Manqu Qhapaq, król założyciel w inkaskiej tradycji historycznej

JA N SZEM IŃ SK I

Manqu Qhapaq, król założyciel w inkaskiej tradycji historycznej

Podczas podboju państw a Inków (1532— 1572) i później do połowy XVII w. wielu kronikarzy opisało dzieje państw a Inków a także innych dynastii, które władały państw am i podbitym i przez Inków. Jedynie jednak w w ypadku Inków ilość i jakość zapisów pozwala na próby interpretacji.

Każdy z kronikarzy Hiszpanów (a czasem M etysów lub Indian) napisał własną wersję dziejów Inków na podstaw ie informacji dostarczonych przez ludzi, co do których mniemał, że znają ich dzieje. Część pisarzy nie znała języków miejscowych i polegała na objaśnieniach tłumaczy. Zazwyczaj jednak kronikarze zwłaszcza hiszpańscy, znajdow ali sobie inform atorów uznawanych za szczególnie w iarogodnych już to z racji rodow odu, już to z racji zawodu. Każdy opis dziejów Inków sporządzony przez H iszpana zbudow any jest z elementów pochodzących z rozm aitych wersji tradycji andyjskich, zniekształ­ conych przez tłumaczenie oraz przez dwie selekcje; wyboru bowiem dokonyw ał wpierw inform ator decydując, czy danej informacji Hiszpanom m ożna udzielić, a potem tłum acz i kronikarz, który wybierał informacje podług własnych zainteresowań. K roniki pełne są wzmianek, że o czymś, co czytelnika może nużyć lub gorszyć, mowy nie będzie.

Opisy pióra kronikarzy indiańskich są najczęściej zapisem jednej tylko wersji, której sam au to r wyuczył się jak o części swej andyjskiej i domowej edukacji. N aw et gdy są ocenzurowane przez autora, zachowują strukturę i kolejność zdań tę samą, jak a istniała w wersji orginalnej. Wreszcie znajom ość języków ojczystych daje pewną gwarancję, że zapisy nazw własnych i innych słów andyjskich są popraw ne, a nie zmyślone. Popraw ny zapis term inów i nazw nieprzetłum aczonych umożliwia przypisanie ich do języka i jego użytkowników, pozwala zatem odtworzyć część dziejów tradycji samej.

W iadom o, że w Q usqu 1 i poza Q usqu istniały rozm aite wersje dziejów

1 W pisow ni wszystkich wyrazów andyjskich z wyjątkiem dzisiejszych nazw geograficznych oraz nazwisk autorów , stosuję znorm alizow any zapis:

P t с к P' t' с к’ OL ph th ch kh qh s ś h i w l U _У r u a i

gdzie с = polskiem u ć, s = ś, ' oznacza zwarcie krtani, h oznacza przydech, U odpow iada zm iękczonem u l, у — polskiem u j, a j to gardłowe ch. C ytow ane w ten sp osób wyrazy i nazwy własne są m oim i interpretacjami zapisów z XVI i XVII w.

690 JAN SZEM IŃ SK I

Inków i całego świata andyjskiego. Być może każdy ród arystokratyczny i każda świątynia przechowywała własną. Istniały także wersje dynastyczne przeznaczone dla różnych kręgów wtajemniczonych. W iadom o, że niektóre m alowano na tkaninach lub drewnie, inne opow iadano. W czasie świąt robili to znawcy tradycji na użytek króla. Jeszcze inne wystawiano w postaci sztuk teatralnych. Niestety tylko w nielicznych w ypadkach m ożna powiązać wersję spisaną z miejscem, rodem lub instytucją.

W śród historyków i antropologów trw a spór, jak rozumieć dzieje Inków opisane w kronikach. Spór nie dotyczy znaczenia i wagi wydarzeń, tylko tego, czego właściwie opisem jest każda z wersji tradycji: dziejów, struktury społecznej, organizacji religijnej, kalendarza? Czy zapisy zawierają informacje, które historyk m ógłby wykorzystać do rekonstrukcji dziejów Inków? Stanowi­ ska, sform ułowane już w XVI w., są dziś następujące:

1. K roniki opisują dzieje dynastii złożonej z kilkunastu władców, którzy założyli m iasto Q usqu i zbudowali wpierw regionalne królestwo a potem panandyjskie imperium. Sprzeczności między wersjami wyjaśniane są przez odw ołania do przekształceń informacji zgodnie ze stereotypam i danym i w mitach.

2. K roniki opisują dzieje dwu dynastii równoległych, które władały wpierw Q usqu a potem imperium. W XVI w. ze względu na potrzeby arystokracji inkaskiej tradycja została przekształcona w taki sposób, aby w oczach adm inistracji hiszpańskiej wszyscy Inkowie stali się członkami rodu królews­ kiego. Sprzeczności między wersjami są wyjaśniane znów przez odw ołania do procesu redagow ania tradycji, w którym opisywany władca zyskiwał status ubóstwionego przodka.

3. K roniki nie opisują dynastii, tylko przodków założycieli rodów wcho­ dzących w skład m iasta Qusqu. Wszyscy istnieli już w chwili założenia m iasta i państw a w Qusqu. Zatem lista władców nie jest listą dynastyczną tylko opisem organizacji religijnej Qusqu.

Trzecia interpretacja została rozbudow ana przez T. R. Z u i d e m ę 2 w latach sześćdziesiątych na podstawie takich wersji tradycji z XVI w., które czyniły z władców towarzyszy jednego z nich. Badania Zuidemy stały się punktem wyjścia dalszych dyskusji: czy w ogóle zachow ała się tradycja dynastyczna Inków? czy możliwe jest imperium, w którym dziedziczy się dobra, władzę, przywileje i nie przechowuje się tradycji dynastycznej? czy możliwe jest aby przez sto kilkadziesiąt lat Inkowie, pytani przez Hiszpanów o dzieje dynastii, odpow iadali zawsze opisem religijnej i rodowej organizacji Qusqu?

Jednakże badania Zuidemy dowiodły, że opis kolejnych władców jest opisem organizacji Qusqu. Badania zwolenników dyarchii potwierdziły ist­ nienie w Q usqu dwu władców, podobnie ja k w .p ań stw ach przez Inków podbitych, choć jak się zdaje, przed samym podbojem hiszpańskim ów drugi władca Inków niewiele już znaczył3.

2 T. R. Z u i d e m a. The ceque system o f Cuzco, the social organization o f the capital o f the Inca, Leiden. 1962.

K R Ó L ZA ŁO ŻY C IEL W TR A D Y C JI*IN K A SK IE J ₆₉₁

Wszystkie trzy szkoły zgadzają się co do jednego, iż pierwszym Inką był M anqu Q h ap aq Inka, wymieniany przez większość kronikarzy jak o założyciel m iasta Q usqu i pierwszy władca, założyciel jednej lub dwu dynastii, którego następcy władali imperium Inków w XVI w. Nie wszyscy kronikarze piszą 0 M anqu Q h apaq Inka, ale ci, którzy o nim wspominają, kojarzą z nim następujące fakty: stworzenie świata, stworzenie ludzkości (zwłaszcza ostatniej, obecnie istniejącej), nadanie ludziom przez Stwórcę4 reguł zachowania, przyję­ cie reguł zachow ania przez M anqu Q h apaq Inkę (i droga, którą owe reguły dotarły do pierwszego Inki), opowieść o Tiya W a n ak u 5 i Titi Q a q a 6, miejscach stworzenia i ośrodkach religijnych i politycznych, opowieść o P aqari Tam pu 1 Tam pu T u q u 7, skąd wywodzili się Inkowie, założenie m iasta Q usqu, założenie królestw a w Q usqu, ustanowienie rytuałów przejścia, ustanowienie reguł wymiany pracy8.

