Zasady odpowiedzialności za przestępstwa i wykroczenia II
dr Katarzyna Łucarz
Struktura przestępstwa/wykroczenia
• czyn człowieka
• realizacja znamion określonych w ustawie
• bezprawność
• społeczna szkodliwość
• wina
Czyn w prawie karnym
Czynem w prawie o wykroczeniach jest fragment zewnętrznego
zachowania się człowieka, spójny wewnętrznie i społecznie doniosły w sensie ujemnym. Zależny od wolnej woli, tj. stanowiący wyraz wolnej woli człowieka.
Czynem nie są:
zachowanie odruchowe (refleksyjne)
zachowanie podjęte na skutek przymusu fizycznego
zachowanie podjęte w stanie wyłączonej świadomości (napad epileptyczny, sen fizjologiczny)
zachowanie podjęte w stanie fizjologicznej niemożności działania (paraliż, utrata przytomności)
zachowania zautomatyzowane pierwotnie.
Czyn zabroniony
Zgodnie z art. art. 115 § 1 k.k. oraz art. 47 § 1 k.w.
czynem zabronionym jest zachowanie się człowieka o znamionach określonych w ustawie karnej.
Ustawowymi znamionami nazywamy cechy
abstrakcyjnego obrazu zachowania się zawartego w dyspozycji przepisu części szczególnej. Elementy
treściowe tego wzorca zabronionego zachowania
się tworzą typ czynu zabronionego.
Podział logiczny znamion czynu zabronionego („jak” ma być opisany czyn zabroniony)
•
znamiona potoczne – używane w tym samym znaczeniu, w jakim są one używane w języku potocznym,
• znamiona odsyłające – odwołują się do terminologii używanej w wyspecjalizowanych dziedzinach wiedzy, np. „ciężkie kalectwo”, „trwała choroba psychiczna”.
Do znamion odsyłających należą znamiona normatywne, które czerpią swój sens z rozstrzygnęć zawartych w odpowiednich przepisach, np. „poseł”,
„małżeństwo”.
Podział logiczny znamion czynu zabronionego
• znamiona pozytywne – znamiona, które ma posiadać czyn, aby był zgodny z opisem,
• znamiona negatywne – brak pewnych cech w
realizowanym czynie decyduje o zgodności czynu z
typem czynu zabronionego. Niektórzy autorzy
zaliczają do znamion negatywnych brak okoliczności
wyłaczających bezprawność czynu.
Podział logiczny znamion czynu zabronionego
• znamiona opisowe (deskryptywne) – nie wymagają ocen od stosującego prawo, posługują się opisem zachowania, jego okoliczności, np. „rzecz ruchoma”, „człowiek”,
„matka”.
• znamiona ocenne (wartościujące) – odwołują się do pewnych ocen, np. „znieważa”,
„złośliwie”, „treść pornograficzna”.
Podział logiczny znamion czynu zabronionego
• znamiona ostre – z wyraźnie oznaczoną klasą desygnatów, tak że zaszeregowanie do niej jakiegoś przedmiotu lub sytuacji nie nastręcza trudności, np. „kto”, „zabija”, „niszczy”.
• znamiona nieostre – z mniej lub bardziej
wyraźna granica zakresu, np. „poważne
zakłócenia”, „szczególnie ciężki przypadek”.
Podział logiczny znamion czynu zabronionego
• znamiona przedmiotowe – odnoszące się do wszyskiego co w typie czynu nie jest podmiotem.
• znamiona podmiotowe – odnoszące się do podmiotu, charakteryzujące osobę sprawcy, zjawiska psychiczne – wiedzę, świadomość, motywy, pobudki, np. „silne wzburzenie,
„współczucie ”.
Podział strukturalny znamion czynu zabronionego („co musi” zawierać opis typu czynu zabronionego, aby był
kompletny)
Znamiona określają:
Przedmiot- dobro prawne objęte ochroną,
Stronę przedmiotową – opis czynności wykonawczej, skutek, przedmiot czynności wykonawczej, określenia modalizujące;
Podmiot – sprawca przestępstwa,
Stronę podmiotową – przebiegi psychiczne
(umyślność, nieumyślność)
Przedmiot
Przedmiot ochrony (zamachu)- dobro/wartość społeczna, którą chronią przepisy prawa wykroczeń. Nie zawsze wprost ujęta w przepisie części szczególnej. Wówczas pomocny dla jego wyłonienia może być tytuł rozdziału, w którym dany typ czyny zabronionego się znajduje.
