Geneza i wybrane źródła prawa mediów
Agnieszka Kwiecień-Madej
Źródła prawa - międzynarodowe
• Europejska Konwencja o ochronie praw człowieka i
podstawowych wolności [Rzym 4 listopada 1950r. // weszła w życie 8 września 1953r. // ratyfikowana przez Polskę 19 stycznia 1993r.]
• Jurysdykcja Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu (od 1 maja 1993r.)
• Wymóg wyczerpania drogi krajowej,
• Wskazanie naruszenia praw gwarantowanych Konwencją,
Swoboda wypowiedzi – art. 10
• 1. Każdy ma prawo do wolności wyrażania opinii. Prawo to obejmuje wolność posiadania poglądów oraz otrzymywania i przekazywania informacji i idei bez ingerencji władz publicznych i bez względu na granice państwowe. Niniejszy przepis nie wyklucza prawa Państw do poddania procedurze zezwoleń przedsiębiorstw radiowych, telewizyjnych lub kinematograficznych.
• 2. Korzystanie z tych wolności pociągających za sobą obowiązki i odpowiedzialność może
podlegać takim wymogom formalnym, warunkom, ograniczeniom i sankcjom, jakie są
przewidziane przez ustawę i niezbędne w społeczeństwie demokratycznym w interesie
bezpieczeństwa państwowego, integralności terytorialnej lub bezpieczeństwa publicznego ze
względu na konieczność zapobieżenia zakłóceniu porządku lub przestępstwu, z uwagi na
ochronę zdrowia i moralności, ochronę dobrego imienia i praw innych osób oraz ze względu na
zapobieżenie ujawnieniu informacji poufnych lub na zagwarantowanie powagi i bezstronności
władzy sądowej.
Art. 10
Wolność
Wyrażania poglądów Otrzymywania
informacji i idei Przekazywania informacji i idei
Wolność poszukiwania i dostępu do informacji (wyróżnia ją doktryna) –
odnosi się przede wszystkim do dziennikarzy
Formy wypowiedzi
Wypowiedzi każdego rodzaju, bez względu na formę i treść, za pomocą których jednostka może przedstawić swój pogląd lub argumenty. Wyróżniamy:
• ustne
• pisemne
• radiowe
• telewizyjne
• filmowe
• kinowe
• za pośrednictwem Internetu
• fizyczne przeszkadzanie jako forma protestu
Ograniczenia swobody wypowiedzi
1. Ograniczenie musi być przewidywane przez wcześniej istniejące i znane prawo krajowe,
2. Ingerencji w swobodę dokonać można tylko wtedy, gdy służy ona ochronie zamkniętego katalogu celów wskazanych w art. 10 ust. 2 [bezpieczeństwo publiczne, zapobieżenie zakłóceniu porządku lub przestępstwu, ochrona zdrowia i moralności, ochrona dobrego imienia i praw innych osób,
zapobieżenie ujawnieniu informacji poufnych, zagwarantowanie powagi i bezstronności władzy sądowej],
3. Ingerencja musi być konieczna w demokratycznym społeczeństwie,
Tzw. trójelementowy test zgodności ingerencji z konwencją praw człowieka,
Przesłanka legalności formalnej ograniczeń:
• działania władzy muszą opierać się na akcie prawnym o randze
ustawy chyba, że konkretne ograniczenie wynika z prawa unijnego lub międzynarodowego,
• ustawowa podstawa prawna ograniczeń musi spełniać dwa warunki:
• Dostępność – zrozumiałość tekstu prawnego,
• Przewidywalność – precyzyjność sformułowania aktu prawnego, pozwalająca obywatelowi przewidzieć skutki swojego zachowania na podstawie
dyspozycji normy prawnej,
Przesłanka legalności materialnej ograniczeń:
ograniczenie wolności prasy musi być dokonane w celu ochrony dóbr wymienionych w art. 10 ust. 2:
