszcie gdy gospodarstw o w y k az u je n iski poziom pro d u k cji, to pom inięcie zgody drugiego m ałżonka je s t p o dyktow ane koniecznością szybkiej lik w id a cji żle p ro ­ w adzonego g o sp o d arstw a i w określonych okolicznościach m oże n aw e t stanow ić dla niego „sw oistego ro d za ju sa n k c ję ” za obniżenie zdolności p ro d u k cy jn e j rodzinnego w a rs z ta tu pracy.

Z z e sta w ien ia treści obu przepisów , tj. a rt. 36 § 2 k.r.o i a rt. 44 ustaw y, w ynika, że p o zo stają one do siebie w sto su n k u k o n k u ren c y jn y m . P rz ep is art. 44 ustaw y jako le x specialis posterior w sto su n k u do a rt. 36 § 2 k.r.o. w yłącza w z a k resie przez siebie reg u lo w a n y m a rt. 36 § 2 k.r.o. N ie oznacza to je d n ak , żeby a rt. 44 u sta w y w yłączał ro z strz y g an ie sporów przez sąd m iędzy m ałżo n k am i zarów no co do s a ­ m ego p rze k a z a n ia ja k i co do w yboru osoby n astęp cy spośród k ręg u osób o k re ­ ślonych w a rt. 75 ust. 1 p k t 2 u staw y , jeśli jednocześnie każdy z nich p ra c u je w g o sp o d arstw ie przeznaczonym do p rze k a z a n ia (art. 43 ust. 2 ustaw y) i każdy d aje g w a ra n c ję należytego p row adzenia g o spodarstw a.4

W raz ie istn ie n ia pow yższych rozbieżności m iędzy m ałżonkam i ta k co do p rz e ­ k az an ia g o sp o d arstw a ja k i co do w y b o ru n astęp c y konieczne je st ro zstrzygnięcie sądu przez w y d an ie odpow iedniego orzeczenia. Je śli chodzi o rozbieżności d o ty c zą­ ce tylk o sam ego p rzek azan ia, to p o d staw ą p ra w n ą będzie przepis a rt. 39 k.r.o. P rz e ­ pis te n je st n o rm ą z z a k resu p ra w a rodzinnego i u po d staw jego sto so w an ia zaw sze leży dobro rodziny. D obro to, oprócz ta k ich elem en tó w m ajątk o w y ch ja k p rzy c zy ­ ny p rz e k a z a n ia g o sp o d arstw a rolnego, m oże stan o w ić p o d staw ę do w y d an ia orzecze­ nia negatyw nego. Może to m ieć m iejsce np. w w y padku, gdy z w nioskiem do sądu

w ystąpi m ałżonek nie przy czy n iający się należycie do p ro w ad zen ia gospodarstw a. Jeżeli n a to m ia st m iędzy m ałżonkam i z a ry su je się spór, k o m u spośród k ilk u n a s tę p ­ ców p rze k aza ć gospodarstw o, to p odstaw ą p ra w n ą ro zstrz y g an ia takiego sp o ru nie może być przep is a rt. 39 k.r.o., gdyż w ta k im w y p ad k u m am y do czynienia n ie z czynnością p rz e k ra c z a ją c ą zak res zw ykłego z a rząd u rzeczą w spólną, lecz z w y ­ b o rem następcy. Tego ro d z a ju spór w k racza w sferę isto tn y ch sp ra w rodziny i d la ­ tego zgodnie z a rt. 24 k.r.o. ro zstrz y g an ie w tym w zględzie będzie należało do sądu, albow iem ten ro d zaj s p ra w należy do takich, k tó re m ogą być rozstrzy g an e

darstw ro ln y ch d o k a te g o rii w y k a z u ją c y c h n isk i poziom p rod u k cji w sk u tek zan ied b an ia i w sp ra w ie u sta len ia w y s o k o śc i n a k ła d ó w n iezb ęd n y ch do p rzy w ró c en ia żyzn ości g ru n tów (Dz. U. Nr 11, poz. 58).

