Górski, Karol
Geneza elementów nowatorskich w
doktrynach Mikołaja Kopernika
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 127-129
GENEZA ELEM EN TÓ W N O W A TO RSKICH
W DOKTRYNACH M IKOŁAJA KOPERNIKA*)
Z agad n ien ie n o w ato rstw a w tw órczości gen iu szów ro zp a try w ać m ożna pod k ą te m w id zen ia p sy ch o lo gii i „w czu w a n ia się ” w ich p ostaw ę. A le je st w ty m zb y t w iele su b iek ty w iz m u . J e s t też inny pu n k t w idzenia, k tó ry p o z w ala w sp o só b m ożliw ie zbliżon y do pew n ości u sta lić p rzy czy n y d ążen ia do ro zw iązań now ych i śm iały ch . J e s t to b ad a n ie p o g ląd ó w p a n u ją c y c h w śro d o w isk u , w k tó ry m w y ró sł ów gen iu sz i u sta le n ie w zorów po stęp o w an ia, ja k ie w nim w id ział. W p r a c y t e j chcę w y k azać: 1) że K o p e rn ik p o d zielał n iek tó re p o g lą d y sw eg o śro d o w isk a ; 2) że zn a jd o w a ł w n im w zo ry p o stę p o w a n ia b ard zo śm iałeg o i m ężn ego, k tó re w y r a sta ły p oza to śro d o w isk o ; 3) że sy tu a c ja , w k tó r e j tw o rzy ł K o p e rn ik b y ła w y jątk o w o p o m y śln a d la p ow oln ego d o jrz e w a n ia jeg o m y śli.
W p ły w ró żn y ch śro d o w isk n au k ow y ch n a tw orzen ie się d o k try n y astro n o m icz n ej K o p e rn ik a szczegółow o o p raco w ał L u d w ik B i r k e n m a j e r , zn ak o m ity zn aw ca d ziejó w astro n o m ii. M niej zb ad an e są w p ły w y śro d o w isk a na d o k try n ę ekonom iczną. M am y tu w y raź n e dow ody, że K o p e r n ik rep rezen to w ał w sw e j zn an ej p racy o m onecie p o g ląd y , k tó re zn a jd o w a ły się w o b ieg u w śró d jego krew n y ch . W dn iach 1— 21 k w ietn ia 1480 r. o d b y ł się w P a słę k u z jaz d stan ó w p ru sk ich i p rze d sta w icie li K rz y żak ó w , k tó r y ob rad o w ał n ad sp ra w ą p o g o rsz e n ia m o n ety przez ty ch o statn ich . R ep rezen tan ci trzech w ielk ich m ia st G d a ń sk a , T o ru n ia i E lb lą g a w y stą p ili .so lid arn ie m ów iąc: „ J e ż e li b y ta lich a m o n eta b y ła n a d a l w y b ija n a , p rzy n io sło b y to w ielk ie szk o d y k ra jo w i, a m o n eta sre b rn a , z n a jd u ją c a się teraz w ob iegu , z o sta ła b y p r z e b ita na g o rsz ą i zn ik n ę łab y ” . Otóż p rz e d sta w ic ie lam i T o ru n ia b y li w u j K o p e rn ik a , a m ąż sio str y jego m atk i, T ile m a n v o n A lle n i je g o zięć, a w ięc m ąż cioteczn ej sio stry p rzy szłeg o astro n o m a, H e n ry k K r ü g e r P o g lą d w y p o w ied zian y w P a słę k u za w ie ra w ła ściw ie w z a la ż k u to sam o , co gloziło późn iej praw o K o p e rn ik a — G resh a m a : jeżeli b ęd zie k u rso w a ła w dany m k r a ju m o n eta g o rsz a i le p sz a o te j sa m e j w arto ści n om in aln ej, m o n eta le p sz a zo stan ie p rzeto p io n a i p rz e b ita n a g o rszą, albo od p łjm ie z k r a ju . K o p e rn ik w 1480 r. b y ł sied m io letn im d zieck iem , a le pod ob ne p o g lą d y b y ły n ieraz późn iej po w tarzan e, np. w 1495 r.2,
KA RO L GÓ RSKI
* Je st to polska w ersja referatu, wygłoszonego w Toruniu 27 V III 1965 r. na sesji X I M iędzynarodowego Kongresu H istorii Nauki.
1 A kta Stanów P ru s K rólew skich, wyd. K. G ó r s k i i M. B i s к u p, t. I, Fontes Tow. N aukowego w Toruniu, 41, Toruń 1955, ss. 33—35, par. 29.
