„Grossbritannien und seine osteuropäische Allierten 1939-1943. Die Regierungen Polens, der Tschechoslowakei und Jugoslawiens im Londoner Exil vom Kriegsbruch bis zur Konferenz von Teheran”, Detlef Brandes, München 1988 : [recenzja]

372

n a k p rzy p isu ją c m u pogląd, k tó reg o w e w sk az an y m dziele n ie odnalazłem. Mur.

n adzieję, że je s t to je d y n ie owoc n ie p rz y jem n ej om yłki.

P o d staw o w ą słabością k sią żk i są rozw ażan ia g eneralne. W praw dzie w tytuł,

m ow a je s t o fasz y za cji w E u ro p ie środkow ej, lecz nie zdołałem się dowiedzieć, o

w łaściw ie a u to rk a uw aża za faszyzm . O dw ołuje się do zn a n ej definicji Georg.

D y m itro w a sfo rm u ło w an ej w to k u a n a liz y bieżącej sy tu a c ji politycznej, lecz

jego o k reśle n ie w n ajlep szy m ra z ie m ożna in te rp re to w a ć ty lk o ja k o wskazani·,

klasow ego podłoża faszyzm u, a n ie ja k o w y ja śn ie n ie n a czym polega. W rezultacie

polem ik a z p o g lą d am i h isto ry k ó w , k tó rz y k w e stio n u ją faszy sto w sk i charakter

system ów w ład z y w P olsce la t trzy d z iesty ch , w m iędzy w o jen n y ch Węgrzech itd„

z o stała p ozbaw iona rac jo n aln e g o ją d ra — je śli bow iem n ie w iem y dokładnie cc.

G oncovâ u zn a je ja k o faszyzm , n ie m am y m ożliw ości u stosunkow ać się do jej

a rg u m e n tó w . T y m b ard z iej, że sta n o w isk o polsk ich b adaczy u znających, że system

s p raw o w an ia w ład zy w P olsce n ie m ożna n azw ać faszystow skim , określa jako

„em o cjo n aln e” (s. 20), ja k b y n ie d o strze g ając rzeczow ych arg u m e n tó w , an i też nie

ro z p a tru ją c ro zm a ity c h d efin icji faszyzm u.

W sum ie ow e ro zw aż an ia w stę p n e s p ra w ia ją n a m nie w ra że n ie powtórzenia

bieżąco o b o w iązujących sloganów i w te n sposób sp ła ce n ia d an in y bogom panu­

jący m w h isto rio g ra fii czechosłow ackiej w m om encie p o w sta w a n ia książki. Rów­

nież dość w ą tp liw e j w a rto śc i są dla m nie fra g m e n ty pośw ięcone stanow isku Ko­

m u n isty cz n ej P a r tii C zechosłow acji w la ta c h trzy d ziesty ch . T ru d n o się tem u dziwić,

bow iem p ro b lem y te n ie m ogły być do n ie d aw n a pow ażnie dysk u to w an e w Cze­

chosłow acji.

Zakończenie z a w iera g en e raln y sąd: „ D y k ta tu ry n a W ęgrzech, w Polsce, Sło­

w a c ji (jak rów n ież w B ułgarii, n a L itw ie i w in n y c h k ra ja c h ) stanow iły systemy

ty p u faszystow skiego, k tó re p o w sta w a ły i ro zw ija ły się w w a ru n k a c h , nie wyma­

g ając y ch n a p e w n y m e ta p ie ta k o stry c h zew n ętrzn y c h ob jaw ó w faszyzmu, jak

jego ,k la sy cz n a’ postać w N iem czech i W łoszech.” (s. 99). W św ie tle tego, co po­

w ied ziałem w yżej, sąd te n u w aż am za zu pełnie nie dow iedziony, a argumenty

przytoczone w książce za dość dow olne.

P o zo staje w y razić żal, że a u to rc e w y p ad ło pisać tę k siążk ę w w arunkach nie­

zm iern ie og ran iczający ch m ożliw ość solidnej a n a liz y h isto ry c zn e j, narzucających

ap rio ry cz n e tezy ideologiczne. P om im o przeszkód, zdołała pow iedzieć coś nowego na

te m a t k oncepcji S L P H . R ozm aite słabości zapisać w y p ad n ie n a k o n to starań, by

om inąć czujność straż n ik ó w ideologii. W arto dodać, że p o w sta ła p rze d la ty książka

A leny B a r t l o v e j

nie m iała takiego szczęścia i w o sta tn ie j chw ili została

zakazana; u kazało się je d y n ie k ilk a arty k u łó w .

