Polityka Federacji Rosyjskiej wobec bezpośrednich inwestycji zagranicznych

Monika Małyszko

Polityka Federacji Rosyjskiej wobec

bezpośrednich inwestycji

zagranicznych

International Journal of Management and Economics 21, 121-137

Monika Małyszko

Studium doktoranckie

Polityka Federacji Rosyjskiej wobec bezpośrednich

inwestycji zagranicznych

Wprowadzenie

Bezpośrednie inwestycje zagraniczne (BIZ) odgrywają jedną z kluczowych ról w gospodarkach krajów. Szczególnie ważne są dla krajów rozwijających się i będących w trakcie transformacji ustrojowej. O podjęciu inwestycji zagranicznej decyduje wiele czynników. Najogólniej możemy podzielić je na: ekonomiczne, polityczne i ułatwienia dla działalności gospodarczej.

Celem opracowania jest przedstawienie niektórych elementów polityki rządu Fe-deracji Rosyjskiej (FR) wobec BIZ. Kraj ten ma niezbędne warunki, by przyjmować rocznie kilka lub nawet kilkanaście mld USD inwestycji zagranicznych, ale tak się nie dzieje. Pojawia się pytanie, co jest tego przyczyną, czy problem leży w warunkach eko-nomicznych, czy politycznych? W niniejszym opracowaniu poruszono kluczowe kwestie związane z napływem inwestycji zagranicznych i stanowiskiem rządu FR wobec nich. Przedstawiono powody, dla których inwestorzy zagraniczni obawiają się inwestować swój kapitał w Federacji Rosyjskiej.

Pojęcie bezpośrednich inwestycji zagranicznych

Funkcjonuje bardzo wiele definicji bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Orga-nizacja Narodów Zjednoczonych (United Nations - UN) definiuje BIZ jako inwestycję przez przedsiębiorstwo lub osobę fizyczną jednego kraju (przedsiębiorstwo-matkę) w przedsiębiorstwo innego kraju (filię zagraniczną w kraju przyjmującym inwestycję), której celem jest długookresowa kontrola nad tą filią. Wielkość udziału ustala się arbi-tralnie na 10%, poniżej tej wartości udziału inwestycję kwalifikuje się jako portfelową. Inwestycja taka może przyjąć formę greenfield, czyli inwestycji budowanej od podstaw, lub brownfield, czyli podejmowanej poprzez fuzję bądź przejęcie przedsiębiorstwa już istniejącego.

BIZ są podejmowane przez korporacje transnarodowe1, czyli firmy produkcyjne

lub dystrybucyjne prowadzące działalność w dwóch lub więcej krajach2. Istnieje wiele

1 2 2 Monika Małyszko

Wywodzą się one z teorii wymiany międzynarodowej, głównie z założeń przewag kom-paraty wnych. Można je podzielić na mikroekonomiczne, makroekonomiczne i mieszane. Przedstawimy niektóre z nich.

Do pierwszej grupy należy teoria przewagi monopolistycznej S. Hymera i Ch.P. Kin- dlebergera. Autorzy teorii twierdzą, że przedsiębiorstwo podejmuje inwestycje zagranicz-ne, gdy produkcja za granicą jest bardziej opłacalna od sprzedaży licencji czy eksportu lub przedsiębiorstwo ma przewagę w stosunku do lokalnej konkurencji3.

Z kolei F.T. Knickerbocker w swojej teorii oligopolistycznej reakcji stwierdza, że inwestycje są podejmowane przede wszystkim przez firmy mające oligopolistyczną przewagę na rynku krajowym4.

Teoria internacjonalizacji (zwana także teorią transakcji wewnętrznych) rozwinęła się na bazie artykułu R. Coase a, a za jej autorów uważa się P.J. Buckleya i M. Cassona. Uważali oni, że podstawą lokowania za granicą jest przewaga własnościowa przedsię-biorstw, przewaga technologiczna i przewaga wynikająca ze znajomości rynku, stabilnych źródeł zaopatrzenia5.

Do teorii makroekonomicznych zaliczamy teorię rentowności lokaty kapitału, która stanowi, że zarządzający korporacją narodową dąży do maksymalizacji zysku i dlatego inwestuje do momentu, gdy oczekiwana rentowność dodatkowej inwestycji równa jest krańcowym kosztom danego projektu inwestycyjnego lub określona zagraniczna inwe-stycja bezpośrednia jest funkcją występowania międzynarodowych różnic rentowności lokaty kapitału. Inwestycje są więc rezultatem różnic rentowności kapitału między krajami. Kapitał przenosi się z kraju o mniejszej rentowności do kraju o większej tej wartości6.

W tej grupie znajduje się również teoria obszarów walutowych R.Z. Alibera, zakła-dająca, że zależność narodowych systemów kredytowych i pieniężnych od warunków międzynarodowych stale rośnie, a inwestycje są rezultatem różnej pozycji walut

po-szczególnych państw na rynku międzynarodowym7.

W grupie teorii mieszanych znajdują się teorie lokalizacji. Mają one wielu autorów i opisują czynniki decydujące o podjęciu inwestycji zagranicznych w danym kraju. Najogólniej takie czynniki możemy podzielić na: instytucjonalne i polityczne (np. regulacje prawne), bariery handlowe (np. cła), czynniki rynkowe (np. rozmiary rynku) oraz kosztowe (np. płace).

Światowe regulacje wobec bezpośrednich inwestycji zagranicznych

W 1980 r. wartość skumulowana napływających bezpośrednich inwestycji zagra-nicznych na świecie wynosiła 692 714 min USD. Obecnie zasoby BIZ na świecie to 10 129 739 min USD, z czego 70% przypada na kraje rozwinięte. Od 1980 r. udział krajów rozwiniętych w ogóle napływających inwestycji zagranicznych wzrósł z 56% do 73%.