Ze względu na stopień jego konkretyzacji wyróżniamy:
- ogólny przedmiot ochrony - rodzajowy przedmiot ochrony - indywidualny przedmiot ochrony.
Inny podział obejmuje: główny i uboczny przedmiot ochrony.
Jest on ważny dla ustalenia podobieństwa wykroczeń i przestępstw, które jest
przesłanką np. recydywy. Definicja przestępstw i wykroczeń podobnych zawarta jest w art. 115 § 6 k.k. i art. 47 § 2 k.w.
Są nimi wykroczenia i przestępstwa:
- tego samego rodzaju
- popełnione z użyciem przemocy lub groźby jej użycia - Popełnione w celu osiągnięcia korzyści majątkowej.
Strona przedmiotowa
• sposób zachowania się sprawcy- określenie czynności wykonawczej.
Ze względu na sposób opisania znamienia czasownikowego
wykroczenia dzielimy na : z działania, z zaniechania, z działania lub zaniechania albo mówimy o utrzymanie jakiegoś stanu rzeczy, trwałe, kwalifikowane, o zbiorowo określonym czynie,
• skutek – zmiana w układzie elementów przestrzennych różnych względem zachowania się sprawcy. Wyróżniamy tutaj wykroczenia materialne, wykroczenia formalne, z naruszenia lub narażenia na niebezpieczeństwo,
• związek przyczynowy – umożliwia ustalenie powiązania
przyczynowego między zachowaniem się sprawcy a określonym w ustawie skutkiem; chodzi zatem o takie powiązanie zjawisk, z których jedno wynika z drugiego, czyli bez zaistnienia tego pierwszego
(przyczyna) drugie by nie nastąpiło (skutek),
• Przedmiot czynności wykonawczej- rzecz lub osoba, na którą skierowany jest bezpośrednio zamach sprawcy,
• Okoliczności modalne – czas, miejsce, sytuacja.
Podmiot
Na zasadach określonych w kodeksie wykroczeń odpowiada ten, kto popełnia czyn zabroniony po ukończeniu 17 lat (art. 10 § 1 k.k./ art. 8 k.w.). Oznacza to, że nieletni nie ponoszą
odpowiedzialności w trybie przewidzianym przez prawo wykroczeń. Wobec nich sądy rodzinne stosują środki wychowawcze, gdy jest to konieczne aby przeciwdziałać
demoralizacji nieletniego oraz środki wychowawcze i poprawcze – w razie popełnienia przez nieletniego „czynu karalnego”.
Z uwagi na podmiot wykroczenia dzielimy na:
- powszechne
- Indywidualne (właściwe oraz niewłaściwe).
Odpowiedzialność nieletnich
Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich ( t.j.
Dz.U. z 2002 r. Nr 11, poz. 109 ze zm.)
Art. 1. § 1. Przepisy ustawy stosuje się w zakresie:
1) zapobiegania i zwalczania demoralizacji - w stosunku do osób, które nie ukończyły lat 18,
2) postępowania w sprawach o czyny karalne - w stosunku do osób, które dopuściły się takiego czynu po ukończeniu lat 13, ale nie ukończyły lat 17,
3) wykonywania środków wychowawczych lub poprawczych - w stosunku do osób, względem których środki te zostały orzeczone, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez te osoby lat 21.
§ 2. Ilekroć w ustawie jest mowa o:
1) "nieletnich" - rozumie się przez to osoby, o których mowa w § 1,
2) "czynie karalnym" - rozumie się przez to czyn zabroniony przez ustawę jako:
a) przestępstwo lub przestępstwo skarbowe albo
b) wykroczenie określone w art. 51, 62 , 69, 74, 76, 85, 87, 119, 122, 124, 133 lub 143 Kodeksu wykroczeń.
Strona podmiotowa
Umyślność
Art. 9 § 1 k.k. oraz 6. § 1 k.w. Czyn zabroniony popełniony jest
umyślnie, jeżeli sprawca ma zamiar jego popełnienia, to jest chce go popełnić albo przewidując możliwość jego popełnienia, na to się
godzi.
