Dariusz Buksik
"Stres zawodowy. Charakterystyka
psychologiczna wybranych zawodów
stresowych", red. Jan F. Terelak,
Warszawa 2007 : [recenzja]
Seminare. Poszukiwania naukowe 27, 295-297
2010
RECENZJE
295
p sy ch o lo g iczn ie spójną, ale z p u n k tu w id zen ia p ed ag o g ik i ogólnej n ie s a ty sfa k c jo n u ją c ą a rg u m e n ta cję, trzeb a sięgnąć do filozoficznej in terp re tacji u c z e n ia się.
P ro b lem , k tó ry m a m n a m y śli, w y raził ongiś Jo h a n n F ried rich H erb art w d ziele p o d ty tu łem
O studiowaniu filozofii (Über philosophisches Studium)3. B łę d n ą i z g u b n ą w sk u tk ach n a z y w a o n „p ró b ę o k reślen ia, cz y m je s t n a u k a - isto ta teg o , co powinno się wiedzieć - z a p o m o c ą p o jęcia wie dzy ( Wissen, p o d k r. J.F .H .)”4. T o o statn ie b o w iem zaw sze w ik ła się w su b iek ty w n e w y o b rażen ia p o d m io tu . A b y teg o u n ik n ąć, trzeb a sięgnąć do sp rzeczn o ści m ięd zy w ie d z ą a n iew ied zą. Jak w ia d om o, S okrates p ie rw s z y zw ró cił n a n ią u w ag ę. O d n o si się o n a w tak im sam y m sto p n iu do k s z ta ł cen ia szk o ln eg o , ja k i w ied zy n au k o w ej, g d y ż w o b y d w u p rzy p ad k ach m a m y do czy n ie n ia z p rz e ch o d zen iem o d n ie w ie d z y do w ied zy . P arad o k saln ie, zd an ie m H erb aría, „stało ść myśli [...], k tó ra p o z w a la n a m m ó w ić o nauce (podkr. J.F .H .)”5, n ie w y n ik a z „p o zy ty w n o ści” d o św iad czen ia, lecz z je g o „n eg aty w n o ści” . In n y m i słow y: is to tą k sz ta łc e n ia szk o ln eg o n ie je s t p rzek azy w an ie teg o , co ju ż w iem y , lecz o tw ieran ie sp o jrzen ia n a to, czeg o n ie w iem y.
R elacja m ięd zy w ie d z ą a n ie w ie d z ą je s t p o d s ta w ą ro z w o ju tak k o g n ity w n eg o , j a k i m o raln eg o (B. N iem ierk o p o w ied ziałb y : p o zn aw czeg o i em o cjo n aln eg o ). W ed łu g H e rb a ria c z ło w ie k d y sp o n u je n ieza w o d n y m „ n arzęd ziem ” do ro zró żn ien ia p raw d ziw ej w ie d z y - su m ien iem (niem . Ge-wissen).
D zięk i tem u, k ształto w an ie m o raln o ści zn ajd u je się w je g o sy stem ie n a p ie rw s z y m m ie js c u ja k o p o w s z e d n ie (to zn aczy d o ty czą ce w szy stk ich w je d n a k o w y m sto p n iu ) i ła tw iejsze o d k ształcen ia p rzed m io to w eg o (nie w sz y sc y d y sp o n u ją o d p o w ied n im i zd o ln o ściam i i m o ty w acją). C z y n ie do teg o w łaśn ie o d n o si się K o m en iań sk i p o stu lat o p raco w an ia d y d a k ty k i ja k o uniw ersaln ej sztu k i n au czan ia w sz y stk ic h w szy stk ieg o , a w szczeg ó h io ści humanitas, czy li spraw lu d zk ich ?