1 600 ooo 1 400 ooo 1 200 000 1 000 000 800 000 600 000 400 000 200 000 o 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Rys. 1. Napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych na świecie w latach 1 9 9 4 - 2 0 0 5 (min USD)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: World Investment Report 2003: FDI Policies for Development National and International Perspectives, U N C T A D , New York, Geneva 2003; World Investment Report 2006. FDI from Developing and Transition Economies: Implication for Development, U N C T A D , New York, Geneva 2 0 0 6 .

Liberalizacja polityki wobec BIZ składa się z trzech części: usunięcia ograniczeń i zakłóceń na rynku, stosowania pozytywnych zasad traktowania i eliminacji dyskry-minacji pomiędzy inwestorami zagranicznymi oraz zapewnienia ochrony własności. Wejście i działanie na rynku odbywa się zgodnie z zasadami prawa krajowego.

W drugiej połowie lat 80. rozpoczął się na świecie proces wdrażania norm praw-nych i polityki skierowanej na wdrażanie programów zachęcających do inwestowania. W 1991 r. 35 państw wprowadziło 82 zmiany w ustawodawstwie dotyczącym BIZ, z czego tylko dwie zmiany były niekorzystne. W 2005 r. 93 kraje wprowadziły 205 zmian w swoim prawie, z czego 80% było korzystne dla inwestorów zagranicznych. Większość zmian dotyczyła zmniejszenia ograniczeń dla BIZ w poszczególnych działach gospodarki, dopuszczenia inwestorów do tzw. sektorów strategicznych.

Monika Matyszko 300 250 200 150 100 50

I

Rys 2. Liczba zmian w polityce dotyczącej BIZ na świecie

Źródło: Jak do rys. 1.

• Liczba zmian niekorzystnych wobec BIZ

• Liczba zmian korzystnych wobec BIZ

Większość zasad traktowania BIZ zapisana jest w międzynarodowych porozumie-niach inwestycyjnych. Ich podstawowym celem jest określenie jak najkorzystniejszych warunków dla kapitału zagranicznego. Może to być ustanowienie podstaw prawnych działania inwestorów zagranicznych, zapewnienie bezpieczeństwa inwestycji itp. Porozu-mienia międzynarodowe mogą przyjmować formę układów bilateralnych, regionalnych, multilateralnych, wielostronnych.

Głównym celem bilateralnych układów inwestycyjnych (Bilateral Investments Trea-ties - BITs) jest promocja i ochrona inwestycji. Większość BIT została zawarta pomiędzy krajami rozwiniętymi eksportującymi kapitał i krajami rozwijającymi się importującymi kapitał, ale obecnie rośnie liczba umów zawieranych pomiędzy krajami rozwijającymi się. Do 2004 r. podpisano 2392 takich umów. W stosunku do 1995 r. liczba ta podwoiła się9.

Wśród regionalnych instrumentów dotyczących działalności przedsiębiorstw naj-częściej pojawiają się regulacje o charakterze regionalnym, będące częścią umów inte-gracyjnych, np. w przypadku Unii Europejskiej są one zawarte w Traktacie w sprawie utworzenia Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej.

Większość prawnie wiążących multilateralnych instrumentów regulacyjnych ma na celu redukcję ograniczeń w działalności krajów i przedsiębiorstw poza granicami ich kraju pochodzenia. Ważną rolę odgrywa tu Konwencja ustanawiająca Wielostronną Agencję Gwarancji Inwestycyjnych (Multilateral Investment Guaraty Agency MIGA), której głównym celem jest promocja inwestycji w krajach rozwijających się jako narzę-dzia rozwoju gospodarczego.

Międzynarodo-wym Funduszu WalutoMiędzynarodo-wym, Światowej Organizacji Handlu), bariery administracyjne, ograniczenia w nabywaniu przez nich nieruchomości itp.

Czynniki decydujące o napływie BIZ do Federacji Rosyjskiej

W przypadku Federacji Rosyjskiej decydujące znaczenie dla napływu BIZ mają czynniki wynikające z przewag lokalizacyjnych, czyli jedne z największych na świecie zasobów naturalnych. Pozostałe przewagi - wynikające ze specyfiki przedsiębiorstwa i internalizacji działalności gospodarczej - są także powiązane z surowcami naturalnymi. Duże korporacje transnarodowe mają np. odpowiednie zasoby finansowe, odpowiedni poziom wiedzy technicznej, pozwalające na wydobycie trudno dostępnych surowców naturalnych. Nie bez znaczenia jest także ich pozycja na rynkach światowych, a więc dobry dostęp do rynków zbytu i ich dobra znajomość oraz system organizacji sprzedaży czy marketingu. Internalizacja działalności gospodarczej pozwala korporacjom trans-narodowym na obniżkę kosztów, zapewnienie stałej podaży surowców itp.

Gospodarka rosyjska posiada wiele cech, które mogłyby przyciągnąć inwestorów zagranicznych. Czynniki przewagi lokalizacyjnej najogólniej możemy podzielić na eko-nomiczne i polityczne. Atrakcyjność ekonomiczną określają głównie czynniki rynkowe, zasoby ludzkie oraz zasoby naturalne.