Umyślność można podzielić na dwie postacie:
• zamiar bezpośredni (dolus directus)– gdy sprawca chce popełnić czyn, tj. ma wolę jego popełnienia i świadomość skutku swojego zachowania i dąży do ich wystąpienia. Zamiar bezpośredni stanowi wyższą formę umyślności, a zatem przemawia za wyższą karą
• zamiar ewentualny (dolus eventualis) – gdy sprawca uświadamia sobie skutek , jaki może spowodować jego zachowanie, bezpośrednio nie dąży do jego wystąpienia - jednak godzi się na to by
nastąpił. Zamiar ewentualny towarzyszy zazwyczaj jakiemuś innemu dążeniu, stąd bywa on też określany jako zamiar wynikowy. Jest to niższy stopień
umyślności, zatem przemawia za niższym wymiarem kary.
Nieumyślność
Art. 9 § 2 k.k. i 6 § 2 k.w. Czyn zabroniony popełniony jest nieumyślnie, jeżeli sprawca nie mając zamiaru jego popełnienia, popełnia go jednak na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych
okolicznościach, mimo że możliwość popełnienia tego czynu przewidywał albo mógł przewidzieć.
Elementy nieumyślnej realizacji znamion czynu zabronionego;
1) brak zamiaru,
2) niezachowanie ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, 3) związek przyczynowy między naruszeniem właściwej reguły
ostrożnego postępowania z dobrem prawnym a popełnionym czynem zabronionym,
4) przewidywanie bądź możliwość przewidywania możliwości popełnienia czynu zabronionego.
To właśnie na podstawie tej ostatniej przesłanki nieumyślność można podzielić na dwie postacie:
• Nieumyślność świadoma - zachodzi gdy sprawca, nie mając zamiaru popełnienia czynu zabronionego popełnia go jednak na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo że przewidywał możliwość popełnienia czynu (sprawca nie zachował wymaganej ostrożności i nie
dostosował swojego zachowania do określonej sytuacji).
• Nieumyślność nieświadoma – jest to forma o niższym stopniu naganności i zachodzi, gdy sprawca w ogóle nie przewidywał możliwości popełnienia czynu, choć możliwość taką mógł przewidzieć przy zachowaniu niezbędnej ostrożności.
Bezprawność w ogóle
Bezprawny jest czyn sprzeczny z nomą zobowiazującą do działania (czyli z nakazem prawnym) lub do niedziałania (czyli z zakazem prawnym – co jest regułą w prawie karnym).
Bezprawność jest oceną wyrażającą sprzeczność między faktycznym zachowaniem się człowieka a tym zachowaniem, które ustawa określa jako nakazane (czyli z nakazem prawnym), albo zgodność między faktycznym zachowaniem a tym zachowaniem, które ustawa określa jako zakazane (czyli z zakazem prawnym). Bezprawność zachodzi zatem, gdy to co się zdarzyło (sfera bytu), nie odpowiada temu, co się zdarzyć powinno (sferze powinności).
Bezprawność wiążąca się z popełnieniem czynu
zabronionego ujmowana jest jako sąd
wyrażający sprzeczność między konkretnym
społecznie ujemnym zachowaniem się człowieka
a należącą do porządku prawnego normą
sankcjonowaną, w której ustawodawca określił,
jak z punktu widzenia chronionego systemu
wartości należało się zachować.
Bezprawność kryminalna
Bezprawność kryminalna oznacza przekroczenie zakazów prawa wykroczeń obwarowanych sankcją w postaci kary kryminalnej.
Jednocześnie owo przekroczenie nie zachodzić w okolicznościach, które legalizują czyn wypełniający znamiona jakiegoś typu czynu zabronionego. Te ostatnie bowiem wyłączają jego bezprawność.
Powodują one, że czyn odpowiadający ustawowemu opisowi czynu zabronionego nie jest jednak bezprawny. W doktrynie prawa karnego nazywamy je kontratypami.
Tak rozumiana bezprawność kryminalna ma charakter złożony, jest bowiem koniunkcją formalnego zakazu karnego i braku kontratypu.