J e r z y T om aszew ski

D etlef B r a n d e s , G rossb rita n n ien u n d seine osteuropäische Allier-

te n 1939— 1943. Die R eg ieru n g e n Polens, d er T sch ech o slo w a kei und Ju­

goslaw iens im L on d o n er E x il v o m K rieg sb ru ch bis z u r K onferenz von

T eh era n , R. O ld enbourg V erlag, V erö ffe n tlic h u n g en des Collegium Caro­

lin u m B an d 59, M ünchen 1988, s. 607.

A u to r te j k siążk i znany je s t z p u b lik a c ji dotyczących najnow szych dziejów

C zechosłow acji, a zw łaszcza z najlepszego w dotychczasow ej lite ra tu rz e studium

pośw ięconego P ro te k to ra to w i Czech i M oraw . N ajnow sza p ra c a sta n o w i w części

k o n ty n u a c ję ty c h bad ań , w ychodząc je d n a k znacznie poza p ro b lem aty k ę czeską

i słow acką. B r a n d e s p o d ją ł bow iem za d an ie u k az a n ia sy tu a c ji trze ch rządów

H E C E N Z J E

373

■ j obczyźnie, cz y n n ik ó w w p ły w a ją c y c h n a ich działalność, a zaraze m sto su n k ó w

Wielką B ry ta n ią i w p e w n e j m ie rze ta k ż e z p o zo stały m i m ocarstw am i. C zytelnik

strzeże, że z a in te re s o w a n ia a u to ra sk u p ia ją się zw łaszcza n a losach em ig ra c ji

.zechoslowackiej, co n ie oznacza je d n a k pobieżnego tra k to w a n ia pozostałych za­

gadnień. Ł ączne u ję c ie p ro b le m a ty k i trz e c h rzą d ó w um ożliw iło d o konanie in te re ­

sujących p o ró w n a ń , u k a z u ją c y c h p o d o b ie ń stw a o ra z różnice w w a ru n k a c h ich dzia­

łania, koncepcjach o ra z re z u lta ta c h .

Pewne o d m ie n n o śc i w sposobie p o tra k to w a n ia trz e c h o m a w ian y c h rząd ó w w y ­

nikają po części z w y k o rz y sta n y c h źródeł. B ra n d e s zn a dobrze zw łaszcza arc h iw a

czechosłowackie; o p ró cz n ic h w y k o rz y s ta ł <a k ta p rze ch o w y w an e w P u b lic R ecord

Office, In sty tu c ie im . gen. S ik o rsk ieg o , a rc h iw a c h jugosłow iańskich, zachodnionie-

mieckich oraz w U SA . P o d k re ś lić n a le ż y d o sk o n a łą znajom ość lit e r a tu r y w języ ­

kach om aw ianych k ra jó w , n ie m ie c k im oraz an g ielsk im .

Układ k sią ż k i je s t w zasad zie ch ronologiczny, choć w e w n ą trz k o le jn y ch rozdzia­

łów autor zasto so w ał k o n s tru k c ję rzeczow ą, w y o d rę b n ia ją c p ro b lem y w spólne o m a ­

wianym rz ą d e m o ra z sp ecy ficzn e d la n ie k tó ry c h z nich. W prow adzenie, u k azu jące

problematykę P o lsk i, C z ec h o sło w ac ji o ra z Ju g o sła w ii p rz e d w y b u ch e m w o jn y je s t

г natury rzeczy zw ięzłe: być m oże d la teg o zn a la zły się w n im n ie k tó re b łę d y

rzeczowe. T a k w ięc B ra n d e s pisze o p o lsk o -n ie m ie ck im u k ła d zie o n ie a g re sji

i przyjaźni w 1933 r., choć o w a w sp ó ln a d e k la ra c ja (nie u kład) n ie zobow iązyw ała

partnerów do p rz y ja ź n i (s. 18, 25); p o d a je błęd n ie, że A u g u st Z alesk i b y ł d y re k to ­

rem B anku H a n d lo w e g o w W a rsza w ie (s. 26), choć p ia sto w a ł w n im u rz ą d prezesa;

sugeruje, że o s ta tn ie w y b o ry w P olsce o d b y ły się w 1935 r. (s. 29), choć p rze p ro ­

wadzono je w 1938 r.; w b re w fa k to m p o d aje, że p o seł C zechosłow acji w W arszaw ie

Juraj Slavik p rz e k a z a ł P o selstw o w rę c e n ie m ie ck ie w m a rc u 1939 r. (s. 32).