Zasoby naturalne decydują przede wszystkim o napływie BIZ do sektorów związa-nych z wydobyciem surowców naturalzwiąza-nych. Rosja jest największym państwem świata - jej powierzchnia zajmuje 1/8 lądów świata, posiada jedne z największych na świecie zasobów: około 10% światowych zasobów ropy naftowej, 25% gazu naturalnego, 7% węgla, 8% żelaza, 12-20% niklu i kobaltu, 10% wolframu, 6% fosforu10. Problemem jest

ich wydobycie, gdyż znaczna ich część znajduje się na terenach trudno dostępnych, często niezamieszkanych. Złoża koncentrują się w północnych częściach Rosji. Problemem jest brak infrastruktury oraz klimat - większą część roku panują tam temperatury ujemne, a zimą spadają one nawet poniżej -50°C. W tych warunkach trudno jest pracować. In-westycje wymagają zatrudnienia specjalistów, a tych w tym regionie nie jest wielu. Do wydobycia tych surowców potrzebne są także znaczne zasoby finansowe i nowoczesna technologia, którymi dysponują korporacje transnarodowe. Firmy rosyjskie posiadające licencje na wydobycie żelaza i węgla poszukują partnerów z kapitałem pozwalającym na eksplorację złóż.

1 2 6 Monika Mal yszko

realizowany jest przez Exxon Neftegaz, Sakhalin Oil and Gas Development SODECO, ONGC Videsh Ltd i rosyjskie firmy RN Astra oraz Sakhalinmorneftegaz-Shelf. Udział zagraniczny, w tym PSA, wynosi 80%". Projekt Sachalin 2 jest wykonywany przez konsorcjum Sakhalin Energy Investment Company (SEIC), w skład którego wchodzą wyłącznie korporacje międzynarodowe: Shell, Mitsubishi i Mitsui12.

Dla przemysłu wydobywczego i wszystkich innych wymagających znacznej liczby pracowników bardzo ważne są zasoby ludzkie. W firmach z udziałem kapitału zagranicz-nego zatrudnionych jest poniżej 1% ogółu pracujących. Warto tu przytoczyć przykład dotyczący zatrudnienia w firmie TNK-BP13, wydobywającej 16% ropy naftowej w

Fede-racji Rosyjskiej i zatrudniającej 0,15% wszystkich aktywnych zawodowo w FR14.

Czynniki rynkowe decydują o napływie inwestycji zagranicznych do produkcji kie-rowanej na rynek wewnętrzny - rynek rosyjski to 145 min potencjalnych konsumentów15.

Produkcja poza FR i eksport do niej towarów są mniej opłacalne niż otwarcie tu zakładu produkcyjnego lub przejęcie istniejącego. Wówczas koszty produkcji pomniejszone są np. o koszt transportu, opłaty celne, poza tym koszt siły roboczej w FR jest niższy niż w większości państw europejskich. Najlepiej sytuację obrazuje rynek artykułów spożyw-czych, w który inwestorzy zagraniczni ulokowali 9% swoich zasobów, a którego prawie cała produkcja jest kierowana na rynek wewnętrzny. Rynek artykułów żywnościowych jest w większości kontrolowany przez duże firmy zagraniczne, takie jak np. Nestle, Mars,

Danone. Prawie cała produkcja jest kierowana na rynek wewnętrzny.

Polityka rządu Federacji Rosyjskiej wobec BIZ

Poza czynnikami czysto ekonomicznymi bardzo ważne jest formalne dopuszczenie inwestorów zagranicznych przez rząd kraju przyjmującego inwestycje. W przypadku Rosji wymaganie to jest spełnione, ale pozostałości po gospodarce centralnie pla-nowanej nadal dają o sobie znać. Procedury dotyczące założenia i funkcjonowania przedsiębiorstw z udziałem kapitału zagranicznego są czasochłonne i nie do końca przejrzyste.

Podstawy prawne działalności inwestorów zagranicznych. Działania inwestorów zagranicznych w Federacji Rosyjskiej regulują akty normatywne na poziomie federal-nym i regionalfederal-nym, międzynarodowe umowy, akty normatywne dotyczące działalności podmiotów Federacji Rosyjskiej i regulujące działalność kapitału zagranicznego.

Ustawa o inwestycjach zagranicznych nr 160 z 9 lipca 1999 r. (z późn.zm.) upoważnia rząd Federacji Rosyjskiej do opracowania i prowadzenia polityki w zakresie inwestycji zagranicznych, w tym m.in. do:

Polityka Federacji Rosyjskiej wobec bezpośrednich inwestycji zagranicznych 1 2 7

• opracowywania i zatwierdzania regionalnych programów przyciągania inwestycji zagranicznych

• prowadzenia kontroli przygotowania i podpisania umów inwestycyjnych.

Na mocy ww. aktu prawnego inwestorzy zagraniczni mogą być zagranicznymi osobami prawnymi, zagranicznymi mieszkańcami Federacji Rosyjskiej, włączając oso-by bez przynależności państwowej, Rosjanami zamieszkującymi stale poza granicami kraju, którzy są zarejestrowani w kraju ich zamieszkania, oraz organizacjami między-narodowymi.

Definicja inwestycji zagranicznych w tym akcie prawnym różni się od tych poda-wanych przez organizacje międzynarodowe, takie jak np. Międzynarodowy Fundusz Walutowy lub Organizacja Narodów Zjednoczonych. BIZ są określane jako wszystkie typy aktywów i własności intelektualnej ulokowanych przez inwestora zagranicznego w przedsiębiorstwie oraz inne typy działalności, których celem jest osiąganie zysków. ZIB mogą przyjąć formę udziału inwestora zagranicznego w spółce joint venture z udziałem kapitału rosyjskiego, przejęcia aktywów lub udziałów w sposób niezabroniony przez pań-stwo, zakupu przynajmniej 10% udziałów lub akcji w przedsiębiorstwie komercyjnym.