W p o d ręczn ik u B. N ie m ie rk i h ierarch ia m ię d z y w y ch o w an iem a k ształcen iem zo sta ła o d w ró cona. C h o ć te m u p ierw szem u p rzy p isu je się pro form a p rio ry teto w e zn aczen ie (por. s. 2 0 8 -2 1 0 ), to je d n a k de facto k ształto w an ie em o cji i m o ty w a c ji p o zo staje p o za n aw iasem d z ia ła n ia p e d a g o g ic z neg o . W y raźn ie o d czu w ah ia je s t rezerw a, z ja k ą a u to r p o d c h o d z i d o w y c h o w a n ia m o raln eg o , a szczeg ó ln ie je g o p o m ia ru i ew alu acji (por. s. 269). N ależało b y je d n a k zapy tać: c z y ta o b a w a j e s t słuszna? C zy n ie je s t b ardziej n iep o k o jące to, że p ro b le m y z te g o o b sz a ru n a le ż ą d o „ zag ad n ień d la p e d ag o g ik i zasad n iczy ch , a d la n au czy cieli w y so ce d y sk u sy jn y ch ” (s. 165), c h o cia ż ró w n o cześn ie s ą one p la g ą p o lsk ich szkół? Z p e w n o śc ią w a rto b y ło b y z a stan o w ić się n a d ty m i k w estiam i.
K s. D ariu sz S tęp k o w sk i SD B U K S W , W a rszaw a
Stres zawodowy. Charakterystyka psychologiczna wybranych zawodów stre
sowych, red. Jan F. Terelak, Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wy
szyńskiego, Warszawa 2007, ss. 637.
P rzynajm niej o d d w ó ch w ie k ó w p ro w ad zo n e s ą sy stem aty czn e o b serw acje i b ad an ia d o ty czące w szech o b ecn eg o stresu. P o jęcie stresu o zn acza p rz y k ry stan p sy ch iczn y p o w sta ły w o p arciu o k o n k retn e bo d źce. S tan ten m o że trw ać dłużej lub k ró cej. Z aw sze je d n a k w y w o łu je o k reślo n e skutki, k tó re m o g ą p ro w ad zić do chorób c z y też zab u rzeń . W sp ó łczesn a literatu ra p rzed m io tu o p isu je b a r dzo ró ż n e czy n n ik i stresogeim e. Z au w aży ć n ależ y , że w śró d ty c h c zy n n ik ó w zn ajd u je się tak że
3 N a m arg in esie n a le ż y zau w aży ć, że w p o d ręczn ik u B. N ie m ie rk i o d ż y ły stare u p rzed zen ia do d y d ak ty k i H erb aría (por. s. 98 i im .).
4 J.F. H erb art, Überphisolosophisches Studium, w : J.F. Herbarts sämtliche Werke in chronolo gischer Reihenfolge, red. K. K eh rb ach , t. 2, V erlag v o n V eit, L eip zig 1885, s. 317.
296
RECENZJEd zisiejszy styl ży cia, p rzep ełn io n y d y n a m ik ą i szybk o ścią, k tó ry w y w o łu je i p ro w ad zi do zab u rzeń p sy ch iczn y ch . D lateg o też, zain tereso w an ie czy n n ik a m i stresogeim ym i je s t n ie ty lk o p o p u larn e, ale co raz bardziej u św iad am ia b ad aczo m , że ich p o zn an ie m o że d o p ro w ad zić d o o ch ro n y w sp ó łc z e s n e go c zło w ie k a p rz e d w ielo m a zaburzen iam i.