2 Ibidem, t. III, 1, ss. 97, 161, 273; t. II, s. 396.
oraz po jeg o pow rocie do k r a ju , g d y u czestn iczył w zjaz d ach stan ó w u b ok u sw ego w u ja , Ł u k a sz a W atzenrodego i za jm o w a ł się m. in. sp ra w a m i re fo rm y m o n etarn ej.
T u p r z e jść trz e b a do w pływ u , ja k i w y w arł na astro n o m a jego w u j, Ł u k a sz W atzenrode. D ziad K o p ern ik a, też Ł u k a sz W atzenrode, b rał u d ział w p o w sta n iu przeciw K rz y ż a k o m i przy czy n ił się do p rzy łą czen ia P o m orza W schodniego do P o lsk i. Je d y n y sy n jego Ł u k a sz , w u j K o p ern ik a, stu d io w a ł za g ra n ic ą i u z y sk ał d o k to rat p ra w a w 1473 r. w B olonii. W e W łoszech zetk n ął się z ren esan so w ą k u ltu rą i przy w iózł do k r a ju zam iło w an ie do p ięk n a i w sp an iało ści. J a k o b isk u p w arm iń sk i ozdobił m alo w id łam i zam ek lid zb arsk i. G d ań szczan ie m ieli m u za złe k sią żę cy try b ży cia i m ów ili, że n ienaw idzi m iast, choć sa m nie pochodzi z w ie lk ie j szlach ty , a le je st sy n em m ieszczań sk im 3. W yniósł też Ł u k a sz z p o b y tu w e W łoszech z n ajo m o ść now ych fo rm ży cia p olityczn ego i pew n ą zręczność, k tó rą p óźn iej u m iał w y k azać.
Ł u k a sz zo stał w 1489 r. o b ra n y na b isk u p a w arm iń sk ieg o przez k a p itu łę w brew w oli k ró la K a z im ierz a Ja g ie llo ń c z y k a , k tó r y chciał osad zić na b isk u p stw ie sw ego sy n a kró lew icza F r y d e r y k a . P rze z cztery la ta toczył Ł u k a sz w y trw ale i zręcznie w alk ę z potężn y m k ró lem , nie z ry w a ją c z P o lsk ą, a d oczek aw szy śm ierci K a z im ierz a u z y sk ał ła sk ę jeg o n a stę p c y J a n a O lb rach ta. S t a ł się d o rad cą trzech k o lejn y ch k ró ló w p olsk ich : J a n a O lb rach ta, A le k sa n d ra i Z y g m u n ta i sn u ł szero k ie p la n y polityczn e. T o czy ł w alk ę z K rz y ż a k a m i, k tó ry ch chciał p rzesied lić n a po g ran icze tu reck ie i p rzy łączy ć resztę P ru s do P o lsk i. C h ciał też zo rgan izow ać na now ych za sad a ch a d m in istra c ję i w y m ia r sp raw ied liw o ści w P ru sa c h K ró lew sk ich , o p ie ra ją c się na w zorach w łoskich . T e śm iałe p r o je k ty nie b y ły obce K op ern ik ow i, k tó ry przez sze re g la t k o rz y sta ł z p o p arcia w u ja p od czas stu d ió w w e W łoszech, a p ó źn iej p rzez 8 lat, jak o kan on ik w arm iń sk i b y ł jego n ajb liż szy m tow arzy szem . P o p ie rał go w w alce z Z ak on em o u trz y m an ie gran ic p o k o ju z 1466 r., p o d czas gd y K rz y ż a c y pro w ad zili p o lity k ę re w izjo n isty czn ą. S p o rzą d ził też K o p ern ik około 1510 r. m ap ę P r u s K ró lew sk ich , d ziś zagin ion ą, k tó rą agen ci Z ak o n u chcieli m u w y k ra ść 4. P ó źn iej b y ł ob rońcą O lszty n a przed K rz y ż ak am i. A le K o p ern ik nie odziedziczył p olityczn ych talen tó w w u ja an i jego zam iło w ań : b ył przed e w sz y stk im naukow cem . W uj nie m iał zro zu m ien ia d la astro n o m ii i k a za ł m u w e W łoszech stu d io w ać m ed y cyn ę. N a to m ia st n iew ątp liw ie w id ział w nim K o p ern ik m odel człow iek a śm iałego i silnego, am bitnego n o w ato ra o szero k ich h oryzon tach m y ślow y ch . W y trw ałość w czasie tru d n y ch w alk , ja k ie la ta m i p ro w ad ził Ł u k a sz z k ró lem K az im ierzem m u sia ły m u im ponow ać. D lateg o sądzę, że m o d el ży ciow y śm iałego n o w ato ra i tw órcy, w y trw ałego o bro ńcy zd o b y tej p ra w d y u k sz ta łto w ał się w K o p ern ik u w łaśn ie pod w p ły w em sto su n k ó w z Ł u k a sz e m . M oże bez p rzy k ład u w u ja n ie zd o b y łb y się K o p ern ik n a ta k śm iałe i w y trw ałe p o sz u k i w an ia p raw d y i n ie u stę p liw ą obronę tego, co o d k ry ł?