Żaden zapis tradycji o M anqu Q hapaq Inka nie zawiera wszystkich tematów. Opis stworzenia świata pom ijany jest prawie zawsze, a opis stworze­ nia ludzkości zazwyczaj — dlatego, że były sprzeczne z Genesis.

W niniejszym tekście próbuję odpowiedzieć na pytanie, czy wśród infor­ macji kojarzonych z postacią M anqu Q hapaq Inka są także informacje historyczne? Czy M anqu Q hapaq z racji swych funkcji założyciela fundatora jest założycielem uniwersalnym, a więc całkowicie mitycznym, czy też założy­

cielem realnym, a zatem historycznym. Oczywiście tylko jego funkcje mityczne powodowały przypisanie mu stanow ienia rytuałów przejścia, reguł wymiany pracy czy kultu waka — bogów. Inne funkcje mityczne kojarzyły go ze stworzeniem świata i ludzkości, przydaw ały mu za ojców rozm aite przed­ stawienia Stwórcy, niebieskie, ziemskie i podziemne. Tymi jednak tu zajmować się nie będę.

4 Stwórca — tak tłum aczę hiszpańskie hacedor. którym posługiwali się kronikarze w o d ­ niesieniu do andyjskich wyobrażeń Boga.

5 Tiya W anaku M iejsce pierwszego rozm nożenia, właściwie Thiya W anaku, ajmarska nazwa ruin m iasta i ośrodka kultu, który istniał od II do XI w. Praw dopodobnie było stolicą imperium, które w VI— XI w. ogarnęło południow e Peru i zierńie dzisiejszej Boliwii, p ółn ocn ego Chile oraz północno-zachodniej Argentyny. W edług zapisków w Tiya W anaku pochodzących z XVI w. Stwórca stw orzył przodków obecnej ludzkości (każdą grupę etniczną osob no) i rozesłał pod ziemią do miejsc, z których wyszli na powierzchnię. D ziś używa się najczęściej form Tiahuanaco lub Tiwanaku.

6 T iti Q aq a — Sk ała T iti. Tui m oże o z n a c za ć k tó r e k o lw iek z trzech zw ierząt n a leżą cy ch d o rod zin y k o tó w :fe lis c o n co lo r, fe lis p a rd a lis, f e lis yagou aru n di. S k ała T iti je st nazw ą w yspy na je zio rze T iti Q aqa. N a w ysp ie S tw órca stw o rzy ł św iat, n ieb o i ziem ię; je szc z e w X IX w. o b jaw iał się tam m iejscow ym In d ia n o m w p o sta ci trójb arw n ego k o ta z czerw on ym św iatłem b ijącym z czo ła . S a m o je z io r o w d zisiejszych m itach nazyw an e byw a p o ch w ą M atk i Z iem i, P aca M am a.

7 Paqari Tam pu (także Paqariq Tam pu, Paqari Tanpu, Paccarec Tampu) to dziś wieś i ruiny w peruwiańskiej prowincji Paruro, departam ent Cusco. Tam pu Tuqu to grota w Tampu, siedzibie znajdującej się w Paqari Tampu, z której Inkow ie wyszli na powierzchnię ziemi.

8 W kulturze andyjskiej reguły wym iany pracy porządkują stałą, codzienną organizację pracy rodzin chłopskich. Bez takiej wym iany rodzina chłopska nie m oże się wyżywić ani tym bardziej w yprodukow ać nadwyżki.

0 У 2 J A N S Z F .M IŃ S K I

5 * ί X

-Źródłam i do badania postaci M anqu Q hapaq Inka są wspom niane wyżej kroniki. W ybrałem spośród nich tylko takie, które wspom inają o nim z imienia i których autorzy byli w Peru i nauczyli się kiczua. Od tej reguły uczyniłem wyjątek dla jednego z pierwszych kronikarzy, który wprawdzie kiczua dobrze się nie nauczył, ale za to spisywał swoje informacje na bieżąco w latach czterdziestych XVI w., czyli w dziesięć lat po wtargnięciu Hiszpanów. Autorów podzieliłem też na Indian i Hiszpanów, przyznając pierwszeństwo kronikom indiańskim.

K R Ó L ZA ŁO ŻY C IEL W TR A D Y C JI IN K A SK IEJ ₆₉₃

D ANE KR ON IK AR S K IE

D on Felipe G u am an Pom a de Ayala ukończył swe dzieło9 w 1615 r. Pochodził, ja k sam twierdzi, z rodu, k tó ry w ładał państw em W anuku w środkow ym Peru, podbitym przez Inków , a w XVI w. posiadał d o b ra i godności w W aylla P am pa i A p k a ra 10, gdzie a u to r był dziedzicznym k u ra k ą 11. W ersja jego spełnia m inim um w ym agań, jak ich m ożna oczekiwać od XVI-wiecznego zapisu tradycji andyjskiej: a u to r znał języki miejscowe, był ary sto k ra tą w ykształconym w obu tradycjach kulturalnych, hiszpańs- ko-chrześcijańskiej i andyjskiej. Sekwencja zdań opisujących M anqu Q h apaq Inka nie jest pow tórzeniem wersji hiszpańskich. Nie w iadom o niestety, skąd pochodzi wersja, k tó rą spisał. A utor znał Q usqu i zapisał rozm aite szczegóły ważne dla m ieszkańców Q usqu a nieistotne dla m ieszkańców prow incji L ukan a i Sura, skąd pochodził. Sądzę jednakże, iż jego znajom ość tradycji z obszaru zdom inow anego niegdyś przez kulturę W ari (W inaqi)12 wpłynęła na selekcję spisanych informacji, tak sam o ja k wpłynął na nią jego żarliwy kato licyzm 13.

K ronikarz opisał M anqu Q hapaq Inkę w trzech tekstach, kom entarzach do trzech rysunków. Pierwszy z owych rysunków opisuje na tarczy herbowej bóstw a wszystkich części kosm osu jak o m ocodawców królów Q usqu, drugi przedstaw ia symbole władzy królewskiej i tytuły króla, trzeci zaś jest portretem M anqu Q h apaq Inki. Ponieważ wszystkie inne opowieści o M anqu Q h apaq spisane przez indiańskich kronikarzy są znacznie' prostsze, tylko tekst don Felipe G uam an P om a de Ayala mógł służyć do rekonstrukcji struktury indiańskiej tradycji o M anqu Q h ap aq Ince. O pow iada D on Felipe: „Tuqay Q hapaq Pierwszy Inka. Pierwsza opowieść o pierwszych królach Inkach, którzy byli ze wspom nianych praw owitych potom ków Adama, Ewy oraz potom stw a Noego a także z pierwszego pokolenia W ari W ira Q uca Runa i W ari R una i z P urun R una i z Awqa R u n a 14. Stąd poszedł qhapaq I n k a 15 Tuqay Q hapaq, Pinaw Q hapaq, pierwsi Inkowie. I skończyło się to pokolenie i ród - pierwszy Inka Tuqay Q h ap aq nie miał bałw anów ani ceremonii, nie kalał się tym, aż zaczęła królow ać żona i m atka M anqu Q hapaq Inki, co był z rodu A n a ru 16 i w ę ż y

----9 F. G u a m a n P o m a de A yala, N u eva Coronica y Buen Gobierno, Paris 1----936.

10 Apkara — dziś Aucara, dystrykt w peruwiańskiej prowincji Lucanas, departam ent A yacucho.

11 Kuraka, zwany przez H iszpanów kacykiem , dziedziczny naczelnik wsi lub grupy wsi. 12 Wari — to nazwa obecna, w XVI w. te sam e ruiny były także zwane W inaqi. 13 Por. J. Szem iń sk i, From Inca gods to Spanish saints and demons, Jerusalem 1987. 14 Kronikarz opisał andyjskie dzieje ludzkości ja k o sekwencję pięciu epok: Wari W ira Quća Runa, Wari Runa, Purun Runa, Awqa Runa. Inkap Runan. O znaczeniach epok i historiografii andyjskiej i F. G uam an Pom a de A yala w szczególności por. M. M róz, lo s runa y los wiraquëa,

estudios sobre la ideologia social andina a traves de la tradicion oral quechua, Varsovia 1984, s.