Ustawa ta przyznaje inwestorom zagranicznym prawa podobne do tych negocjowa-nych w porozumieniach międzynarodowych. Na mocy ww. aktu prawnego uregulowania prawne działalności inwestorów zagranicznych i korzystanie z wytworzonego zysku nie mogą być gorsze niż takie same uregulowania dla podmiotów rosyjskich, z wyjątkiem sytuacji przewidzianych przez prawo. Wyjątki takie wynikają z konieczności ochrony ustroju, zdrowia, moralności, praw innych osób itp. W ten sposób zapewnia się równe możliwości konkurencyjne podmiotom krajowym i zagranicznym.

Majątek inwestora zagranicznego nie podlega przymusowej konfiskacie, nacjonali-zacji z wyjątkiem sytuacji przewidzianych przez prawo krajowe czy umowy międzyna-rodowe. Zapewnia się mu także swobodę korzystania z legalnie uzyskanych dochodów i zysków na terenie Federacji Rosyjskiej oraz swobodę ich transferu poza terytorium rosyjskie w walucie zagranicznej. Korporacja transnarodowa, która chce zainwestować w FR, może działać w formie dozwolonej ustawą o przedsiębiorstwach i ich działalności oraz dekretem FR o spółkach joint venture i wymienioną wyżej ustawą o inwestycjach zagranicznych.

Według stanu na 1 stycznia 2005 r. w Rosji zarejestrowane było 4 min 417 tys. przedsiębiorstw. Liczba ta od 1996 r. zwiększyła się ponad dwukrotnie. Dominujące znaczenie mają przedsiębiorstwa prywatne, na które przypada prawie 80% wszystkich przedsiębiorstw, na przedsiębiorstwa z udziałem zagranicznym przypada 6%16.

1 2 8 Monika Mal yszko

Zagadnienie rejestracji osób prawnych od 1 lipca 2002 r. reguluje Ustawa Federal-na nr 129 z 8 sierpnia 2001 r. o rejestracji osób prawnych i Uchwała Rządu Federacji Rosyjskiej nr 319 z 17 maja 2002 r. - O pełnomocnym organie wykonawczym władzy federalnej realizującym rejestrację osób prawnych. Na mocy kolejnej Ustawy (nr 186 z 23 grudnia 2003 r.) uproszczono procedurę rejestracji osób prawnych - można ją realizować w jednym miejscu. Aby założyć przedsiębiorstwo z udziałem kapitału za-granicznego, firma musi otrzymać kilka zatwierdzeń i zarejestrować się u kilku różnych władz rządowych. Dokumenty niezbędne do rejestracji zależą od statusu założyciela przedsiębiorstwa, formy prawnej, wielkości inwestycji, celów działania. Kolejne etapy wymagają szeregu dokumentów, które przed przekazaniem do władz rejestracyjnych muszą być uwierzytelnione i potwierdzone notarialnie. Wszystkie dokumenty muszą być sporządzone w języku rosyjskim lub przetłumaczone przez tłumacza przysięgłego w Rosji i potwierdzone notarialnie.

Rejestracja nowej firmy odbywa się na szczeblu regionalnej izby rejestracyjnej, Pań-stwowej Izby Rejestracyjnej i Komitetu Antymonopolowego. Pierwszy z wymienionych urzędów wydaje pozwolenie na rejestrację przedsiębiorstw rosyjskich, drugi - przed-siębiorstw z udziałem kapitału zagranicznego, dodatkowo Komitet Antymonopolowy musi być powiadomiony, jeśli założyciele zainwestowali aktywa o wartości większej niż stukrotność ustawowo określonej płacy minimalnej. Decyzja o rejestracji jest tym-czasowa, a w celu zakończenia procesu inwestor musi przedstawić m.in. zaświadczenie z banku o otwarciu rachunku, wyciąg z rejestru handlowego, dane adresowe, poświad-czenie najmu posesji, potwierdzenie rejestracji z Federalnego Rosyjskiego Krajowego Komitetu ds. Statystyki (Rosstat), potwierdzenie rejestracji od inspekcji podatkowej, potwierdzenie rejestracji od funduszu emerytalnego.

Po rejestracji w izbie regionalnej, inwestor zagraniczny musi ubiegać się o rejestrację w Krajowej Izbie Rejestracyjnej. Wymagane dokumenty są takie same jak w przypadku rejestracji w izbie regionalnej. Firmy z kapitałem powyżej 500 min rubli muszą dodat-kowo ubiegać się o zgodę Komitetu Antymonopolowego na rozpoczęcie działalności.

Poza rejestracją firmy problemem są np. wysokie koszty certyfikacji wyrobów, które mają trafić na rosyjski rynek. W praktyce każdy towar, który ma być sprzedany w FR, musi być certyfikowany. Inwestor zagraniczny musi zrobić to przez pośrednika, a to pociąga za sobą dodatkowe koszty.

się w projekcie ustawy o kopalinach, która może wprowadzić wymóg 51-procentowego udziału rosyjskiego w przedsiębiorstwach strategicznych.

Pomimo braku podstaw prawnych do ograniczania roli inwestorów zagranicz-nych, takie działania mają miejsce. Dotyczy to zwłaszcza sektora wydobywczego ropy naftowej i gazu. Firmy zagraniczne są atakowane w różny sposób, poddawane szcze-gółowej kontroli. Przykładem takiego działania może być firma Shell, która musiała sprzedać Gazpromowi swoje udziały w konsorcjum Sakhalin Energy Investment, czy TNK-BP oskarżana o przekraczanie limitu wydobycia. W obu przypadkach chodziło o uzyskanie kontroli nad strategicznymi zasobami. Nowa polityka prezydenta Putina zakłada ograniczenie roli inwestorów zagranicznych. Preferowane są spółki;'omf venture z mniejszościowym udziałem kapitału zagranicznego i PSA, w których dominującą rolę odgrywają firmy rosyjskie.