•ł P atrz w tej m ierze § 37 rozp. R ady M in istrów z dnia 9.XII.1977 r. w sp ra w ie w y k o ­ n an ia n ie k tó r y c h p rzep isów u sta w y o zaop atrzen iu em e r y ta ln y m oraz in n y ch św ia d cz en ia ch dla ro ln ik ó w i ich rodzin.

8 J a n S z a c h u Ł o w i c z _{N r 7 (247)}

w drodze p o rozum ienia m ałżonków . S ą to sp raw y o c h a ra k te rz e osobistym , nie je st bow iem rzeczą obojętną dla każdego z rodziców , z k tó ry m n astęp c ą p o zo stan ą we w spólnym siedlisku, p rzy k tó ry m z nich będ ą m ieć lepsze poczucie spokojnej s t a ­ rości oraz k tó ry z tych n astęp c ó w będzie dobrym p ro d u ce n tem (z zachow aniem tra d y c ji rodzinnej), a k tó ry tylk o dobrym gospodarzem . S ięganie do śro d k a o p a rte ­ go n a przepisie a rt. 24 k.r.o. nie zaw sze m oże się okazać skuteczne. W skazuje na to stanow isko w yrażone w piśm ien n ictw ie.5

R odzinny c h a ra k te r gosp o d arstw chłopskich i silniejsze zw iązki m iędzy c z ło n k a­ m i rodzin chłopskich niż w y stę p u jąc e w innych środow iskach p rzesąd ziły o w y ­ bo rze rozw iązania ustaw ow ego, k tó re p rzy z n aje e m e ry tu rę lu b r e n tę i in n e św ia d ­ czenia łącznie obojgu m ałżonkom .6 U staw a stw a rz a w ięc now e sto su n k i m a ją tk o w e w y n ik ając e z odrębnego u reg u lo w a n ia u p ra w n ie ń m ałżonków do św iadczeń nią przew idzianych. W spom niane u p ra w n ie n ia n a b y w a ją oboje m ałżonkow ie łącznie, chociażby tylko jeden z nich b y ł w łaścicielem g o sp o d arstw a rolnego i o siągnął w iek em ery taln y lub doznał inw alidztw a. Od tej zasady u sta w a dopuszcza w y jątek , kiedy m ałżonek przez o sta tn ie 5 la t p rzed p rzek azan iem g o sp o d arstw a rolnego n a ­ stępcy lub P ań stw u n ie p rac o w a ł w gospodarstw ie i nie pozostaw ał z m ałżonkiem ro ln ik iem we w spólnym gospodarstw ie dom ow ym . W ów czas e m e ry tu ra p rzy słu g u je d rugiem u m ałżonkow i w pełnej w ysokości.

P odstaw ow ym św iadczeniem je s t św iadczenie pieniężne i jeśli ono p rzy słu g u je łącznie, to rów nież łącznie p rzy słu g u ją u p ra w n ie n ia do k o rz y sta n ia z d ziałk i i po ­ m ieszczeń m ieszkalnych oraz gospodarskich. U staw a w y raźn ie o k reśla , k ie d y i w ja k ich w a ru n k ac h może n astąp ić podział św iadczenia pieniężnego, n a to m ia st nie re g u lu je podziału św iadczeń w n atu rz e. T akie rozw iązanie m oże p row adzić do nie­ je d n o lite j w yk ład n i ustaw y. M ożna bow iem rep rez en to w ać stanow isko, że skoro podstaw ow e św iadczenie je st podzielne, to nie m a żadnych przeszkód do p rzy jęcia m ożliw ości podziału działk i przydom ow ej pom ieszczeń m ieszkalnych i gospodarskich i w ów czas fniałyby zastosow anie przepisy kodeksu cyw ilnego. M ożna tu przyjąć in n e rozw iązanie w yn ik ające z ro zum ow ania, że skoro ustaw o d aw ca dopuścił tylko do podziału św iadczenia pieniężnego, p o m ijają c m ilczeniem podział in n y c h u p r a ­ w nień, to oznacza to, że nie p o dlegają one podziałow i i p rzy słu g u ją u p raw n io n y m łącznie. Za ta k ą w y k ład n ią p rze m aw ia zasadniczy cel u sta w y zw iązany z zab ez­ pieczeniem w a ru n k ó w m a te ria ln y c h rodzinie ro ln ik a , a ta k ż e w zgląd n a k o n ty ­ n u ac ję dotychczasow ego łącznego k o rzy sta n ia z m a ją tk u w spólnego.