170— 211; J. S zem iń sk i, h is generaciones del mundo seglin don Felipe Ouaman Poma de A yala, „Estudios L atinoam ericanos” t. IX, 1985, s. 89— 124.

15 qhapaq Inka — król Inka.

16 amaru — wąż, żmij, przybywa z d oln ego świata, objawia się na tym św iecie i pow raca skąd przybył, zapewniając kontakt między ob yd w om a światam i. Jego upostaciow aniem w przyrodzie m oże być łańcuch gór lub skał, ale przede wszystkim jest nim rzeka. Jako pow ódź i trzęsienie ziemi

694 JAN S Z EM IŃ SK I

Ci wspom niani Inkowie skończyli się i zaczął królow ać M anqu Q hapaq Inka, który to Inka ani od W ari W ira Q uća R una ani od W ari Runa ani od Purun R una ani od Awqa Runa nie miał ani wsi, ani ziemi, ani pola, ani twierdzy, ani rodu, ani krewnych starodaw nych paqarimuq17 M anw u Q hapaq (s. 81), żeby wiedziano, czy pochodzi od dzieci pierwszych Indian, od W ari W ira Q uca Ru mc którzy wywodzili się od A dam a i od Noego z czasów potopu, że jest synem wielkich panów, qhapaq a pu li, ale on mówił, że jest synem słońca.

W spom inany pierwszy Inka M anqu Q h ap aq z ojca był nieznanego, dlatego mówili o nim: syn słońca, intip ćurin killap wawan19, napraw dę jed nak m atką jego była M am a W aqu. O kobiecie tej pow iadają, że była wielką kurw ą (poprawione na: zwodzicielką), bałwochwalczynią, czarodziejką, k tó ra z dem o­ nami piekielnymi rozm awiała, odpraw iała ceremonie i czary, i tak kazała przemawiać kamieniom, skałom, słupom, górom , i jeziorom , gdyż dem ony jej odpowiadały, a zatem rzeczona pani pierwsza stworzyła wspom niane waka20 bałam uty i czary, uroki, i tym zwiodła rzeczonych Indian. W pierw zwiedzione zostało Q usqu, i utrzym ywała je zwiedzione i sobie poddane. Indianie bowiem za cud uważali, żeby kobieta rozm awiała z kamieniam i, skałami i górami, słuchali się więc jej i służyli tej pani M am a W aqu, i tak nazwali ją quya2\ królową Qusqu. Pow iadają, że się pokładała z mężczyznami, z którym i chciała, z całego ludu. T ak zwodziła przez wiele lat, podług opowieści bardzo starych Indian.

W spom niana M am a zwała się wpierw M am a. G dy została panią, nazwała się M am a W aqu, a potem, gdy się pobrała ze swym synem i została panią i królową, przezwała się M am a W aqu Quya. A dowiedziała się za spraw ą diabła, że jest ciężarna synem, i dem on ją pouczył, żeby urodziwszy dziecko nie pokazywała go ludziom i dała je piastunce imieniem (s. 82) Pillqu Sisa, której kazał zabrać je do groty zwanej T anpu Taqu, żeby je stam tąd wyprowadzili w wieku lat dwu, i utrzymywali i głosili, że m a wyjść z P aqari T anpu król

qhapaw apu Inka imieniem M anqu Q h apaq Inka, syn słońca i jego żony

Księżyca, brat Jutrzenki, a bogiem jego m a być W ana K aw ri22. K ról ten całą ziemią będzie rządzić i będzie qhapaq apu Inka, ja k o n i23, gdyż tak głoszą i rozkazują wspom niane waka i willka24, czyli dem ony z Q usqu (s. 84).

Pow iadają, że oni przybyli z jeziora Titi Q aq a i z Tiya W anaku i że weszli do T anpu Tuqu, i stam tąd wyszło ośm ioro rodzeństwa Inków, czterech mężczyzn:

17 paqarimuq — ten który się rodzi lub kiełkuje z ziemi, para pierwszych przodków. 18 qhapaq apu — pan i król, najwyższy stopień arystokracji andyjskiej.

19 intip curin killap wawan — syn słońca, syn księżyca.

20 waka — bóg, bóstw o, miejsce święte, w szczególności bóstw o świata podziem nego, przodek daw ca życia.

21 quya — królow a — władczyni.

22 Wana Kawri — B óg Płodziciel, lokalna, używana w Q usqu nazwa oznaczająca Stwórcę w ogóle, a także jego wyobrażenie skojarzone z dolnym światem. Jako Pan doln ego św iata jest dawcą płodności, życia i zm iany, a zatem śmierci.

23 N iezrozum iałe. Sądzę, że m ow a o poprzednich Inkach.

24 willka — ■ synonim waka w odniesieniu do m ocy biorących swą siłę z górnego świata, czyli z nieba.

K R Ó L ZA ŁO ŻY C IEL W TR A D YC JI IN K A SK IEJ ₆₉₅ pierwszy drugi trzeci czwarty i cztery siostry: pierwsza druga trzecia czwarta

W ana Kaw ri Inka Q usqu W ańka Inka M anqu Q h apaq Inka Tupa Ayara Kaci Inka, Tupa W aqu huśta M am a Q u ra huśta K uri U qllu huśta Ipa W aqu huśta

Tych ośm ioro rodzeństwa wyszło z P aqari Tanpu i poszli do swego bałwana, waka W ana Kawri. G dy nadchodzili z Q ullaw 25, to m iasto Q usqu zwało się wpierw Aqa M am a, później nazw ano je Qusqu. I tak Inka rozkazał, aby czcili i składali ofiary swoim paqariku26 i waka gór, grot i skał.

Wszyscy bowiem, którzy m ają zausznice, nazywają się Inkam i, ale nie są wielmożnymi tylko biednym i Indianam i niskiego stanu, i nie są szlachcicami, tylko podatnikam i. Z tych, którzy noszą zausznice, jeden tylko był królem Inką pierwszym, M anqu Q hapaq, dlatego przezwali go qhapaq, gdyż słowo In k a jest pospolite i nie znaczy króla, jedynie qhapaq oznacza króla. Zatem pierwszy był In k a M an q u Q h apaq , drugi — A nta Inka, Q aq a W aruq Inka, Q iw ar Inka, M aska Inka, T anp u Inka, (s. 85) Lari Inka, Iqiqu Inka, Saqsa W ana Inka, W aru Q unti Inka, Aqus Inka, Ćilki Inka, M ayu Inka, Y ana W ara Inka, Q aw ina Inka. O jednym z nich pow iadają, że sobie poszedł i przepadł, a był to jeden z Inków z zausznicam i, Ć illpaka Y unka, a o Yawyu pow iadają, że pow ędrow ał pod ziemią aż do łańcucha gór Yawyu koło Limy. Oni także m ają zausznice z kości, strój, llaw tu21, pió ra i fryzurę ja k rzeczeni Inkowie. I P u kin a Q uila także byli rodem Inków , którzy, że leniwi, nie dotarli i nie stawili się na rozdaw nictw o zausznic przez Inkę, tak więc przezywają ich

paqis millma rinri2%, zausznice m ają wełniane, białe, dlatego, że nie przybyli do

T anpu T uqu

----Pow iadają, że Anka W allu Ć anka wyszli z jeziora Ćuqllu Q uća, pięćdziesiąt tysięcy milionów Indian bez kobiet, starców i dzieci, a król ich, Anka Wallu chciał zostać Inką w czasach M anqu Q h apaq Inki pierwszego. Więc rzeczony Inka podarow ał mu swoją siostrę T upa W aqu, i oszukał i zabił pana, króla i wodza A nka W allu W arm i A w qa29. Po śmierci wodza naczelnego cały jego lud uszedł w dżunglę (s. 86)”.