P odstaw ow a tr e ś ć k s ią ż k i n ie n a s u w a je d n a k p o d obnych uw ag. N ato m iast obfi­

tość m a te ria łu fa k to g ra fic z n e g o , z a c z erp n ię teg o ze źró d e ł często d otąd n iew y k o ­

rzystywanych p o w o d u je , że k sią ż k a m oże sta ć się dla każdego h isto ry k a cennym

źródłem in fo rm a c ji.

B randes z w ra c a szczególną u w a g ę n a s to s u n k i rz ą d ó w e m ig racy jn y ch z F ra n c ją

(do jej u p a d k u ), W ie lk ą B r y ta n ią o ra z ZSR R . U k a z u je p rz y ty m znaczny za k res

ingerencji f ra n c u s k ie j, a n a s tę p n ie b ry ty js k ie j, w ro zm a ite sfe ry fu n k cjo n o w a n ia

tych rządów , pod n ie je d n y m w zg lę d em ogran iczo n y ch w sw obodzie działan ia przez

interesy gosp o d arzy : dotyczyło to ch y b a n a jb a rd z ie j Jugosław ii. Z ty m w iążą się

ściśle koncepcje p o lity k ó w e m ig ra c y jn y c h . B ra n d e s p rz e d sta w ia isto tn e a rg u m e n ty

na rzecz te zy , iż w iększość z n ic h — a w k aż d y m raz ie sto jąc y n a czele — żyw iła

złudzenie co do p o lity k i m o c a rstw , a to p ro w a d ziło w re z u lta c ie do zaw iedzenia

nadziei n a p o w o je n n ą p e łn ą niezależność. M .in. k ry ty c z n ie ocenia stanow isko E d -

varda B en eśa w o b ec Z SR R . Z au w a ż a p rz y ty m , że d e k la ra c ja B eneśa podczas

rozmów ze S ta lin e m i M o ło to w em w listo p ad z ie 1943 r. p o śred n io u ła tw ia ły e w e n ­

tualną ra d z ie c k ą in te rw e n c ję w w e w n ę trz n e sp ra w y R epu b lik i. N asu w a się spo­

strzeżenie, że w p e w n e j m ie rze było to p o w tó rze n ie s y tu a c ji z 1938 r., k tó ra dopro­

wadziła do f a ta ln e j m is ji R u n c im a n a.

W ażnym w ą tk ie m ro z w a ż a ń je s t an a liz a p ro je k tó w in te g racy jn y ch , forsow anych

przez d y p lo m a tó w b ry ty js k ic h , n ie c h ę tn ie n a to m ia s t p rzy jm o w a n y ch w M oskwie.

Autor u k a z u je w ja k i sposób lo k a ln e n ie p o ro z u m ie n ia i tra d y c y jn e z a ta rg i m iędzy

Poszczególnymi n a r o d a m i p rz y c z y n iły się n ie ty lk o d o p rz e k re śle n ia in te re su ją c y c h

Propozycji, lecz z a ra z e m o sła b iły pozycje w szy stk ic h n a jb a rd z ie j za in tereso w an y ch

stron w obec m o c a rstw . P ro w a d z i to do w n io sk u , że b r a k w sp ó łp rac y m iędzy rz ą ­

dami e m ig ra c y jn y m i b a rd z o u ła tw ił re a liz a c ję in te re só w m o carstw , n ato m ia st

Uszkodził C zech o sło w acji, Ju g o sła w ii o ra z P olsce.