O dm ienna je st n a to m ia st sy tu a cja zw iązana z p raw em z a trz y m a n ia przez ro ln ik a budynków , k tó re p rze k sz ta łc a ją się w o d ręb n y przed m io t w łasności. W p oprzednim sta n ie p raw n y m 7 u sta w a dopuszczała do p o w sta n ia o drębnej w łasności budy n k ó w w o d erw an iu od sta n u p raw n eg o zw iązanego z g ru n tem , a w ięc reg u lo w a ła te n p ro ­ blem w oderw an iu od zasad w y n ik ający ch z przepisów a rt. 48, 235 i 272 §■ 3 k.c. O becnie obow iązująca u sta w a w ypełniła tę lu k ę stanow iąc, że z o d ręb n ą w łasnością zatrzy m an y ch przez ro ln ik a b u d y n k ó w zw iązana je st służebność g ru n to w a w z a k re ­ sie niezbędnym do k o rzy sta n ia z budynków . M ożemy tu odnotow ać dalsze jeszcze zm iany. Treść p ra w a w łasności za trzy m a n y ch b u d y n k ó w polegała dotychczas na k o rzy sta n iu z nich ta k sam o, ja k przy pełnym p raw ie w łasności, z tym jednak

5 Por. S. B r e y e r i S. G r o s s w p racy zb iorow ej pt.: K odeks ro d zin n y i o p iek u ń ­ czy — K om entarz, W arszaw a 1975, s. 84 i nast.

6 P atrz: Sp raw ozd an ie sten o g ra ficzn e z 11 p osied zenia S ejm u PRL w dn iu 27.X.1977 r., K ad en cja VII — sesja III, W arszaw a 1977.

7 Patrz: u sta w a z dnia 29 m aja 1974 r. o p rzek azyw an iu g osp od arstw r o ln y ch na w łasn ość P ań stw a za ren tę i sp ła ty p ien iężn e (Dz. U. Nr 21, poz. 118).

N r 7 (247) Cy wilnop ra wn a pro blematyka w ustawie o ia o p . emer. rolników 9 zastrzeżen iem , że było ono czasowo ograniczone, bo w zasadzie na czas życia ro ln i­ k a i jego m ałżonka, i dlatego nie mogło być przed m io tem sp a d k o b ra n ia.8 W o m a­ w ia n e j u sta w ie nie m a ju ż ta k ich ograniczeń.

B ra k ta k że p o d sta w do istn ie n ia rozbieżności w y k ład n i w kw estii, czyją w ła ­ snością s ta ją się za trz y m a n e b u d y n k i.9 B u dynki te są przed m io tem w łasności ro ln i­ ka, jego m a łżo n k a albo obojga m ałżonków — stosow nie do sta n u w łasności n ie ­ ruchom ości ro ln e j istniejącego przed jej przekazaniem .

b) W sto su n ka ch w d ziedzinie praw a spadkow ego

Je d n y m z podstaw ow ych zagadnień w ystęp u jący ch na g runcie te j gałęzi p raw a je s t o k reślen ie k ręg u następców .

P rz e z pojęcie następ có w rozum iano tra d y c y jn ie osoby dziedziczące sp ad ek zgodnie z p rze p isam i p ra w a spadkow ego. N ato m iast u sta w a rozszerza pojęcie następcy, albow iem uw aża za takiego nie tylk o osobę, k tó ra może dziedziczyć gospodarstw o ro ln e z ustaw y, ale zalicza ponad to do k ręg u tych osób p asierb ó w i w ychow anków ro ln ik a, jeżeli m a ją oni k w alifik acje do pro w ad zen ia g o spodarstw a rolnego, nie przekroczyli 55 la t życia i n ie są in w alid am i I i II grupy. Z b ra k u ta k ic h n a s tę p ­ ców m oże być n astęp cą n a w e t w spółw łaściciel g ospodarstw a, a 'w ię c osoba zupełnie obca, lecz pow iązan a m ajątk o w o z gospodarstw em . U po d staw tego rozw iązania leży m yśl um ocnienia ekonom icznego gospodarki chłopskiej, ta k ab y w łaściciel nie dzie­ lił p o siad an ej ziemi, lecz p rze k azy w a ł ją je d n em u tylko następcy.