„M anqu Q h apaq Inka. Ten Inka królow ał jedynie w Q usqu Aqa M am a M anqu Q uapaq Inka pierwszy ojciec wspom nianych Inków miał zielone

25 Q ullaw — nazwa ziem basenu jeziora Titi Q aqa i dalszych w basenie P oop o, C opaisa, Uyuni.

26 paqariku — miejsce narodzin, miejsce w którym przodkow ie wyszli z ziemi na ten świat. 27 llawtu — opaska noszona na głowie.

28 puqis millma rinri — głupiec z wełnianym i zausznicami.

29 Warmi Awqa - K obiety W ojownicy. W przekonaniu m ieszkańców A ndów dżungla nadam azońska pełna jest ludzi niecyw ilizow anych, którzy nie znają właściwego sposobu życia. Są tam więc kłam cy Iskay U ya — D w ie Twarze, Purum Awqa W ojow nicy z Pustkow i, a także K obiety W ojow nicy. O identyfikacji ludzi Anka W allu z W armi Awqa zob. niżej.

696 JAN SZEM IŃ SK I

llawatu i pióra parasola i nausznice z czystego złota maska payśa wayuq tik a 30,

a w prawej ręce kunka kucuna31 a w lewej parasol z trzema pasam i tuqapu32 pośrodku, a od dołu jasnoniebieska, na nogach dwie opaski. I Inka ten wybudował K uri K an ća33 świątynię słońca, zaczął czcić słońce i księżyc, i mówił, że ono jest jego ojcem, i poddał sobie całe Q usqu i nic ponadto, także nie toczył wojen ani bitew tylko zdobywał oszustam i i urokam i, bałwochwalcy za spraw ą dem ona zaczęli czcić waka bałwany, a ożenił się dawszy wiano słońcu i księżycowi ze swą żoną, którą była własna m atka pani M am a W aqu Quya, z rozkazu waka demonów; zm arł zaś w wieku stu sześćdziesięciu lat w Q usqu i był człowiekiem bardzo miłym, znał wiele sztuk i sposobów i był bardzo biedny. M iał synów infantów prawowitych: Sinći R uqa Inka, Ćinpu Urm a Quya, Inka Yupanki, Paća-K uti Inka, miał też wielu bastardów i bastardzic, awkikuna i hustakunaM w Q usqu”.

Cały ten opis wydaje się sekwencją chaotycznych informacji. Zbadałem znaczenia imion własnych i term inów występujących w tekście i porów nałem poszczególne informacje z danym i innych kronikarzy. O kazało się, że wszystkie właściwie twierdzenia don Felipe G uam an Pom a de Ayala pow tarzają się, choć w innych konfiguracjach, w pozostałych kronikach.

Aby zrozumieć znacżenie opisywanych wydarzeń musiałem je uporząd­ kować kolejno według miejsca w sekwencji czasowej, bez względu na to, czy opisywane wydarzenia uważam za zaistniałe czy za mityczne. Kluczem do zrozum ienia tekstu stała się obserwacja, że w każdej grupie wydarzeń wy­ stępuje M anqu Q hapaq Inka, ale za każdym razem w towarzystwie innej kobiety, zwanej już to żoną, już to m atką, już to siostrą. W raz ze zm ianą damy następuje też zm iana miejsca, lub przynajmniej nazwy miejsca:

Funkcja M anqu Qha- paq

Inka, nowy król Dziecko, przyszły król Inka, założyciel Q usqu Inka, rozdawca zausznic Inka, król, zwycięz ca konkurenta Imię kobiety M am a W aqu Q uya M am a W aqu, Pillqu Sisa K uri Uqllu husta

???

T upa W aqu

Lokalizacja Q usqu

Q usqu-Paw ari T anpu lub T anpu Tuqu Paqari Tanpu -l-Aga M am a Paqari Tanpu Tiya W anaku?

10 m aska рауса wayuq tika — chwast, który zwisa, piorun poszukiwacz, cerem onialna nazwa odznaki władzy królewskiej, noszonej na głow ie i spiętej z llawtu.

31 кипка kuiuna — ucinacz szyj, czyli halabarda.

32 tuqapu — w pisane w prostokąt znaki haftow ane na odzieży m alow ane na naczyniach. Służyły do zapisu informacji.

33 Kuri Kanća — Z agroda Piorunow a lub Quri Kanća Z łota Zagroda to dwie m ożliwe interpretacje nazwy głównej świątyni w Q usqu, przez H iszpanów przezwanej Świątynią Słońca; dziś k ościół pod w ezw aniem św. D om inika.

34 awkikuna — ojcowie, awki — ojciec w jęz. ajmara. W Q usqu używany jako tytuł synów królewskich, hustakuna — księżniczki, husta księżniczka, tytuł córek królewskich.

K R Ó L ZA ŁO ŻY C IEL W TR A D Y C JI IN K A SK IEJ ₆₉₇

Opowieść przemieszcza Inków z jeziora Titi Q aqa i z Tiya W anaku w kraju Qullaw przez T anpu Tuqu w Paw ari T anpu do Qusqu, ale kolejność epizodów w opowieści jest odwrotna:

1. Opowieść o pojawieniu się nowego Inki w Q usqu połączona z opow ia­ daniem o jego prawowitych poprzednikach w Qusqu, Tuqay Q hapaq i Pinaw Q hapaq.

2. Opowieść o rytuale zapewniającym związek między urodzonym w Q us­ qu synem M am a W aqu a Paqari T anpu i T anpu Tuqu.

3. Opowieść o wędrówce Inków z P aqari T anpu do Qusqu, które staje się Q usqu dopiero z przybyciem Inków, a przedtem zwało się Aqa M am a. Z nią połączona jest informacja o ustanowieniu miejsc kultu.

4. Opowieść o rozdaw aniu zausznic w Paqari T anpu czyli T anpu Tuqu, z wyjaśnieniem, kto i jak uczestniczył lub nie uczestniczył w obrzędzie.

5. Opowieść o konflikcie między M anqu Q hapaq a Anka Wallu. Ponieważ zajmuje ona ostatnie miejsce w szeregu opowieści, a także dlatego, że pochodzenie Inków z jeziora Titi Q aqa i z Tiya W anaku pozostaje do tąd bez wyjaśnienia (choć wcześniej zostało wspom niane jak o punkt wyjścia), sądzę, że należy ją lokalizować właśnie nad Titi Q aq a i w Tiya W anaku. Dalej przedstawię inne argum enty, wynikające z treści opowieści.

Kolejność opisów odpow iada zatem kolejności wydarzeń opisywanych od bliższych w czasie do odleglejszych: jest to struk tura opowieści o „ojcu, dziadku, pradziadku...”. Kolejność ta nie występuje w opowieści o królach, którzy zdaniem kronikarza panowali w Q usqu po M anqu Q hapaq. K ronikarz opisuje ich od najodleglejszego w czasie do najbliższego, co odpow iada strukturze opowieści o „... pradziadku, dziadku, ojcu”.

K ażda z opowieści zawiera elementy szczególnie ważne i niewątpliwie historyczne.

K toś byl pierwszym władcą królem Qusqu. Opowieść nazywa go M anqu Q hapaq Inka, przydaje mu żonę M am a W aqu Q uya i wiąże początek jego panow ania i powstanie państw a w Q usqu z reformami religijnymi. Nowy Kult czyni z M anqu Q hapaq żywego przedstawiciela wszystkich przedstawień stwórcy odpow iadających wszystkim częściom kosmosu.