• Bezpieczeństwa państwowego,
• Integralności terytorialnej,
• Bezpieczeństwa publicznego ze względu na konieczność zapobieżenia zakłócenia porządku lub przestępstwu,
• Ochrony zdrowia i moralności,
• Ochrony dobrego imienia i praw innych osób,
• Za względu na zapobieżenie ujawnieniu informacji poufnych,
• Ze względu na zagwarantowanie powagi i bezstronności władzy sądowej,
Ważne orzecznictwo ETPCz:
• Handyside przeciwko Wlk. Bytanii 7 grudnia 1976r., A. 24,
• Wyrok, w którym poddano interpretacji art. 10, sformułowane w nim tezy były powtarzane i rozwijane w kolejnych orzeczeniach,
• Lingens przeciwko Austrii 8.7.1986 r., skarga Nr 9815/82, A 42
• Wolna prasa jest instrumentem umożliwiającym swobodną debatę polityczną (publiczną), stanowiącą rdzeń koncepcji społeczeństwa demokratycznego
• Castells przeciwko Hiszpanii 23.4.1992 r, A. 46
• „w systemie demokratycznym działania lub zaniechania rządu muszą być przedmiotem ścisłej kontroli nie tylko ze strony władzy ustawodawczej i sądów, ale również poddane kontroli prasy i opinii publicznej"
• Sunday Times przeciwko Wlk. Brytanii (nr 1), 26 kwietnia 1979r., A. 30,
• Analiza kryterium ochrony powagi i bezstronności wymiaru sprawiedliwości jako ograniczenia swobody wypowiedzi,
• Observer i Guardian przeciwko Wlk. Brytanii oraz Sunday Times przeciwko Wlk. Brytanii (nr.2), 26 listopada 1991r., A. 216 i 217
• Prasa jako „publiczny kontroler” (public watchdog) ,
• Özgür Gündem przeciwko Turcji, 16 marca 2000r., ECHR 2000-III,
• Zakres obowiązków państwa,
Wypowiedzi prasowe podlegające ochronie
Tematyk a
Polityczna
Społeczna
Reklamowa i handlowa
Historyczna Gospodarcza
Artystyczna
Wypowiedzi niepodlegające ochronie
Artykuł 17 [Zakaz nadużycia praw] EKPCZ Żadne z postanowień niniejszej
konwencji nie może być interpretowane jako przyznanie jakiemukolwiek państwu, grupie lub osobie prawa do podjęcia działań lub dokonania aktu zmierzającego do zniweczenia praw i wolności wymienionych w niniejszej konwencji albo ich
ograniczenia w większym stopniu, niż to przewiduje konwencja.
Ochroną Konwencji nie są więc objęte wypowiedzi:
• ekstremalne politycznie
• rasistowskie lub usprawiedliwiające politykę pronazistowską
• wymierzone w wartości na których oparta jest EKPCZ
Europejska Konwencja o telewizji
ponadgranicznej, 5 maja 1989r., Strasburg
• Ma na celu zagwarantowanie wolnego przepływu informacji i idei oraz niezależności organizacji nadawczych,
• art. 4 – zobowiązanie państw członkowskich do zapewnienia wolności opinii i informacji zgodnie z art. 10 Konwencji praw człowieka,
• Celem konwencji jest zapewnienie obywatelom coraz większego wyboru usług programowych oraz rozwoju europejskiej twórczości audiowizualnej, która ma przyczynić się do powiększania
dziedzictwa Europy,
Zakres zastosowania Konwencji
• Art. 1 – 3 – stosuje się do ponadgranicznego rozpowszechniania telewizyjnych usług programowych tzn. w sytuacji, w której program pochodzący z jednego kraju należącego do stron konwencji jest transmitowany lub
retransmitowany na terytorium drugiego lub kilku innych państw będących sygnatariuszami,