U sta w a w k ra cz a rów nież w sferę sp a d k o b ra n ia, gdyż w razie p rze k aza n ia go­ sp o d a rstw a n astęp c y m am y do czynienia z rozporządzeniem m a jątk iem za życia. W chw ili w ięc śm ierci przekazującego nie będzie już rolniczego p rzedm iotu spadku. R ozporządzenie za życia gospodarstw em ro ln y m w form ie p rzew idzianej w ustaw ie nie d a je podstaw ' żadnem u ze spadkobierców do w y stą p ien ia z w nioskiem o stw ie r­ dzenie nabycia sp a d k u w sto su n k u do przekazanego gospodarstw a. P oniew aż u m o ­ w a p rz e k a z a n ia n ie m a c h a ra k te ru darow izny, b r a k je st p rze słan e k do zaliczenia p rze d m io tu p rze k a z a n ia n a schedę w postępow aniu o dział spadku. N iedopuszczalne je s t rów nież dochodzenie zachow ku, c czym była już w yżej m ow a przy o m aw ianiu c h a ra k te ru p raw nego um ow y przekazania..

c) W stosunkach w y n ik a ją c y c h z u m o w y d zierża w y

P rz e k a z a n ie g o spodarstw a w yw ołuje w łaściw e sobie sk u tk i w za k resie um ów dzierżaw y, i to zarów no po stro n ie dzierżaw cy ja k i w ydzierżaw iającego. Jeżeli ro ln ik p rze k azu jąc y gospodarstw o był dzierżaw cą lu b b y ł w y d zierżaw iającym , to n a ­ stęp ca w stę p u je e x lege w p ra w a przekazującego w zak resie za w arty ch u p rze d ­ nio um ó w dzierżaw y. R ozw iązanie to za p ew n ia ciągłość dzierżaw y i stab iln o ść go­ sp o d aro w an ia n a g ru n ta c h dzierżaw ionych (art. 47 ust. 1 ustaw y). P rzepis art. 47 ust. 2 u sta w y w p ro w ad za odm ienność u reg u lo w a n ia te rm in u w ypow iedzenia u m o ­ wy dzierżaw y, zanim n astą p i p rze k aza n ie gospodarstw a. Je śli ro ln ik , będąc d z ie r­ żaw cą, spełnia w a ru n k i do u zy sk an ia e m e ry tu ry lu b re n ty , to p rzy słu g u je mu

8 P atrz. art. 11 u sta w y z dnia 29.V .1974 r. o p rzek a zy w a n iu g osp od arstw ro ln y ch na w ła s­ n ość P a ń stw a za r e n tę i sp ła ty p ien iężn e (Dz. U. Nr 21, poz. 118) oraz J. S z a c h u ł o w i c ? : P raw o za trzym an ia b u d y n k ó w w św ie tle u sta w y o p rzek azyw an iu P aństw u g osp od arstw za ren tę lub sp ła ty , P al. 1976, s. 15—16.

9 P atrz: u ch w a ła sk ła d u sied m iu sęd zió w SN z d nia 24.1.1976 r. III CZP 83/75, OSNCP 1976. nr 4, poz. 68 oraz G losa do tej u c h w a ły J. S z a c h u ł o w i c z a : P iP 1977, nr 3, s. 174 i nast.

10 J a n S z a c h u t o w i c z _{N r 7 (217)}

wówczas praw o w ypow iedzenia um ow y d zierżaw y z za ch o w a n iem 6 -m iesięcznego te rm in u w ypow iedzenia, licząc od d a ty w ypow iedzenia, n iezależn ie od tego, czy końcow y te rm in w ypow iedzenia będzie u p ły w a ć na k oniec ro k u d zierżaw nego (a więc odm iennie, niż to re g u lu je a r t. 704 k.c.).