Poprzednicy nowego Inki w Q usqu są także Inkami. Tuqay Q hapaq i Pinaw Q hapaq rządzili w Qusqu; praktykow ali inną religię, któ ra jak twierdzi kronikarz nie obejm owała kultu niektórych waka. W odróżnieniu od nowego Inki nie byli władcami całkowicie niezależnymi, choć opowieść nie dostarcza danych na tem at ich zwierzchnika.

O śm ioro rodzeństwa, którzy wyszli z P aqari T anpu i T anpu Tuqu i przybyli do Q usqu przynosząc mu jego nazwę nosi im iona znaczące. Ich znaczenia są ważne dla zrozum ienia sensu opowiadania. Nie wszystkie udało mi się zrozumieć. Najjaśniejsze okazały się im iona czterech braci:

W ana K aw ri Inka — Inka, bóg, dawca płodności Q usqu W ańka Inka — Inka, skała wśród błota W anqu Q hapaq Inka — Inka, król pieczary

698 JAN SZEM IŃ SK I

Czterej bracia są jednocześnie czterema miejscami w okolicy Qusqu. W ana Kawri jest górą, Q usqu W ańka skałą wśród błot, W anqu Q h apaq grotą a Tupa Ayar Kaci cmentarzem. Cm entarz lokalizowany bywa w miejscu przebyw ania przodków, którzy pozostali wewnątrz ziemi, a zatem w Paqari Tanpu. G ó ra tak nazywana leży obok miasta. G ro ta lokalizow ana bywa w Świątyni Słońca, dziś kościele św. D om inika w Cusco, a błoto znajdow ało się pierwotnie na terenie dzisiejszego Plaża de Armas.

Przybycie braci do Q usqu jest jednocześnie aktem ustanow ienia miejsc świętych, przodków opiekunów różnych grup ludności Qusqu: W ana Kaw ri opiekował się królam i a zwłaszcza władcami z G órnego Q usqu, Q usqu W ańka opiekował się całym ludem Q usqu a zwłaszcza tymi, którzy mieli praw o do ziemi, M anqu Q h ap aq opiekował się władcami, a zwłaszcza władcami Dolnego Q usqu i całością arystokracji. T upa Ayar Kaci przez skojarzenie z najdaw niej­ szymi przodkam i, którzy nie przybyli do Q usqu tylko pozostali w P aqari Tanpu, zapewne był opiekunem całej ludności a zwłaszcza kapłanów. Sprawa wymaga dalszych badań.

W ładca — założyciel m iasta Q usqu występuje w towarzystwie K uri Uqllu

huśta. Czy jest on postacią historyczną? Archeologowie twierdzą, że kultura

m aterialna identyfikow ana z Inkam i pojaw ia się wcześniej na ziemiach na południe od Q usqu niż w Q usqu sam ym 35. Włączenie doliny w obręb ziem Inków m usiało być połączone z włączeniem jej w religijną organizację Inków i z nadaniem nazwy. Przedtem Q usqu zwało się Aqa M ama. Jeszcze w XVIII w. istniało w Q usqu ayllu czyli ród zwany U ru Aga M ana, wy­ mieniany w XVI w. jak o uru ayllu36. Nazw a uru pochodzi najpraw dopodobniej z ajmara, gdzie huru znaczy niewolnik. Im iona braci Inków, nazwy grup inkaskich wyliczonych w opowieści o rozdaw aniu zausznic, im iona poprze­ dników Inków w Q usqu najłatwiej dają się objaśnić przy użyciu słowników

ajmara. Całe nazewnictwo związane z opowieściami o M anqu Q hapaq składa

się w zasadzie z trzech grup słów: słów z języka ajmara lub pokrewnych, słów, których przypisanie do żadnej grupy językowej nie jest możliwe, gdyż należą one do słownictwa kulturalnego ogólnoandyjskiego, i słów kiczua. Słowa

kiczua są najrzadsze, ajmara — najczęstsze.

W opowieści o ośmiorgu rodzeństwa mieści się zatem także inform acja historyczna: Inkowie zajmując dolinę Qusqu, zorganizowali ją religijnie usta­ nawiając miejsca święte. Akt ten przypisany jest M anqu Q h apaq Inka, którego następcam i byli T uqay Q hapaq Inka i Pinaw Q h apaq Inka. Ich wzajemnych relacji nie potrafię ustalić.

Opowieść o rozdawnictwie zausznic przez Inkę w P aqari T anpu czyli T anpu T uqu wyjaśnia, że term in Inka jest etnonim em obejm ującym wiele rozm aitych grup. We wszystkich wypadkach, w których udało mi się zlokalizo­ wać nazwę grupy i zrozumieć jej znaczenie, okazało się, że prawie każda grupa to w rzeczywistości wieś lub grupa wsi z własnym ośrodkiem ceremonialnym. Nazwy za każdym razem są toponim am i odróżniającym i daną wieś od innych

35 Por. R. R a v i n e s , Los reinos y senorios locales, [w:] H istoria del Perii, Perii Antigua t. II, Lima 1982, s. 163— 171.

36 M. R o s t w o r o w s k i d e D i e z C a n s e c o , Estrucuras andinas del poder, Lim a 1983, s. 131.

K R Ó L ZA ŁO ŻY C IEL W TR A D Y C JI IN KA SKIEJ ₆₉₉

na niewielkim obszarze: np. wieś zwana M ayu — Rzeka, nadrzeczna — m a sens tylko wtedy, gdy toponim odnosi się do jednej wsi czy grupy wsi nad jedną w okolicy rzeką godną tej nazwy. Wszystkie miejscowości (wyjąwszy trzy ostatnie nazwy z listy) mieszczą się w prom ieniu kilkudziesięciu kilom etrów od Qusqu; wszystkie wymieniane są przy opisie dziedzicznych stanowisk, do których miały praw o w czasach im perium Inków. Wszystkie też w chwili podboju hiszpańskiego zamieszkane były przez Inków.

Qicwa In k a w XVI w. nie byli już tytułowani Inkam i. Nie są także i nie byli grupą wsi. W XVI w. tworzyli prowincję, dziś w departam encie Apurimac w Peru. Ich włączenie w skład państw a Inków ze stolicą w Q usqu kojarzone jest z władcami o wiele późniejszymi od M anqu Q hapaq Inki. Tradycja wiąże ich z Inkam i tylko w jednej chwili, a mianowicie w chwili rozdaw ania nausznic przez Inkę w P aq ari Tanpu.

Ć illpaka Y unka stanow ią następny wyjątek. Jest dziś w górach p o łu ­ dniowego Peru wieś Ćillpaka — ale po Ćillpaka, którzy by byli Inkam i, nie m a śladu. W iadom ość o ich miejscu pobytu nie pochodzi z Q usqu (gdzie wiadom o jedynie, że odeszli) a z Yaw yu37, od ludzi, którzy Inkam i nie byli. Podobnie jak Qicwa, Ć illpaka Y unka złączeni są z Inkam i wyłącznie przez to, że otrzym ali zausznice w P aqari Tanpu.

P u k in a Q u ila rów nież są przez tradycję uznani za Inków , ale od reszty o d ró żn ia ich to, że się nie stawili w P a q a ri T an p u i nie dostali tam swoich zausznic. D latego w łaśnie przezyw ani są w XVI w. puąis millma rinri — głupki z w ełnianym i zausznicam i. P u k in a Q uila są g ru pą d o b rze znaną; zam ieszkiw ali w XVI w. znaczną część ziem n ad jeziorem T iti Q aqa; ich język d o tą d nie opisany i ju ż chyba wym arły, uchodzi za język cywilizacji Tiya W an ak u. W iadom o też, że jeszcze w XVI w. na rów ni z ajmara był

lingua fran ca n a ziem iach na południe od Q u sq u po jezio ra P o o p o , U yuni

i C o p a is a 38.