Przez społeczną szkodliwość czynu rozumie się całokształt właściwości zarówno obiektywnych jak i subiektywnych czynu, decydujących o jego społecznie ujemnej wartości. Pierwszej oceny w tym względzie dokonuje ustawodawca. W tym ujęciu stanowi ona materialny element czynu zabronionego i odgrywa rolę miernika zasadności zabronienia czynu. Mówiąc o czynie mamy tu na myśli określoną kategorię, a nie konkretny czyn. Na tym więc poziomie rozważań stwierdzenie, że kradzież jest czynem społecznie szkodliwym nie oznacza, że konkretna kradzież ma określony stopień społecznej szkodliwości, lecz to, że kradzież jako pewna kategoria czynów nagannych ma taką społeczną szkodliwość, iż czyny objęte pojęciem kradzieży powinny być zabronione. W konsekwencji pojęcie społecznej szkodliwości wyjaśnia, dlaczego pewne czyny są zabronione, a inne zaś nie.
Ta generalna ocena dokonywana przez ustawodawcę nie podlega weryfikacji przez organy wymiaru
sprawiedliwości, które w postępowaniu nie badają zasadności dokonanego wyboru.
Czym innym jest natomiast ocena społecznej
szkodliwości czynu konkretnego czynu, popełnionego przez konkretnego sprawcę w określonym miejscu, czasie i okolicznościach. Taki czyn, należący do
kategorii czynów, których społeczna szkodliwość
została uznana przez ustawodawcę za uzasadniającą ich zabronienie, charakteryzuje się
zindywidualizowaną społeczną szkodliwością, a jej
stopień może być rozmaity.
Pojęcie społecznej szkodliwości w obowiązującym kodeksie karnym expressis verbis użyte zostało przez ustawodawcę w art. 1
§ 2, art. 53 § 1, art. 59, art. 66 § 1, art. 94 § 1,
art. 100, art. 115 § 2. W kodeksie wykroczeń
tylko w art. 1 § 1 art. 33 § 1 oraz art. 47 § 6 .
Jak wspomniano wcześniej społeczna szkodliwość czynu może mieć różną intensywność. Pozwala więc na ocenę ilościową i na określenie różnych jego stopni. Ustawa karna wyróżnia
„znikomość” wiążąc z tym stopniem brak przestępności czynu oraz stopień, który „nie jest znaczny” jako jedną z przesłanek warunkowego umorzenia postępowania. Stopień społecznej szkodliwości czynu jest jednym z regulatorów sądowego wymiaru kary w ramach ustawowego zagrożenia. Nieco inaczej sprawa wygląda w przypadku wykroczeń. Znikomość nie przekreśla wykroczenia, tylko jej brak. Natomiast tak jak przy przestępstwach stopień karygodności wpływa na sądowy wymiar kary za wykroczenie.
Koncepcje kwantyfikatorów stopnia społecznej szkodliwości
• przedmiotowa - ocena stopnia społecznej szkodliwości opierać się powinna na okolicznościach zewnętrznych występujących na powierzchni popełnionego przez sprawcę czynu
• przedmiotowo-podmiotowa wzbogaca katalog okoliczności relewantnych przy ocenie społecznej szkodliwości właśnie o to, co tkwi we wnętrzu sprawcy, stanowi treść jego przeżyć psychicznych, jakie towarzyszą popełnianiu czynu zabronionego
• całościowa uwzględnia przy ocenie stopnia społecznej szkodliwości także te okoliczności, które dotyczą samego sprawcy, lecz w istocie nie pozostają w bezpośrednim związku z popełnianym przez niego czynem.
Treść obecnie obowiązującego art. 115 § 2 k.k. oraz art. 47 § 6 k.w.
wyraźnie wskazuje na to, że ustawodawca opowiedział się za koncepcją przedmiotowo-podmiotową.
Podmiotowe:
• postać zamiaru
• motywacja sprawcy
• rodzaj naruszonych reguł ostrożności i stopień ich naruszenia
Podmiotowe:
• postać zamiaru
• motywacja sprawcy
• rodzaj naruszonych reguł ostrożności i stopień ich naruszenia
Elementy społecznej szkodliwości czynu - art. 115 § 2 k.k. oraz art. 47 § 6 k.w.
Przedmiotowe :
• rodzaj i charakter naruszonego dobra
• sposób działania
• rozmiar wyrządzonej lub grożącej szkody
• waga naruszonych obowiązków
Przedmiotowe :
• rodzaj i charakter naruszonego dobra
• sposób działania
• rozmiar wyrządzonej lub grożącej szkody
• waga naruszonych obowiązków