Z pow yższego u n o rm o w an ia w yn ik a, że u sta w o d aw ca n a g ru n cie um ó w d z ie r­ żawy nieruchom ości roln y ch d o p a tru je się szerszego in te re su społeczno-gospodarcze­ go zw iązanego z przeb u d o w ą s tr u k tu r y a g ra rn e j. Dał te m u w y ra z n a jp ie rw w u s ta ­ wie z dnia 26.X.1971 r., zm ieniającej kodeks cyw ilny, przez u sta n o w ie n ie w a rt. 695 § 2 k.c. na rzecz dzierżaw cy p ra w a p ie rw o k u p u w ra z ie sp rze d aż y d zierżaw ionej nieruchom ości ro ln e j,10 11 a n astęp n ie po ra z d ru g i w o m a w ian e j u sta w ie, p rzy z n ają c dzierżaw cy k ró tszy te rm in w ypow iedzenia um ow y dzierżaw y, jeżeli sp ełn ia on w aru n k i w niej określone.

d) W d zied zin ie odpow iedzialności za długi

U staw a o zao p atrz en iu e m ery taln y m ro ln ik ó w w sposób sam odzielny re g u lu je odpow iedzialność za zadłużenie zw iązane z prow adzeniem g o sp o d a rstw a rolnego, a w ięc w o d erw an iu od zasad k odeksu cyw ilnego, kodeksu rod zin n eg o i o p ie k u ń ­ czego oraz u sta w y z dn ia 16.X I.1960 r. o zm ian ie d e k re tu z d n ia 26.X .1950 r. o zo­ bow iązaniach p odatkow ych,11 a ta k że u sta w y z dn ia 28.V I.1962 r. o p rze jm o w an iu nieruchom ości rolnych n a w łasność P a ń s tw a za zaległe n ależ n o ści.12

U staw a o za o p atrz en iu em ery taln y m ro ln ik ó w dzieli dłu g i zw iązan e z p ro w a ­ dzeniem gospodarstw a rolnego n a dw ie k ateg o rie.

Do pierw szej z nich należ ą zaległe sk ła d k i n a fu n d u sz e m e ry ta ln y ro ln ik ó w oraz p o d atk i i opłaty, k tó re p o trąc a się z p rz y słu g u ją c e j ro ln ik o w i e m e ry tu ry lub ren ty (art. 21 i 48 ust. 1). T ryb p o trą c a n ia o k reśla § 35 rozp. w ykonaw czego.13 W edług tego przepisu p o trąc eń dok o n u je ZUS — n a p o d sta w ie zaśw iad czen ia n a ­ czelnika gm iny stw ierd zająceg o w ysokość zaległych sk ład ek , p o d atk ó w i o p ła t — przez zm niejszenie należn y ch św iadczeń o k w o tę nie p rz e k ra c z a ją c ą 20% w ysokości w y płacanych m iesięcznie św iadczeń aż do w y cz e rp a n ia całej zaległości p o w sta łej z w ym ienionych w yżej trze ch tytułów . P o d sta w y te j odpow iedzialności oraz zasady jej rea liz a c ji m a ją zastosow anie tylk o w w y p a d k u p rz e k a z a n ia g o sp o d a rstw a ro l­ nego następcy.

Do dru g iej k ateg o rii długów należą o b ciąż en ia na rzecz osób trze cic h zabezpie­ czone h ipotekam i lu b obciążenia in n y m i p raw am i oraz dożyw ociem . Zasady odpow iedzialności za tego ro d za ju o b ciążenia są u reg u lo w a n e odm iennie, w zależno­ ści m ianow icie od tego, k to p rz e jm u je go sp o d arstw o ro ln e: n a s tę p c a czy P aństw o. Je śli p rze jm u je je następ ca, to stosow nie do a rt. 48 ust. 2 u sta w y te n że n a s tę p ­ ca p rz e jm u je gospodarstw o ro ln e w ra z z ty m i obciążeniam i bez żadnych o g ra n i­ czeń i odpow iada całym sw oim m a jątk iem . J e s t to rozw iązanie społecznie u s p ra w ie ­ dliw ione, gdyż n astęp c a o trzy m u je go sp o d arstw o ro ln e n ie o d p ła tn ie ; ponad to d łu ­ gi zabezpieczone hip o tek am i w iążą się głów nie z k re d y ta m i in w e sty c y jn y m i udzie­ lonym i roln ik o w i przez jed n o stk i gosp o d ark i uspołecznionej, k tó re to k re d y ty zw ięk­ szają w artość su b stan cji p rzekazanego g o sp o d a rstw a i z su b s ta n c ji tej następca będzie czerpać pożytki.