Opowieść o rozdawnictwie zausznic dzieli zatem Inków na grupy związane z różnym i miejscami. W Tiya W anaku i nad Titi Q aqa obecni byli wszyscy Inkowie. P u k in a Q uila zostali na miejscu, gdy reszta ruszyła do P aq ari T anpu i T anpu Tuqu. W P aq ari T anpu po otrzym aniu zausznic wszystkie grupy rozeszły się pod ziemią, czyli w czasie zaliczanym do poprzedniego świata, do poprzedniej epoki; najdalej odeszli Ćillpaka Yunka i Qicwa. K ażda z grup, które odm aszerow ały z Paqari Tanpu, m iała swoje lokalne miejsce święte. Tradycja nie wyjaśnia, kim był rozdaw ca zausznic w P aqari Tanpu. D ane innych k ro n ik arzy 39 wskazują, że nazywał się M anqu Q hapaq Inka.

Dwie z miejscowości wymienionych w opowieści o rozdaw aniu zausznic: Q usqu i Tiya W anaku, były ośrodkam i państw, zatem i trzeci, P aqari Tanpu

37 Yawyu — dziś prowincje Yauyos i Huarochiri w departamencie Lima, Peru.

38 A. T o r e r o , Iinguistica e historia de los Andes del Peru y Bolivia, [w:] A. E s c o b a r com pilador, El reto del multilinuismo en el Peril, Lim a 1972, s. 47— 106. W szystkie grupy Indian U ru nazywają swój język pukina; jest on różny od języka nazw anego pukina przez A. Torero i przez misjonarzy z XV I w. N ie w iadom o zatem, czy Pukina Q uila Inkowie m ów ili językiem pukina Indian Uru, czy językiem pukina misjonarzy i A. Torero.

39 Por. I n k a G a r c i l a s o d e l a V e g a , O Inkach kom entarzy prawdziw ych część pierwsza, księga I, rozdział XX III (m aszynopis tłum aczenia złożon y w PIW).

700 JAN SZEM IŃ SK I

było także stolicą państw a, ośrodkiem organizacyjnym państwa. Opowieść opisuje przeto trzy kolejne stolice grupy etnicznej Inków:

Tiya W anaku — stolica wszystkich Inków

Paqari T anpu — stolica Inków bez udziału Pukina Quila, ale z udziałem Qicwa Inka i Ć illpaka Yunka, Q usqu — stolica Inków bez Qicwa Inka, Ćillpaka

Y unka i Pukina Quila.

Archeologiczne istnienie ośrodków państw owych w Tiya W anaku i w Q us­ qu jest świetnie poświadczone. D la obszaru P aqari Tanpu brak poważnych badań, choć znane są położone tam ruiny. Inne kroniki także wskazują na związki między Tiya W anaku, Paqari T anpu i Qusqu.

Opowieść o konflikcie między M anqu Q hap aq Inka a Anka W allu Ć anka nie została przez kronikarza umiejscowiona. Jezioro Cuqllu Quća, z którego wywodzić się m iał cały lud Ć anka leży w Peru w wysokich Andach (prowincja C astrovirreyna, w departam encie Huancavelica). Anka W allu Ć anka to skała

(canka) w łańcuchu skał (wallu) zwanych anka: Słowo anka dopuszcza wiele

możliwych interpretacji, z których jed n ą jest anku-buntownik. Późniejsza gra słów między ankallu strojem kobiecym a A nka W allu spowodow ała skojarze­ nie Anka W allu z W arm i Awqa, kobietam i wojownikami, lokalizowanym i w dżungli, podobnie ja k zbiegli ze swej ojczyzny ludzie Anka W allu4040. Termin Ć anka opisuje w tradycji Inków zawsze grupę etniczną zamieszkałą już to na terenie prowincji Anta W aylla dziś w departam encie Apurimac, Peru, już to grupę zamieszkałą od owej prowincji Anta W aylla na terenach dzisiejszych departam entów Ayacucho y Huancavelica w Peru.

W państwie Inków istniał sposób określania rangi jednostki adm inistracyj­ nej i jej szefa przez nadanie każdej jednostce rangi w systemie dziesiętnym:

1 = runa, człowiek czyli podatnik; 10 = ayllu, ród; 100 = pacaka, mały świat czyli wieś lub grupa wsi z własnym ośrodkiem ceremonialnym; 1000 = waran-

qa, tysiąc, grupa wsi, dolina; 10 000 = hunu, grupa dolin; 100 000 = qhapaq apu, król pan i jego królestwo.

Liczby zaczynające się od 5 określały dolną połowę każdej jednostki, oraz szefów każdej połowy z osobna, a zwłaszcza szefa dolnej połowy, który był w swej połowie równy pierwszemu, ale ustępow ał mu pierwszeństwa w rządach nad całością.

Anka W allu i podległa mu jednostka została opisana liczbą 50 x 1000 x 10 000, gdyż w hiszpańszczyźnie kronikarza milion to tyle co duży tysiąc, czyli dziesięć tysięcy. R anga A nka W allu wyniosła zatem 500 000 000. Jeśli przyjąć, że wszystkie miejsca zajmowane w hierarchii przez Inków znajdowały się wyżej niż najwyższe nawet miejsce najdostojniejszego z podbitych m onarchów , to 1 000 000 = Inka; 10 000 000 = Awki; 100 000 000 = Q hapaq Apu Inka W ana Kaw ro, gdzie Inka oznacza każdego mężczyznę należącego do grupy etnicznej Inków, Awki jest tytułem każdego, kto uchodzi za syna królewskiego, władcy Inków, a qhapaq apu W ana Kaw ri Inka jest tytułem władcy Im perium

40 Ludzie A nka W allu zbiegli do Chachapoyas (dziś prowincja w peruwiańskim departam encie Amazonas), gdzie zachow ała się m iejscowa tradycja o przywędrowaniu Anka W allu z południa.

K R Ó L ZA ŁO ŻY C IEL W TR A D Y C JI IN K A SK IEJ ₇₀₁

króla królów, króla Inków. Ranga Anka W allu Ć anka odpow iada zatem randze dfugiej po samym m onarsze osoby, niejako zastępcy samego Inki władcy świata. K ronikarz przypisuje mu zam iar zajęcia pierwszego miejsca, które już był piastow ał M anqu Q hapaq. Sądząc z kolejności wzmianek jest to konflikt między M anqu Q hapaq Inka z Tiya W anaku a jego współzaw od­ nikiem.

W spółzaw odnikam i władców Tiya W an aku mogli być jedynie władcy W ari (W inaqi). W ari — m iasto, do którego ruin dojeżdżają turyści w ygodną szosą po drodze do p om nika bitwy pod Ayacucho, pow stało gdzieś w II lub III w., a w V II— IX w. stało się stolicą wielkiego państw a, znanego jedynie z b ad ań archeologicznych. W pływy W ari sięgnęły od ziem dzisiejszego Ayacucho po Ekw ador. D o tąd nie zostały wyjaśnione stosunki między W ari a Tiya W anaku, które przetrw ało dłużej od W ari, bo do XI w. T radycja zapisana wyłącznie przez don Felipe G u am an P om a de Ayala, w której przeciwnikiem A nka W allu jest M an qu Q h ap aq z Tiya W anaku, dostarcza wyjaśnienia: Tiya W anak u uchodziło za zwierzchnika W ari w ew nątrz jednej organizacji politycznej i religijnej, choć w ładca W ari był w ew nątrz podległego terytorium rów ny Ince.

Co m a wspólnego M anqu Q h apaq z Tiya W anaku z pozostałymi? Najm łodszy M anqu Q hapaq uczynił z Q usqu niezależne państw o i był reform atorem religijnym. Poprzednik jego był założycielem m iasta i także reform atorem religijnym, skoro wraz z założeniem wyznaczone zostały miejsca święte. M anqu Q h apaq rozdaw ca zausznic wyznaczył zasięg grupy etnicznej w ośrodku religijnym. Zwycięstwo nad A nka W allu zapewniło przewagę ośrodka religijnego i tradycji religijnej Tiya W anaku. Zdaje się zatem, że każdy M anqu Q h apaq porządkuje świat politycznie i religijnie określając organizację ośrodka, m iasta, państw a lub nawet imperium.