374

Stosunkowo w iele m iejsca zajm u je tak że an a liza p r o je k tó w zm ian granicznych

oraz przesiedleń lu dności n iem ieck iej, fo rm u ło w a n y ch p rze z r z ą d y emigracyjni

i mocarstwa. W ydaje się jednak, że au tor n ie d ocen ia s k u tk ó w o k u p a cji dla podbi­

tych narodów i spow odow anych p rzez n ią zm ian w p o sta w a c h w o b e c Niemców

Wiele przem awia bow iem na rzecz tezy, iż b ru ta ln o ść w ła d z h itlerow sk ich onu

nacjonalistyczna postaw a znacznej cz ęści sp o łeczn o ści n ie m ie c k ic h przekreślały

szanse w spółżycia z narodam i w y zw o lo n y m i p o z w y c ię s k ie j w o jn ie . T o prawda,

it-

w ielu N iem ców (zwłaszcza w C zech osłow acji) p o tę p ia ło h itle r y z m , a n aw et brało

udział w ruchu oporu. P ow szech n ie zn a n e b y ły jed n a k p r z e ja w y nacjonalizmu,

zaś o niem ieckim ruchu an ty fa szy sto w sk im — ze z r o zu m ia ły ch w z g lę d ó w — wie­

dzieli nieliczni.

C harakterystyczną cechą k siążk i je st ostrożn e fo r m u ło w a n ie w n io sk ó w , nato­

miast prezentowanie przede w szystk im fa k tó w , u k a z u ją cy c h z a w iło ś c i polityki rzą­

dów na uchodźstw ie. Brandes zw raca u w a g ę n a isto tn y w p ły w sy tu a c ji na okupo­

w anych ziem iach na stanow isk a p o lity k ó w e m ig r a cy jn y c h , o d m ie n n e zresztą w

każdym z trzech przypadków . S prow adza to jed n a k do o d d z ia ły w a n ia podziemnych

ugrupowań politycznych, n atom iast — co je s t sła b ą stron ą k sią ż k i — w niewielkim

stopniu zastanaw ia się nad sk utkam i p ołożenia sp o łec ze ń stw . Isto n y m w yjątkiem

są

skutki etnicznych k onflik tów w J u g o sła w ii. N a to m ia st z a sk a k u je m argin esow e po­

traktowanie Holocaustu. J eśli autor uw aża, że zagład a Ż y d ó w n ie w p ły n ę ła w istot­

nej m ierze na p olitykę rządów em igracyjn ych , n a le ż a ło to u z a sa d n ić i stwierdził

bezpośrednio. R ów nież m ało d ow iad u jem y się o k o n se k w e n c ja c h k o n flik tó w poisko-

-ukraińskich.

W rozm aitych k w estiach szczegółow ych p o g lą d y B ra n d esa w y w o ła ją zapewne

dyskusje lecz n ie ulega w ątp liw ości w a rto ść n a u k o w a je g o k sią żk i. Autor jest

wprawdzie oszczędny w słow ach, le c z za b o g a ctw em p r z y ta c z a n y c h fa k tó w łatwo

dostrzec dramatyczne d ylem aty stojące przed p o lity k a m i, n ie w o ln y m i zarazem od

rozmaitych przyw ar ludzkich, osob istych sy m p a tii lu b a n ty p a tii, c z a se m małostko­

wości. Po upływ ie pół w iek u h istoryk m oże w sk a z a ć ich p o m y łk i i złud zenia. Lata

wojny i okupacji w ym agały daleko id ącego p r ze w a rto ścio w a n ia tra d y cy jn y c h pojęć

i koncepcji, lecz przecież nad w szy stk im i — a ta k ż e nad p o lity k a m i m ocarstw -

ciążyły poglądy oraz zam ierzenia u k szta łto w a n e w p rze sz ło ści, n ie r a z jeszcze w

X IX w., a także stereotyp y i w yob rażen ia sp o łec ze ń stw . P r z e z w y c ię ż e n ie przesta­

rzałych poglądów oraz lok aln ych k o n flik tó w i p ersó n a ln y ch sp o r ó w n ie mogło na­

stąpić w krótkim czasie, choć p rzecież w p rze ło m o w y ch la ta c h d ru giej wojny

św iatowej od tego zależała przyszłość.

Książka zarazem dowodzi, w jak iej m ierze p ro b lem y E u rop y środk ow o-w sch od ­

niej były podporządkowane globalnej p o lity c e m ocarstw ; w r z e c z y w isto śc i miały

m arginesowe znaczenie zarów no dla W ielkiej B rytan ii, ja k d la U S A .