10 Dz. U. Nr 27, poz. 252. 11 Dz. U. Nr 51, poz. 300.

12 T ekst jed nolity: Dz. u . z 1969 r. Nr 17, poz. 130. 13 Patrz: Dz. U. z 1977 r. Nr 37, poz. 166

N r 7 (247) Cyw il nopraw na pro b lem a tyk a o ustawie o zaop. emer. rolników 11 S to so w n ie do a rt. 50 u sta w y odpow iedzialność P a ń stw a za zadłużenia zw iązane z p ro w a d ze n iem p rze k aza n eg o m u g o sp o d a rstw a podlega dw o jak im ograniczeniom . P a ń s tw o o d pow iada w ięc za w szystkie za d łu żen ia dotychczasow ego w łaścic:ela tylko w obec w ierzy cieli b ęd ą cy c h je d n o stk a m i gospodarki uspołecznionej, a w obec innych w ierzycieli — za d ługi u ja w n io n e w k siędze w ieczystej lu b zbiorze dokum entów , i to ty lk o do w ysokości w arto śc i p rz e ję te j nieruchom ości lu b gospodarstw a. Szcze­ gółow e zasady zw ią za n e z rozliczen iam i zadłużeń obciążających gospodarstw o p rz e ­ k az an e P a ń stw u są z a w a rte w § 40 rozp. w yk.11

O d m ien n ie od p rze d staw io n y c h w yżej zasad odpow iedzialności za długi zw ią­ zane z p ro w a d ze n iem g o sp o d a rstw a ro ln eg o p rze d staw ia się odpow iedzialność za zo­ b o w iąz an ia z ty tu łu zaciąg n ięty ch k red y tó w , jeśli ro ln ik w um ow ie p rzek azan ia w yłącza b u d y n k i, a w a rto ść p rz e ję ty c h przez P ań stw o nieruchom ości je st niższa od nie spłaconych k red y tó w . W w y p a d k u tak im , stosow nie do § 39 cyt. rozp. w y k o n , k re d y ty n ie z n a jd u ją c e p o k ry c ia w w arto śc i p rze ję ty c h przez P ań stw o nieruchom ości u le g a ją zaw ieszeniu. Je że li z a trzy m a n e b u d y n k i ro ln ik p rzekaże P a ń ­ stw u w zam ian za d o d a te k do e m e ry tu ry lu b re n ty (art. 50 § 3 ustaw y), to k r e ­ dyty p o d le g ają u m o rze n iu . W raz ie sp rze d aż y przez ro ln ik a b u d y n k ó w i sk o rzy stan ia przez P ań stw o z p ra w a p ie rw o k u p u zaw ieszone k re d y ty p o dlegają pokryciu z kw ot nabycia. W ra z ie sp rze d aż y za trz y m a n y c h b u dynków , jeżeli P ań stw o nie skorzysta z p ra w a p ie rw o k u p u , p rze n iesien ie w łasności b u d y n k ó w na nabyw cę może n astąp ić z jednoczesnym zobo w iązan iem się n ab y w cy do p rze jęc ia zaw ieszonych należności.