• Art. 5 – obowiązek państwa strony zapewnia zgodności z konwencja wszystkich usług programowych transmitowanych przez nadawców
• Art. 6 ust. 2 – obowiązek państw udostępniania informacji o podlegających im nadawcach,
• Znaczną część postanowień konwencji stanowią ograniczenia dotyczące
treści rozpowszechnianych programów telewizyjnych,
Historia Prawa Prasowego - kalendarium
• 8 stycznia 1791 r. – Ustawa Prawa kardynalne niewzruszone
• 27 listopada 1815 r. – Konstytucja Królestwa Polskiego
• 7 lutego 1919 r. – Dekret w przedmiocie tymczasowych przepisów prasowych
• 17 marca 1921 r. – Konstytucja RP
• 10 maja 1927 r. – Rozporządzenie Prezydenta RP o prawie prasowym
• 23 kwietnia 1935 r. – Ustawa Konstytucyjna
• 21 listopada 1938 r. – Dekret Prezydenta RP – Prawo prasowe
• 5 lipca 1946 r. – Dekret o utworzeniu Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk
• 22 lipca 1952 r. – Konstytucja PRL
• 26 stycznia 1984 r. – Ustawa Prawo Prasowe
Geneza polskiego prawa mediów
1. Druki informacyjne, przedstawiające opisy wydarzeń które budziły powszechne zainteresowanie. – brak prawnych gwarancji wolności prasy do 1791r.
2. Problem wolności druku w toku obrad Sejmu Czteroletniego – Ustawa prawa kardynalne z 1791 r.
3. Dekret Rady Stanu z 1816 r. - zniesienie obowiązku cenzury prewencyjnej. Cenzura uprzednia – autor zwolniony z odpowiedzialności, całą odpowiedzialność druku przejmował urząd
cenzorski,
4. 1919r. – Dekret Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego w przedmiocie tymczasowych przepisów prasowych
5. 1921 r. – Konstytucja marcowa – wolność słowa (art. 104) oraz odrębnie regulowana wolność prasy (art. 105); zakaz cenzury oraz systemu koncesyjnego na wydawanie druków,
6. 1935 r. – Konstytucja kwietniowa – brak szczególnych uregulowań – art. 5 ust. 2 – ogólna
wolność rozwoju wartości osobistych obywateli oraz wolność sumienia, słowa i zrzerzeń,
Geneza polskiego prawa mediów
4. Dekret z 1946 r. o utworzeniu Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk - system cenzorski, kontrola poprzedzająca druk.
5. 1952 r. – Konstytucja PRL - Konstytucja PRL deklarowała wolność słowa, druku, zgromadzeń i wieców, pochodów i manifestacji wskazując zarazem, że
urzeczywistnieniu tej wolności służy oddanie do użytku ludu pracującego i jego organizacji drukarni, zasobów papieru, gmachów publicznych i sal, środków łączności, radia oraz innych niezbędnych środków materialnych (art. 71 ust. 1 i 2, po nowelizacji z 1976 r. i dokonanym ujednoliceniu numeracji oznaczony jako art. 83)
6. Ustawa z 26 stycznia 1984 r. prawo prasowe – unormowała w sposób
kompleksowy najważniejsze zagadnienia związane z funkcjonowaniem prasy
Źródła prawa krajowe – Konstytucja RP
• Konstytucja RP z 2 kwietnia 1997r.,
Art. 14 [Zasada wolności prasy i innych środków przekazu] Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność prasy i innych środków społecznego przekazu.
Art. 54 [Wolność słowa; zakaz cenzury]
1. Każdemu zapewnia się wolność wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji.
2. Cenzura prewencyjna środków społecznego przekazu oraz koncesjonowanie prasy
są zakazane. Ustawa może wprowadzić obowiązek uprzedniego uzyskania koncesji
na prowadzenie stacji radiowej lub telewizyjnej.