Podobne stanowisko zajmuje wobec innych form przepływów, np. towarów. Reak-cją na działania innych krajów, niezgodne z wolą Rosji, są sankcje gospodarcze. Takim przykładem może być zakaz eksportu polskiego mięsa do Rosji. Oficjalnym powodem jest jego zła jakość, ale możemy się domyślać, że chodzi o prozachodnią politykę zagra-niczną Polski, w tym m.in. budowę baz rakietowych na terenie Rzeczypospolitej Polskiej czy sprzyjanie Stanom Zjednoczonym. W rezultacie konfliktu lista polskich towarów, których eksport do Rosji jest zakazany, staje się coraz dłuższa. Podobna sytuacja ma miejsce w przypadku krajów Wspólnoty Niepodległych Państw - niepoddanie się woli Rosji oznacza dla nich przykręcenie kurka z ropą.

Specjalne strefy ekonomiczne (SSE). Są one tworzone w celu przyciągnięcia kapita-łu. Inwestorom zagranicznym i przedsiębiorstwom z udziałem kapitału zagranicznego przyznawane są specjalne ulgowe zasady prowadzenia działalności gospodarczej (m.in. uproszczony tryb rejestracji działalności, ulgi podatkowe, niższe koszty dzierżawy ziemi). Dla inwestorów zagranicznych SSE nie są atrakcyjne.

W 2005 r. podpisano ustawę w sprawie specjalnych stref ekonomicznych, która zaproponowała utworzenie takich stref dla produkcji przemysłowej i produkcji za-awansowanej technologicznie. W listopadzie 2005 r. ogłoszono powstanie sześciu SSE. Z zakresu działania SSE wyłączono sektor wydobywczy, energetyczny, metalurgię metali kolorowych i czarnych, produkcję towarów na które obowiązuje akcyza (z wyjątkiem samochodów osobowych i motocykli) oraz sprzętu wojskowego.

W listopadzie 2005 r. ogłoszono powstanie sześciu SSE: dwóch przemysłowo-pro-dukcyjnych (w Rejonie Jełabużyskim w Republice Tatarstan oraz w Rejonie Griazinskim w Obwodzie Lipieckim) oraz czterech techniczno-wdrożeniowych (w Dubnej w Obwo-dzie Moskiewskim, Sankt Petersburgu, Tomsku oraz Moskwie). Najprawdopodobniej w najbliższym czasie powstanie 5 stref techniczno-wdrożeniowych oraz 3 strefy prze-mysłowo-produkcyjne.

130 Monika Mal yszko

z 23 grudnia 2005 r. SSE została przyjęta na 25 lat, a uprawnienia nabyte na mocy po-przedniej ustawy będą jeszcze obowiązywać przez 10 lat17.

Udział FR w organizacjach i umowach międzynarodowych. Istotną sprawą dla inwestycji zagranicznych jest uczestnictwo kraju przyjmującego w dwustronnych umo-wach inwestycyjnych. Federacja Rosyjska do 1 lipca 2005 r. podpisała 53 dwustronne umowy inwestycyjne, a 35 z nich weszło w życie. Ponad 90% BIT podpisano w latach 90., wtedy też 80% z nich weszło w życie. Federacja Rosyjska podpisała dwustronne po-rozumienia inwestycyjne m.in. z większością państw europejskich, Chinami, Republiką Korei, Indiami, Kanadą, USA, Turcją, Jemenem, Tajlandią.

14 12 10 8 6 4 2 0 n • - — — — • - — — — — -1 1 n • - — — — — -1 I n 1 1 I i i I

• liczba podpisanych BIT • liczba BIT, które weszły w życie

1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

Rys. 3. Lista zawartych oraz podpisanych bilateralnych umów inwestycyjnych (stan na 1 lipca 2005 r.)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych U N C T A D , http://www.unctad.org

Dotychczas inwestycje krajów Wspólnoty Niepodległych Państw w Federacji Rosyj-skiej nie należały do największych, w najbliższej przyszłości niewiele się zmieni. Rosja i pozostałe kraje WNP podejmują próby liberalizacji przepływów kapitału, zasobów luidzkich, utworzenia jednolitego obszaru gospodarczego. W tym celu powoływane są organizacje regionalne, takie jak np. Euroazjatycka Wspólnota Gospodarcza (Eurasian Economic Community - EAEC) czy Centralnoazjatycka Wspólnota Gospodarcza (Or- ganization of Central Asian Cooperation - OCAC). EAEC powstała w 2000 r. na bazie Unii Celnej Białorusi, Kazachstanu, Kirgistanu, Rosji i Tadżykistanu. Jej głównym celem jest działanie skierowane na ułatwienie wejścia tych krajów do Światowej Organizacji Handlu (World Trade Organization - WTO), a temu służy np. liberalizacja przepływów kapitału. Z kolei OCAC jest organizacją zrzeszającą: Kazachstan, Kirgistan, Uzbekistan, Tadżykistan i Rosję, a jej głównym celem jest rozwój gospodarczy regionu.

Polityka Federacji Rosyjskiej wobec bezpośrednich inwestycji zagranicznych 1 3 1

państwami. Powiązania Rosji z WTO (ówczesnego Układu Ogólnego w sprawie Handlu i Ceł - General Agreement on Trade and Tarrifs - GATT) sięgają czasów konferencji w Bretton Woods. Delegacja ZSRR brała czynny udział w tej konferencji, ale ostatecznie odmówiła podpisania porozumień w obawie przed gospodarczą i polityczną ekspansją Stanów Zjednoczonych18. Najprawdopodobniej wstąpienie Rosji do WTO polepszy

kli-mat inwestycyjny dzięki zmniejszeniu barier i wzrośnie udział inwestorów zagranicznych w gospodarce rosyjskiej.