e) W fo rm ie n ie zb ę d n e j do p rze ka za n ia i przejęcia gospodarstw rolnych P ra w o cyw ilne w p ro w a d za zasadę p rzenoszenia w łasności nieruchom ości — pod ry g o re m ' niew ażności — w form ie a k tu n o ta rialn e g o (art. 158 k.c.). W w ypadkach je d n a k p rz e k a z a n ia i p rze jęc ia g o sp o d a rstw a w try b ie om aw ianej u sta w y o z a ­ o p atrz en iu e m e ry ta ln y m ro ln ik ó w u sta w o d aw ca o d stę p u je od w a ru n k u form y a k tu n o ta rialn e g o , dopuszczając aż trz y ró żn e fo rm y p rzekazania. W uzasad n ien iu p ro je k tu u sta w y pod k reślo n o , że zm ian a ta je st pod y k to w an a dążnością do u p ro ­ szczenia i p rak ty c zn e g o u ła tw ie n ia w d ra ż a n ia w życie przepisów u staw y .14 15

W w y p ad k u p rz e k a z a n ia g o sp o d a rstw a rolnego na rzecz n astęp cy w ystarczy pisem na um ow a sp o rząd zo n a przez n aczeln ik a gm iny. O znacza to, że um ow a n :e może być sporządzona p rzez sam e stro n y . Ze sfo rm u ło w an ia a rt. 52 ust. 1 ustaw y w y raźn ie w y n ik a, że n aczelnikow i gm in y zostały p rzy p isa n e fu n k c je państw ow ego b iu ra n o ta rialn e g o , alb o w iem do obow iązków n aczeln ik a należy rów nież odm ow a sporządzenia um ow y w fo rm ie decyzji — podobnie ja k n otariuszow i, k tó rem u p r z y ­ słu g u ją u p ra w n ie n ia do odm ow y sp o rząd zen ia a k tu n o tarialnego. W sporządzaniu przez n ac ze ln ik a gm iny um ow y o p rz e k a z a n iu g o sp o d arstw a n astęp cy oraz w m o ­ żliw ości w y d an ia o dm ow nej decyzji w ty m w zględzie w y ra ża się m ożliwość p rz e ­ ciw działania sw obodzie um ów stro n , m a ją c e j np. n a celu w prow adzenie do ich treści obciążeń sprzecznych z zasad am i i celam i ustaw y.

P rz ek a zan ie i p rz e ję c ie g o spodarstw a przez P ań stw o n a stę p u je na sk u te k ak tu ad m in istra cy jn e g o zapadłego, w fo rm ie decyzji. W ybór przez ustaw odaw cę tej form y je st p o d y k to w an y p raw d o p o d o b n ie tym , żeby n astępow ało ja k n ajsp ra w n ie jsz e p rze k azy w a n ie i p rz e jm o w a n ie w łasności nieruchom ości przy jednoczesnym u w zględ­ nieniu in te re só w P a ń s tw a w iążących się ściśle z w łaściw ym funk cjo n o w an iem i zagospodarow aniem P aństw o w eg o F u n d u sz u Ziemi.

14 Patrz: p rzyp is 13.

15 P atrz: w y m ie n io n e w przyp. 6 S p raw ozd an ie sten o g ra ficzn e z 11 posiedzenia Sejm u PRL

12 M i e c z y s ł a w P i e k a r s k i _{N r 7 (247)}

N atom iast w raz ie p rze n iesien ia w łasności nieruchom ości n a rzecz in n y c h n:ż P aństw o jed n o stek gospodarki uspołecznionej u sta w a w a rt. 58 ust. 2 zastrzega form ę um ow y pisem nej zatw ierd zo n ej decyzją n ac ze ln ik a gm iny. To u n o rm o w an ie m a sw oje oparcie w pozycji- naczeln ik a gm iny, ja k o re a liz a to ra i k o o rd y n a to ra m iejscow ych p lan ó w gospodarczych, oraz w jego u p ra w n ie n ia c h dotyczących z a ­ p ew n ie n ia należytego gospodarow ania ziem ią, zgodnie z jej sp o łeczn o -g o sp o d ar­ czym przeznaczeniem . D latego z a tw ie rd z a ją c a decyzja n ac ze ln ik a je s t k onieczna do sp raw d za n ia tego, czy je d n o stk a gospodarki uspołecznionej n ab y w a ją c a n ie ru c h o ­ mość ro ln ą lub gospodarstw o ro ln e zapew ni w łaściw e zagospodarow anie n abytego przedm iotu.