Uprawnienia wynikające z art. 14 Konstytucji
Wolność
zakładania prasy i środków
społecznego przekazu, bez
konieczności uzyskiwania uprzedniej zgody
Swoboda prowadzenia działalności przez środki społecznego przekazu – wolność
wyrażania opinii i uzyskiwania
informacji
Możliwość funkcjonowania
mediów
niepublicznych,
prywatnych
Wolność prasy a wolność wypowiedzi – stanowisko TK
• Usytuowanie wolności prasy wśród zasad ogólnych, a więc norm podstawowych, określających zasadnicze elementy ustroju Rzeczypospolitej, samo w sobie stanowi systemowe wzmocnienie tej zasady, wskazując na fundamentalną rolę działalności
prasowej w demokratycznym państwie prawnym – dla funkcjonowania demokratycznego państwa prawa istotna jest debata publiczna za pomocą wolnych środków społecznego
przekazu (wyr. TK z 12.5.2008 r., SK 43/05, OTK-A 2008, Nr 4, poz. 57).
• Deklarowana w Konstytucji wolność środków społecznego przekazu ma więc formę zasady ustrojowej i gwarancji o charakterze instytucjonalnym. Jest to przede wszystkim norma prawa w znaczeniu przedmiotowym i wynika z niej w pierwszej kolejności nakaz
respektowania przez państwo autonomicznego charakteru tej sfery życia społecznego (wyr. TK z 30.10.2006 r., P 10/06, OTK-A 2006, Nr 9, poz. 128).
• W swoim zasadniczym zakresie zasada wolności prasy jest pochodną ogólnej wolności
wypowiedzi deklarowanej w art. 54, stanowi szczególny w aspekcie przedmiotowym
przejaw wolności słowa (wyr. TK z 12.5.2008 r., SK 43/05, OTK-A 2008, Nr 4, poz. 57.
Elementy wolności wypowiedzi z art. 54 Konstytucji
1. Wolności wyrażania poglądów – w każdej formie i każdych okolicznościach,
- klasyczna – wolność wypowiedzi, wolność słowa. Ma charakter indywidualny i osobisty. Nie łączy się z działalnością środków społecznego przekazu, gdyż jest kierowana do oznaczonej i znanej osoby, - polityczna – prawo prezentacji przekonań dotyczących spraw ogólnych, publicznych. Tu działają środki społecznego przekazu i w tym aspekcie przejawia się powinność państwa zapewnienia wolności ich działania,
2. Wolność pozyskiwania informacji – uprawnienie jednostek oraz dziennikarzy. Nabiera szczególnego znaczenia wraz z art. 61. Możliwość pozyskiwania informacji które są niezbędne do budowania
poglądów a następnie ich wyrażania,
3. Wolność rozpowszechniania informacji – domena i istota funkcjonowania prasy. Utwór
rozpowszechniony – utwór który za zezwoleniem twórcy został w jakikolwiek sposób udostępniony
publicznie,
Art. 61 [Prawo obywateli do informacji o działalności organów władzy publicznej]
1. Obywatel ma prawo do uzyskiwania informacji o działalności organów władzy publicznej oraz osób
pełniących funkcje publiczne. Prawo to obejmuje również uzyskiwanie informacji o działalności organów samorządu gospodarczego i zawodowego, a także innych osób oraz jednostek organizacyjnych w zakresie, w jakim wykonują one zadania władzy publicznej i gospodarują mieniem komunalnym lub majątkiem Skarbu Państwa.
2. Prawo do uzyskiwania informacji obejmuje dostęp do dokumentów oraz wstęp na posiedzenia kolegialnych organów władzy publicznej pochodzących z powszechnych wyborów, z możliwością rejestracji dźwięku lub obrazu.
3. Ograniczenie prawa, o którym mowa w ust. 1 i 2, może nastąpić wyłącznie ze względu na określone w ustawach ochronę wolności i praw innych osób i podmiotów gospodarczych oraz ochronę porządku publicznego, bezpieczeństwa lub ważnego interesu gospodarczego państwa.
4. Tryb udzielania informacji, o których mowa w ust. 1 i 2, określają ustawy, a w odniesieniu do Sejmu i Senatu ich regulaminy.