W ostatnich latach zacieśniła się współpraca pomiędzy Federacją Rosyjską a kraja-mi Unii Europejskiej. Porozukraja-mienie w sprawie Parnerstwa i Współpracy (Partnership and Cooperation Agreement - PCA) pomiędzy Rosją i UE zostało podpisane w 1994 r., a weszło w życie trzy lata później. Jednym z punktów PCA są zagadnienia związane z bezpośrednimi inwestycjami zagranicznymi. Strony porozumienia gwarantują sobie nawzajem swobodny przepływ kapitału, promocję i ochronę inwestycji zagranicznych, unikanie podwójnego opodatkowania, wymianę informacji o możliwościach inwesty-cyjnych (w formie targów, wystaw i podobnych wydarzeń) oraz wymianę informacji na temat prawa i praktyk administracyjnych.

Jedną z organizacji międzynarodowych wspierających kraje w przyciąganiu do nich bezpośrednich inwestycji zagranicznych jest Wielostronna Agencja Gwarancji Inwestycyjnych (Multilateral Investment Guaraty Agency - MIGA), która zabezpiecza projekty obejmujące szeroki zakres sektorów, mogące przynieść korzyści krajowi przyj-mującemu inwestycję. W latach 1990-2004 organizacja ta wydała 711 zabezpieczeń dla 453 projektów rosyjskich19.

Instytucje wpływające na BIZ. Główne instytucje odpowiedzialne za napływ bezpo-średnich inwestycji zagranicznych do Rosji to: rząd Federacji Rosyjskiej, prezydent Fede-racji Rosyjskiej, Ministerstwo Gospodarki FedeFede-racji Rosyjskiej, władze poszczególnych regionów. Instytucje te tworzą ramy prawne i warunki dla inwestorów, ale szczególną rolę w promocji inwestycji odgrywają regionalne agencje rozwoju i wspierania inwestycji. Jest to np. Agencja Rozwoju Handlu i Inwestycji, utworzona w 1988 r. pod patronatem Ministerstwa Rozwoju Ekonomicznego i Handlu Federacji Rosyjskiej. Jej głównym celem jest wspieranie inwestorów - udzielanie im porad prawnych, wyszukiwanie ofert współpracy z potencjalnymi udziałowcami rosyjskimi, wsparcie techniczne itp.

za-1 3 2 Monika Mal yszko

dowalającym rezultatem, gdyby nie fakt, że tyle samo osób nie miało zdania. Większość inwestorów deklarowało, że w ciągu kolejnych dwóch lat klimat inwestycyjny polepszy się. Największymi zaletami Rosji w zakresie zagranicznych inwestycji bezpośrednich są - według badanych - rozmiar rynku krajowego, wzrost gospodarczy, tania, ale wysoko wykwalifikowana siła robocza, stabilność makroekonomiczna, stabilność polityczna. Z kolei największymi barierami są: korupcja, bariery administracyjne, selektywna in-terpretacja i stosowanie prawa, ustawodawstwo nieadekwatne i często się zmieniające, konflikty państwo - przedsiębiorstwa20.

Konkurencyjność i bezpośrednie inwestycje zagraniczne są ściśle ze sobą związane. Wysoka pozycja w rankingach konkurencyjności sprzyja napływowi BIZ. W publikowa-nym corocznie World Competitiveness Yearbook konkurencyjność międzynarodowa jest określana jako zdolność kraju do wytworzenia wartości dodanej i podnoszenia bogactwa narodowego poprzez odpowiednie zarządzanie zasobami i procesami oraz atrakcyjnoś-cią i agresywnośatrakcyjnoś-cią, uwzględniające wymiar globalny i lokalny oraz integrowanie tego wszystkiego w jednolity, spójny model ekonomiczny. W tym rankingu Rosja z roku na rok zajmuje coraz gorszą pozycję - w 2002 r. miała 44 miejsce, a w 2006 r. - 56. Nie oznacza to, że warunki w pozostałych krajach polepszają się, ale że w Rosji pogarszają się warunki ekonomiczne (spadek z 41 na 59 pozycję), stan infrastruktury (z 35 na 51) oraz efektywność działalności gospodarczej (z 43 na 53)21.

Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Rosji

Skumulowana wielkość bezpośrednich inwestycji zagranicznych, które napłynęły do Rosji do 2005 r„ wyniosła 132 491 min USD, co stanowi prawie połowę inwestycji w Eu-ropie Środkowo-Wschodniej i Wspólnocie Niepodległych Państw. BIZ mają największy wpływ na gospodarkę Rosji, a wśród nich kredyty handlowe i finansowe, stanowiące około 70% wszystkich zasobów inwestycji zagranicznych.

Polityka Federacji Rosyjskiej wobec bezpośrednich inwestycji zagranicznych 1 3 3

zagranicznym, którzy mogą obawiać się, że stracą swoją własność lub zostaną zmuszeni do jej sprzedaży. 18 000 16 000 14 000 12 000 10 000 8 000 6 000 4 000 2 000 o 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Rys. 4. Napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do Rosji w latach 1994-2005 (min USD)

Źródło: Jak do rys. 1.

W latach 1995-2005 udział zagranicznych inwestycji bezpośrednich w ogóle na-pływających inwestycji zagranicznych malał: w 1995 r. stanowił on 68% ogółu, ale w 1998 r. już tylko 28,5%. Zasoby BIZ w 2005 r. stanowiły 17,3% PKB, w stosunku do 2000 r. odnotowano wzrost o prawie 5%. Napływające BIZ stanowiły 10,5% inwestycji w kapitał trwały.