MIECZYSŁAW PIEKARSKI

Postępowanie wyjaśniajqce i dowodowe w spraw ach

o roszczenia pracow nicze

A b y o k r ę g o w e s ą d y p r a c y i u b e z p i e c z e ń s p o ł e c z n y c h m o g ł y b y ć j e d y n ą i n sta n c ją o d w o ł a w c z ą w s p r a w a c h p r a c o w n i c z y c h , k o n i e c z n e j e s t u p r z e d n i e w y c z e r p a n i e p o s t ę p o w a n i a w y j a ś n i a j ą c e g o i d o w o d o w e g o . A u t o r o m a w i a p o s t ę ­ p o w a n i e i w y w o d z i , t e są d o d w o ł a w c z y — t a k ż e Sąd N a j w y ż s z y r o z p o z n a j ą c y s p r a w ę na s k u t e k o d w o ł a n i a od w y r o k u w y d a n e g o w 1 i n s t a n c j i p r z e z o k r ę ­ g o w y sąd p r a c y i u b e z p i e c z e ń s p o ł e c z n y c h — o b o w i ą z a n y j e s t s a m u z u p e łn ić p o s t ę p o w a n i e d o w o d o w e i o rz e c co do i s t o t y s p r a w y , n a t o m i a s t nie m o ż e u c h y lić za s k a r ż o n e g o o r z e c z e n i a w c e lu u zu p e ł n i e n i a te g o p o s t ę p o w a n i a .

S ądy p racy i ubezpieczeń społecznych (zw ane d alej w skrócie „sąd a m i”) m a ją być — w edług obow iązujących przepisów u stro jo w y ch i p ro ce d u ra ln y ch — jed y n ą i zarazem o sta tn ią in sta n c ją sądow ą w sp ra w a c h o roszczenia p rac o w n ik ó w ze sto ­ su n k u pracy. Aby sądy m ogły sp ra w n ie i szybko spełniać to zadanie, konieczne jest w szechstronne zbadanie sp raw y przez o rgan ro z p a tru ją c y ją w p o stęp o w an iu p o ­ przed zający m rozpoznanie przez sąd o d w ołania od zaskarżonego orzeczenia (za k ła­ dow ej czy terenow ej) k om isji rozjem czej albo kom isji odw oław czej do sp ra w pracy lu b o rg an u orzekającego w sp raw ie o św iadczenia p ien iężn e z ubezpieczenia społecz­ nego. U staw odaw ca n ak a za ł kom isjom „(...) dążyć do w szechstronnego zbad an ia w s z y s t k i c h i s t o t n y c h (podkreślenie m oje — M.P.) okoliczności sp ra w y ” (art. 245 p k t 1 k.p.) i uzależnił w szczęcie p o stę p o w an ia od po d an ia przez p rac o w n ik a we w niosku o ro zp a trz en ie sp o ru „(...) okoliczności fak ty czn y ch u z a sa d n iają cy c h żądanie oraz w m ia rę m ożliw ości (...) dow odów (...)” z p odaniem im ion, n az w isk i m iejsca z a ­ m ieszkania św iadków w raz ie ich w sk az an ia (§ 25 ust. 2 p k t 4 rozp o rząd zen ia Rady M inistrów z dnia 25 p aźd ziern ik a 1974 r. w sp ra w ie k om isji rozjem czych oraz k o ­ m isji odw oław czych do sp raw pracy).1 Ś w iadkow ie w sk az an i przez stro n y p o d le g ają i

i Dz. u . Nr 41, poz. 243; tek st jed n o lity : Dz. U . z 1976 r. Nr 31, poz. 183. P a ra g ra fy w sk a ­ za n e w n in iejszy m a rty k u le bez b liższeg o o zn a czen ia d otyczą teg o rozporządzenia. O dnoszą się one zarów n o do p ostęp ow an ia za k ła d o w y ch i te r e n o w y c h k o m isji ro zjem czy ch jak i do p ostęp o w a n ia k o m isji o d w o ła w czy ch do sp raw p r a c y (§ 51).