3 WAP w Gdańsku, Recesy Gdańskie 300, 29/5, k. 536.
1 Dokumenty z archiwum krzyżackiego opublikował K. F o r s t r e u t e r ,
Fabian von Lossainen und der Deutsche Orden, w : Deutschland und der Osten,
Ed. 22, Leipzig 1943, ss. 225—226. 128
Śro d o w isk o społeczn e, do k tóreg o n ależa ł K o p ern ik , dało m u ted y w aru n k i m a te ria ln e , k tó re um ożliw iły m u d łu g ie stu d ia z a g ra n ic ą i sp o k o jn y b yt, o d d an y nauce. D ało m u też p rzy k ład y m ęstw a i w y trw ałości, k tó re b y ły zach ętą w jeg o p oszu k iw an iach . M ożn a ted y tw ierd zić, że środ ow isk o sp rz y ja ło ro zw ojo w i n au k i K o p ern ik a i nie sta w ia ło je j w ielk ich przeszk ó d . A tm o sfe ra to leran c ji czasów zy g m u n to w sk ich s p r z y ja ła śm iało ści K o p ern ik a . K r ó l m iał p isać do d r a E ck a, p rzeciw n ik a L u tr a , k tó ry go zach ęcał do n ieto le ra n c ji: „P o zw ó l m i być p a ste rz e m kozłów i b aran ó w ” 5, (a w ięc p osłu szn y ch i opornych). Sto la t w cześn iej rozw ój b ad a ń astro n o m iczn ych w K ra k o w ie, gd zie zaczy n ał sw e stu d ia K o p ern ik , był jesz cze słab y , a w o jn y nie s p r z y ja ły sp o k o jn y m stu d io m . S to la t p ó źn iej w o jn y re lig ijn e i p olem ik i teo lo giczn e stw o rzy ły atm o sfe rę szczególn ie n iep rz y ch y ln ą d la ro z w o ju n au k , a w szczególn ości o fia rą je j p a d ł G a lile u sz. K o p e rn ik żył w czasach , w k tó ry ch w sp o k o jn ej P o lsce czasów zy g m u n to w sk ich d o jrz eć m o g ła je g o m y śl i w yd ać n a jw sp a n ia lsz y ow oc.
KA RO L G Ó RSK I
G EN ESIS OF INNOVATORY ELEM EN TS IN N ICOLAU S COPERN ICUS’ DOCTRINES
Sum m ary
Social surroundings in which a genius w as born and lived have alw ays an influence on the attitude of his mind. It is also true in the case of Nicolaus Copernicus.
The influence of different scientific m ilieus on Copernicus’ astronomic doctrines has been already analysed by L. Birkenm ayer. In this article the author shows that also his fam ily had a great influence upon his work.
For instance Copernicus’ economic doctrine saying that if coins of the sam e denomination but different value were in actual use in a country, better coins would either be reminted and worsened or they would run out of the country — reflects the views expressed by his uncle and cousin at a m eeting of the E states of Royal P ru ssia in 1480.
There is no doubt that the eminent personality of his mother’s brother, Łukasz Watzenrode, bishop of Warmia, had a great influence upon Copernicus. Watzenrode, a doctor of law of the Bologna university w as not only a very talented man but also a man of great audacity. He let him self elected bishop of W armia knowing very well that king C asim ir IV intended to establish his son in this office. For four years he waged a conflict with the pow erful king and after his death w as granted a pardon by his sucessor. A s intim ate adviser of three successive kings he has shown him self as an innovator on the field of foreign policy. He also intended to reform the adm inistrative system of Royal P ru ssia after Italian model.
Copernicus, acting for eight years as the bishop’s private secretary and closest collaborator, has seen his endeavours, known his plans and m ust have adm ired his tenacity. M aybe without his uncle’s exam ple he would not find it in his hart to seek for the truth so boldly and tenaciously and then to defend his discoveries with such a constancy.
His social surroundings have enabled Copernicus to study at first at the Academy of Cracow and then for several years at Italian universities. After his return to Poland, having a secure existence as a canon of Warmia, he was able to give him self up to science. His uncle’s exam ple encouraged his resear ches and the tolerance which Poland enjoyed under the reign of king Sig is mund I w as propitious for novel ideas.
5 T. C z a c k i , O litewskich i polskich praw ach, W arszawa 1800, t. 1, ss. 297—300, p. 1185.
K o m u n ik o ii; 9