Wielkość BIZ nie jest wystarczająca dla gospodarki rosyjskiej, ale inwestorzy oba-wiają się inwestycji w tym kraju. Zanim trwale wejdą na rynek, „testują" go, przechodząc przez kolejne etapy internacjonalizacji. Pierwszym etapem jest eksport do Rosji - nie wymaga on znacznych kosztów czy zaangażowania i pozwala na sprawdzenie rynku. Gdy analizujemy dane dotyczące importu Rosji, zauważamy coraz większe zaintereso-wanie tym krajem - od 1999 r. wielkość ta stale rośnie i w 2004 r. wyniosła 96 307 min USD22.

Liczba inwestycji typu greenfield wyniosła w 2002 r. - 199, w 2005 r. - 479. Warto zaznaczyć, że na Rosję przypadało prawie 40% tego typu inwestycji w krajach transfor-macji ustrojowej. Największa część inwestycji typu greenfield w tych krajach przypadała na usługi (59%), następnie na produkcję (37%), a najmniej na wydobycie (4%)23.

Inwe-stycje tego typu dominują w branżach, gdzie nie ma przedsiębiorstw, które można by przejąć lub z którymi można się połączyć. Możemy tu przytoczyć usługi, które nie mają rozbudowanego zaplecza, czyli dobrze rozwiniętej infrastruktury.

Wartość fuzji i przejęć z punktu widzenia sprzedawcy to kwoty rzędu 1 252 min USD w 2002 r. oraz 2 819 min USD w 2005 r. W skali świata jest to niewielka część, zaledwie 1% (dla porównania - w USA jest to 15%), ale odnosząc tę wielkość do rynku Wspólnoty

1 3 4 Monika Mal yszko

podległych Państw (WNP), jest to 85% fuzji i przejęć w tych krajach. Liczba fuzji i przejęć w latach 2000-2004 wynosiła około 40 rocznie, ale w kolejnym roku nastąpił znaczny wzrost i wskaźnik ten wyniósł 7824. Głównymi motywami fuzji i przejęć są trudności z założeniem

nowego przedsięwzięcia - szereg barier natury prawnej i biurokratycznej powoduje, że budowa nowego zakładu przez inwestora zagranicznego jest bardzo trudna i czasochłonna, a czasem wręcz niemożliwa. Korporacja transnarodowa przejmując np. firmę wydobywającą ropę naftową albo zakładając z nią spółkę joint venture, dostaje prawo do eksploatacji złoża.

Największa część BIZ została zainwestowana w wydobycie ropy naftowej i gazu (21%). W zakresie produkcji największe lokaty przypadały na produkcję artykułów żywnościo-wych, napoi i wyrobów tytoniowych (10%), produkcję metali i wyrobów z metali (5%) oraz produkcję maszyn (5%). Największa część BIZ została zainwestowana w usługach - 41%. Dominujące znaczenie miał tu transport, składowanie i łączność (w które ulo-kowano 15% BIZ) oraz handel (13%).

Ponad 80% bezpośrednich inwestycji zagranicznych pochodzi z krajów UE, USA i Cypru (odpowiednio 40%, 21%, 19%). Największa część zainwestowanego w Rosji kapi-tału przypada na kraje rozwinięte - 64% zasobu bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Rosji, podczas gdy na kraje rozwijające się przypadało 25,1% bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Z krajów UE największymi inwestorami są Holandia, Wielka Brytania, Niemcy, na które przypada 77% BIZ UE w Rosji.

Inwestycje krajów Wspólnoty Niepodległych Państw w Rosji nie należą do najwięk-szych, stanowią poniżej 3%. Spośród tej grupy największym inwestorem jest Kazachstan, na który przypada prawie 40% inwestycji WNP w Rosji25.

Najwięksi inwestorzy zagraniczni w Rosji związani są z przemysłem wydobywczym (np. Exxon Mobil, British Petroleum, Shell), produkcją artykułów żywnościowych, napoi i tytoniu (np. Danone, Heineken, British American Tobacco, Coca-Cola) oraz produkcją maszyn i urządzeń (np. General Motors, Fiat, Renault).

Rozkład regionalny inwestycji zagranicznych jest bardzo nierównomierny: ponad 48% BIZ przypada na Centralny Okręg Federalny, 10-15 % na Syberyjski Okręg Fede-ralny i Uralski Okręg FedeFede-ralny. Najwięcej kapitału ulokowane jest w mieście Moskwa (43%) oraz Obwodzie Omskim (12%)26.

Podsumowanie

W ostatnich latach wiele zmieniło się w podejściu do inwestycji zagranicznych, cho-ciaż nadal nie jest to sytuacja idealna. Federacja Rosyjska podpisała wiele dwustronnych porozumień inwestycyjnych, ale znaczna część z nich nie została wdrożona. Uczest-nictwo w organizacjach międzynarodowych, demokratyczny ustrój państwa i wolna konkurencja, działają na korzyść tego kraju. Zmniejszono bariery wejścia i działania na rynku rosyjskim, ale pozostawiono nadal długą i skomplikowaną procedurę rejestracji podmiotów zagranicznych. Bariery administracyjne pozostają jedną z głównych barier inwestowania.