Inka G arcilaso de la Vega w swej „O Inkach uwag prawdziwych części pierwszej”, przytoczył w interesującej kolejności opowieści o M anqu Q hapaq Inka, które uzupełniają i poszerzają om ówione dane. W rozdziałach XV— XVII ks. I opisał oficjalną dynastyczną wersję dziejów M anqu Q h apaq Inki i jego siostry o podwójnym imieniu M am a U qllu W aqu, zesłanych przez słońce z nieba na wyspę Titi Q aqa. O boje przez P aqariq T am pu przyw ęd­ rowali do miejsca, na którym założyli Qusqu. W ersja ta wiąże postać króla założyciela bezpośrednio z miejscem pojawienia się stwórcy świata i człowieka oraz z samymi aktam i stworzenia.

W rozdziale XVIII tejże księgi znajduje się inna wersja, w myśl której świat podzielony został na cztery części — władali nimi M anqu Q hapaq, Tuqay, Pinawa i Quila, czterej władcy. W ersja ta ze względu na im iona Tuqay i Pinaw a łączy się z wersją don Felipe G uam an Pom a de Ayala, w której w Q usqu władali po założeniu m iasta T uqay Q h apaq i Pinaw Q hapaq.

Zaraz potem In k a G arcilaso de la Vega opisał historię wędrówki ośm iorga rodzeństwa do Q usqu z miejscowości, k tó ra jest zapewne produktem omyłki wydawcy: P aw qar T am pu zam iast P aqariq Tam pu. Im iona rodzeństw a p o ­ krywają się z poprzednią wersją tylko częściowo i wymagają dodatkow ej analizy językoznawczej, jednakże pierwszym z braci jest M anqu Q hapaq z żoną i siostrą M am a Uqllu.

702 « JAN SZEM IN SK I

Zatem Inka G arcilaso de La Vega i don Felipe G uam an Pom a opow iadają w podobnej kolejności: I. Król w Q usqu II. Inni władcy w Q usqu i świecie III. Z ało­ życiele m iasta + rodzeń­ stwo

Jednakże u G arcilaso brak opowieści o wcześniejszych M anqu Q apaq kom pensow any jest wersją dynastyczną wywodzącą ich wprost z Titi Qaqa.

Inny kronikarz indiański, don Joan de Santa Cruz Pacha Cuti yamqui Salca M aygua, uczony szlachcic z okolic Qusqu, pisał także gdzieś w początkach XVII w. W jego wersji z P aqariq T am pu wymaszerowało ośmioro rodzeństwa i przybyło do Q usqu. M anqu Q hapaq i M am a Uqllu są p arą założycieli Q uri Kanća, świątyni w Qusqu. Dalej kronikarz powiada: „i tak począł stanowić praw a m oralne dla ulepszenia rządów nad swoim ludem a zarazem podbijał nieposłusznych. Liczne prowincje i narody T aw antin Suyu41 same przybyły hołd mu złożyć z bogatym i daram i i krążyła nowina o nowym Ince”. Opisawszy zalety Inki i ołtarz w Q uri K anća, dodał: „Ten Inka M anqu Q hapaq wrogiem był waka i jak o taki zniszczył kurakę Pinaw Q hapaq wraz ze wszystkimi bałw anam i jego, zwyciężył również Tuqay Q hapaq wielkiego bałwochwalcę42.

Kronikarz zatem opowiada wpierw o drodze z Paqariq Tam pu do Qusqu, a potem o zwycięzcy Tuqay Qhapaq i Pinaw Qhapaq, niemniej jednak sekwencja czasowa jest ta sama co u poprzedników, i z tymi samymi miejscami związana.

Dla weryfikacji wniosków z danych kronikarzy indiańskich konieczne jest porów nanie z danym i kronikarzy hiszpańskich, które wymagałoby ram znacz­ nie obszerniejszych niż obecne. W ybrałem zatem tylko takich, których wersja mogła zachować orginalną andyjską kolejność zdań, a i to tylko dla przykładu.

Pedro Cieza de Leon, który w łatach czterdziestych XVI w. wojażował po Peru, opow iada o sześciorgu rodzeństwa, którzy z P aqariq T am pu przybyli do Qusqu. Jeden z braci zwał się Ayar M anqu i w Q usqu zmienił imię na M anqu Q hapaq. K ronikarz przypisuje mu dwie żony, ale nie podaje im ion43.

Juan de Betanzos, tłumacz wżeniony w arystokrację inkaską, pisał w Qusqu kolejno o stworzeniu'świata i przodków dzisiejszej ludzkości w Tiya W anaku

41 Taw antin Suyu — Cztery Części razem, nazwa własna cywilizacji andyjskiej.

42 Biblioteka N arod ow a w Madrycie, rkps 3169, k. 6— 8v: D o n Joan de Santa Cruz Pacha Cuti yam qui Salca M aygua, Antiguedades deste Reyno del Piru.

43 P. C i e z a d e L e ó n , El senorio de los Incas, Lima 1967, s. 14— 25 (rozdz. VI— VIII).

G arcilaso M anqu Q hapaq + M am a Uqllu W aqu M anqu Q hapaq Tuqay,Pinawa, Qulla M anqu Q hapaq + M am a Uqllu G uam an Pom a M anqu Q hapaq -1-Mama W aqu Q uya Tuqay Q hapaq, Pi­ naw Q hapaq

M anqu Q hapaq Inka + Kuri Uqllu husta

K R Ó L ZA ŁO ŻY C IEL W TR A D Y C JI IN K A SK IE J ₇₀₃

i o ich wyjściu z ziemi w miejscach wyznaczonych. Opisawszy stan Qusqu przed przybyciem Inków, zamieścił opowieść o wędrówce ośmiorga rodzeństwa z P aqa­ riq Tam pu do Qusqu. Był wśród nich Ayar M anqu („później przezwali go M anqu Q hapaq”) i jego żona M am a Uqllu. Nie jest jasne czy M ama Uqllu była żoną Ayar M anqu czy M anqu Qhapaq, zwłaszcza że kronikarz opisał także czyny M ama Waqu, i podkreśla, że wdowy po braciach dostały się M anqu Q hapaq44. W edług Pedro Sarm iento de Gam bca, w wersji zredagowanej przy udziale przedstawicieli arystokracji inkaskiej w Q usqu w 1572 r., z P aq ariq T am pu wyszło ośm ioro rodzeństwa. Najstarszym i byli M anqu Q hapaq i M am a Uqllu, którzy przywiedli wszystkich do Qusqu. W odzam i i zdobywcami okazują się jednak M am a W aqu i M anqu Q hapaq. M am a Uqllu pojawia się znów jak o m atka następcy tronu, Sinci Ruqa, ale Q usqu zostaje zasiedlone przez M anqu Q hapaq i M am a W aqu, oraz przez Sinći R uqa i jego syna M anqu S ap ak a45.

Te same kłopoty pojaw iają się w innych zapisach hiszpańskich: m ożna zazwyczaj rozróżnić więcej niż jedn ą postać zwaną M anqu Q hapaq. Im później tym częściej pow tarzano i kopiow ano zapisy wcześniejsze, popraw iając je i uzupełniając. Dwie z pozostałych kronik zawierają jednak dane zasługujące na szczególną uwagę.

W 1608 r. została ostatecznie zredagow ana „Relación de la descendencia gobierno y conquista de los Incas”, spisana na podstawie informacji podyk­ towanych przez Q ullapina, Supnu i innych khipu kamayuq na użytek Vaca de Castro, szefa hiszpańskiej adm inistracji w Peru. Supnu, Q ullapińa i inni byli zawodowym i specjalistami od notow ania informacji przy pom ocy węzłów. Ich zdaniem M anqu Q h apaq był synem pewnego kuraki z P aqariq Tam pu, ogłoszonego Q usqu Inką po ceremoniach, dzięki którym stał się przed­ stawicielem słońca i W ana Kawri. Jego żona zwała się M am a W aq u 46.

Szczególne tru d n o ści spraw ia in te rp re ta c ja danych „M em orias A ntiguas historiales y politicas del P e ru ”, a u to rstw a licencjata d o n F e rn a n d o de M o n tesin osa z O suny, ukończonych w 1644 r. W ylicza on oko ło 100 p anujących kolejno władców. Listę rozpoczyna od ośm iorga rodzeństw a, k tórzy założyli Q usqu. Brat, k tó ry d o ta rł do Q ùsqu zwany jest T u p aq A yar U cu lub P irw a P a q a ri M anq u , i jest ojcem następnego władcy im ieniem M an q u Q h a p a q . N astęp u je opis dw u dynastii, k tó re w ładały im perium ze stolicą w Q usqu, o raz opis dynastii rządzącej po u p ad k u tego im perium m ałym państew kiem ze stolicą w T am p u Tuqu. W znow ienie p ań stw a w Q usqu zostało przypisane władcy im ieniem In k a R uqa, synowi M am asi W aqu, zw anego także M a n q u 47. D an e M o n tesin osa pozw alają także ro zró ż ­ nić kilku M an q u Q h ap aq , zwłaszcza pierwszego władcę w Q u sq u od założyciela Q usqu. W reszcie um iejscow ienie przezeń kolejnych dynastii

44 J. de B eta n zo s, Suma y Narracion de los Incas, M adrid 1987, s. 11— 21 (rozdz. I— V). Betanzos ukończył swoje dzieło w 1551 r..

45 P. S a rm ien to d e G a m b o a , H istoria de los Incas, Buenos Aires 1943, s. 45— 63 (rozdz.

9— 15). '

46 Collapiha, Supno y otros ąuipucamayos, Relación de la descendencia, gobierno y conquista de los Incas, Lima 1974, s. 23— 30; podstawa, czyli relacja khipu kamayuqkuna pod yktow ana została

w 1542 r., zatem dokładnie w dziesięć lat po w ylądow aniu Pizarra.

704 JAN SZEM IŃ SK I

podo b n e jest do um iejscow ienia kolejnych M an q u Q h ap aq w edług don Felipe G u am an P o m a de Ayala:

Stolica G uam an Pom a M ontesinos

I Tiya W anaku Q usqu

II Paqari T anpu/T anpu T uqu T am pu T uqu

III Q usqu . Q usqu

W obu przypadkach III stolica jest albo nawiązaniem do pierwszej, imperialnej lub przywróceniem pierwszej, imperialnej, co sugeruje, że stolicą pierwszą u M ontesinosa powinno jednak być Tiya W anaku, a nie Qusqu.

W N IO SK I

1. M anqu Q hapaq, król założyciel i zarazem reform ator religijny jest postacią, na któ rą złożyło się kilku różnych założycieli. Część tradycji andyjskich rozróżniała ich jeszcze w XVI w. Zapisy hiszpańskie przekształcały wszystkich M anqu Q hapaq w jedną postać.

2. W opowieściach indiańskich występują dwa porządki wyliczania zda­ rzeń dotyczących różnych M anqu Q hapaq: porządek „ojciec, dziad, p ra ­ dziad...” i odwrotny: „... pradziad, dziad, ojciec”. Ustalenie, jaki jest porządek opow iadania, jest warunkiem niezbędnym rozum ienia treści i porów nyw ania wersji różnych kronikarzy.

3. Możliwe jest odróżnienie rozm aitych założycieli i dzielenie wątków historycznych od wątków tłumaczących organizację społeczną, religijną Q usqu i świata.

4. Informacje historyczne mówią o:

— imperium Tiya W anaku, które obejm owało W ari (Winaqi) jak o część składową,

— grupie etnicznej Inków, organizatorów imperium Tiya W anaku, — upadku W ari w konflikcie z Tiya W anaku,

— rozpadzie grupy etnicznej Inków,

— powstaniu państw a ze stolicą w Paqari Tam pu, — opanow aniu doliny Q usqu i założeniu miasta, — pow staniu niezależnego państw a ze stolicą w Qusqu.

Nowi Inkowie w Q usqu mimo odwołań do wspólnej przeszłości nie cieszyli się zrazu poparciem Pukina Quila i Qicwa. Religia władców Q usuqu była nawiązaniem do religii Tiya W anaku; władców owych przedstaw iano jak o odnowicieli i kontynuatorów Tiya W anaku.

5. Założyciel jest postacią wieloznaczną. M anqu Q hapaq pojaw ia się jak o założyciel rzeczy, których zakładać nie mógł, ja k kultu waka i innych bóstw, reguł wymiany pracy, obrzędów przejścia, grup etnicznych. N aw et jednak przypisanie mu przem iany w kamień nie likwiduje historyczności postaci, które się na M anqu Q h ap aq złożyły: pierwszego króla w Qusqu, założycieli m iasta Qusqu, władców P aqari T anpu i władców Tiya W anaku. Wszyscy oni władzę uzasadniali swą misją otrzym aną od Stwórcy.

TABLE O F C O N T EN T S

A Bibliography of the W orks by Professor M arian Malowist, 1971— 1987 (Jacek Adamczyk,

K rzy szto f K o w a l e w s k i ) ...647

J. K IE N IE W IC Z — The Indian O cean as a Distinct Problem ... 651 This is a critical review of literature referring to the economic systems created by sociétés in the region of the Indian O cean and to their m utual links, particularly in the fifteenth-eighteenth centuries; the a u th o r draws attention to works which makes use of general models of economic-social development (for example those by K arl M a r x or Im m anuel W a 11 e r s t e i n). He concludes that „the Indian Ocean as a world-system appears to be a space shaped by relations between sociétés which assist each other in order to retain the existing state of things, and which for this purpose exploit the opportunities offered by navigation”.

M. TY M O W SK I — The Early State in the H istory of Eastern and Central Europe and W estern Sudan. A C om parison of Processes of the Emergence of States and Barriers in their Development ... 673 A com parison inspired i.a. by the works of M arian M a l o w i s t proved the existence of num erous similarities (the existence of production surplus which was a con­ dition for the emergence of the state organization, the search for income sources in plunder and the slave trade, the attitude of the early states to the crafts and trade). Inasm uch as the rapid development of the state organism of Central-Eastern Europe in the twelth-fifteenth centuries m ade it possible to consolidate them, the states of Western Sudan transformed too slowly to successfully deal with an economic and military confrontation with the outside world.

J. SZ EM IŃ SK I — M anqu Q hapaq, the Founding M onarch in Inca Historical Tradition 689 A critical exam ination of Inca and Spanish sources dating from the sixteenth and the first half seventeenth century indicates the identification of several hypothetical organizers of the Inca state with a single person who was ascribed with divine origin as well as the introduction of religious cults, the division of labour and even the ethnic differentiation of the Andean peoples.

B. G E R E M E K — A Member of the Social M argin in the Middle Ages . . . . 705 A review and characterestic of groups which comprised the social margin in late medieval Europe; apart from professional criminals, prostitutes, beggars etc. the author took into consideration other categories of persons who remained outside the urban and rural communities (ethnic and religious minorities, lepers and outlaws).

A. D U N IN -W Ą S O W IC Z — „Juhert” and its Polish Version of Agrarian M easure 729

Juhert (jouchert, iuchert, and so on) is a European term describing parts of fields, of various

size and shape, and corresponding units of labour; in medieval and early m odern Poland it changed its size but continued to remain within the laneus, a fact which reflected different schemes of the organization of the village and agrarian technology as well as regional traditions.