Z punktu widzenia inwestorów zagranicznych problemem może być nowa polityka prezydenta Putina zmierzająca do większej kontroli państwa nad gospodarką rosyjską. Korporacje transnarodowe kontrolują lub w najbliższej przyszłości będą kontrolować większość sektorów rosyjskich (z wyjątkiem przemysłu gazowniczego, na który monopol ma Gazprom). Obawy strony rosyjskiej co do utraty suwerenności ekonomicznej mogą być słuszne - firmy zagraniczne kontrolując większość rynku rosyjskiego, mogłyby narzucać swoją wolę. Wydaje się, że Rosja nie jest jeszcze w pełni gotowa na całkowite otwarcie swojego rynku. Potwierdziły to także problemy z negocjacją członkostwa w WTO. Pomimo podpisania wszystkich umów bilateralnych, nadal pozostaje do zała-twienia wiele innych spraw, w tym m.in. przepływ czynników produkcji.

Polityka rządu FR wobec BIZ jest niewystarczająca. Do Rosji napływa mniej kapitału zagranicznego niż ten kraj mógłby przyjąć. Dalsza liberalizacja polityki wobec zagra-nicznych inwestycji bezpośrednich, a przede wszystkim równe traktowanie inwestorów zagranicznych i krajowych oraz uproszczona procedura wejścia na rynek krajowy mo-głyby znacznie zwiększyć napływ inwestycji zagranicznych.

Przypisy

' Autorzy używają także nazw: „przedsiębiorstwa międzynarodowe", „przedsiębiorstwa wielonaro-dowe" czy „korporacje międzynarowielonaro-dowe", Trudno jednoznacznie stwierdzić, dlaczego tak się dzieje.

2 A. Krugman, The End of Globalization: Why Global Strategy Is a Myth and How to Profit from

the Realities of Regional Markets, AMACOM, New York 2001.

3 S. Hymer, The International Operations of National Firms. A Study of Direct Investment, Oxford 1960. 4 F.T. Knickerbocker, Oligopolistic Reaction and the Multinational Enterprise, McGraw Hill, Boston

1973.

5 R. Coase, The nature of the firm, „Economica" 1937, No 4; P.J. Buckley, M. Casson, The future of

136 Monika Mal yszko

6 P.H. Lindert, Ch.P.Kindleberger, International Economics, Homewood, Illinois 1988.

7 R.Z. Aliber, A Theory of Direct Foreign Investment, w:. The International Corporation, red.

Ch.P. Kindleberger, Cambridge, Mass 1970.

8 J.H. Dunning, Explaining the International Direct Investment Position of Countries. In Support of

Eclectic Theory of International Production, „Weltwirtschaftliches Archiv" 1979, Nr. 1, Vol. 117.

9 Dane pochodzą z bazy UNCTAD: http://www.unctad.org

10 V. Kotov, Russia's Mineral Resources: Reconfiguration of Institutional Framework, Conference Paper

Series No 9, International Conference on Natural Assets, 8-11 January 2003, Tagaytay City, Philippines,

11 http://www.sakhalinl.com

12 http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/Sakhalin/

13 Firma jest w 50% własnością British Petroleum i w 50% grupy rosyjskich inwestorów: Alfa Group,

Access Industries i Renova (AAR).

14 http://www/tnkbp.com

15 Russia in figures 2005, Federal State Statistic Service, Rosstat, Moscow 2005. 16 Russia in figures 2005, op.cit.

17 Materiały Wydziału Ekonomiczno-Handlowego Ambasady Rzeczypospolitej Polskiej w Moskwie

z lat 2 0 0 4 - 2 0 0 6 , http://www.polweh.ru/pl

18 B. Hoekman, M.M. Kostecki, Ekonomia światowego systemu handlu. W T O : Zasady i mechanizmy

negocjacji, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego, Wrocław 2000, s. 373-374.

19 Na podstawie danych MIGA 2003 i 2004, http://www.miga.org

20 Russia: Investment Destination. A survey of 158 investors, Foreign Investment Advisory Council,

March 2005, http:// www.fias.org

21 The World Competetiveness Yearbook 2006, IMD, Lausanne 2006. 22 U N C T A D Handbook of Statistics, UN, New York.Geneva 2005.

23 World Investment Report 2006. FDI form Developing and Transition Economies: Implication for

Development, op.cit.

24 Ibidem.

25 Russia in figures 2005, op.cit.

Polityka Federacji Rosyjskiej wobec bezpośrednich inwestycji zagranicznych 137

* * *

Foreign Direct Investment in the Russian Federation

(Summary)

Foreign direct investment (FDI) cannot exist until they have a regulation for inflow. The Russian Federation like any other country is interested in FDI as a source of moder-nization, economy growth and flow of modern technology. The main aim of this article is to present some elements of government policy on FDI. However, we cannot state that such policy is the main and the only factor determining inflow of foreign capital.

Main institutions such as Russian government, President, Ministry for Economic Development and Trade, local governments, agencies supporting foreign trade and fo-reign investors have special meaning: they create conditions of investments.

The law of the Russian Federation on foreign investment No. 160 of 9 June 1999 empowered Russian government to make policy on foreign investment. According to the Russian State Statistics, the total amount of FDI in Russia is 98 444 millions USD.

The most important factor determining inflow of foreign capital is free market and free flow of foreign capital. In case of Russia these conditions are met. Nevertheless, the Russian Federation does not use full potential due to the fact that obstacles after Soviet era still remain. Long and complicated procedures make it difficult to commence inquiry and go ahead with final investment. Permissions are given by different institution on federal and regional level. Procedure of registration is very complicated because of fre-quent changes of law and additional requirements. Special Economic Zones have specific task to encourage investors to locate their activity in those zones. Local incentives are more friendly for foreign investors. Participating in Bilateral Investment Treaties, inter-national organizations and agreements is also very important. Russia signed 53 bilateral investment treaties, but implemented half of them.