Z ag ad n ien ie stresu w p isu je się w sz e ro k ą d y sk u sję n a p o lu n au k o w y m p ro w a d z o n ą w ró żn y ch o śro d k ach ak ad em ick ich . W arto zazn aczy ć, że stres je s t czym ś n atu ra ln y m w p ro cesie fu n k c jo n o w a n ia je d n o s tk i w e w s z y stk ic h sferach życia, w ty m - w sferze zaw odow ej. Jeg o ro la n ie m u s i b yć negaty w n a: często p o b u d z a d o p ełn iejszeg o w y k o rzy stan ia m o żliw o ści ro zw o jo w y c h o soby, dając je j bo d ziec do in ten sy w n iejszeg o i p o g łęb io n eg o ro zw o ju . W d u ż y m sto p n iu staje się też sty m u la to re m p o stęp o w an ia. M o że być je d n a k tak że p rz e s z k o d ą w d o b ry m i efek ty w n y m fu n k cjo n o w an iu nie ty lk o w ży ciu o so b isty m , ale tak że w ży ciu zaw o d o w y m . P rezen to w an a p o z y c ja d o ty czy w łaśn ie zag ad n ien ia stresu zaw o d o w eg o , k tó ry je s t n ieo d zo w n y m elem en tem tej sfery ż y c ia ludzkiego. P raca p o w stała w In sty tu cie P sy ch o lo g ii U n iw ersy tetu K ard y n ała S tefan a W y szy ń sk ieg o , ja k o ow oc w ielo letn iej p ra c y n a d ty m zag ad n ien iem prof, d ra hab. Jan a T erelak a - k iero w n ik a K ated ry P s y ch o lo g ii P racy i S tresu. W arto p o d k reślić, że je s t o n a k o n ty n u a c ją b a d ań p o d jęty ch ju ż p raw ie 20 lat tem u i - ja k się m o ż n a d o m y ślać - n a d a l n ie je s t o statn im sło w em w tej m aterii.
O m aw ian a p o z y c ja z aw iera 17 ro zd ziałó w p re zen tu jący ch o k reślo n e zaw o d y , k tó re s ą sz c z e g ó ln ie p o d atn e n a stres. W y b ó r, ja k p o d a je re d a k to r o p raco w an ia, je s t arb itraln y , ze w z g lę d u n a b rak ja k ic h k o lw ie k k ry terió w p o z w alający ch stw orzyć listę zaw o d ó w w o p arciu o w y so k o ść p o w o d o w a n eg o stresu. W ra m a c h niniejszej p o zy cji, o p iso w i p sy ch o lo g iczn em u i b ad an io m em p iry czn y m p o d d an o n astęp u jące zaw ody: p raco w n ik ó w ad m in istracji sam o rząd o w ej; ak to ró w teatralnych; celników ; p raco w n ik ó w b iu r m ak lersk ich - d ealeró w ; p raco w n ik ó w d ziałó w in fo rm aty czn y ch - in fo rm aty k ó w ; k o n su ltan tó w telefo n iczn ej o b słu g k lie n ta - telem ark eteró w ; k o n tro leró w ru ch u lotn iczeg o ; lek arzy ze sp e c ja ln o śc ią zabieg o w ą; m a ry n a rz y - p rz e d e w szy stk im stu d en tó w ak ad em ii m o rsk iej; m en ad ż eró w ; n au czy cieli; p ielęg n iark i; p ilo tó w w o jsk o w y ch ; p o licjan tó w ; stew ard esy (stew ardów ); strażaków ; w o jsk o w y ch . D u ża liczb a p rze b a d a n y c h zaw o d ó w p o zw o liła p o k a z a ć zło żo n o ść zag ad n ien ia. P o tw ierd ziły się - staw ian e o d d a w n a - h ip o tezy , k tó re m ó w ią o ty m , że w raz z p o jaw ien iem się sp ecy ficzn y ch re a k c ji streso w y ch sp ad a efek ty w n o ść p racy . B a d a n ia u ja w n iły też n o w e czy n n ik i zw iązan e ze stresem , a m ian o w icie p o ja w ie n ie się n iep ro p o rcjo n aln y ch reak cji em o cjo n aln y ch o raz dysk o m fo rtu .
M o żn a o czy w iście o p isy w ać p o k o le i w szy stk ie ro z d z ia ły z aw arte w p rezen to w an ej k siążce, je d n a k b ęd zie to - m o im zd a n ie m - p o w ielan iem zap rezen to w an eg o p rz e z re d a k to ra m ateriału . P rag n ę je d n a k p o k a z a ć b o g actw o tej p u b lik a c ji i zach ęcić d o sięg n ięcia p o n ią. W ty m c e lu zw ró cę u w ag ę n a je j m o c n e strony. P rzed e w sz y stk im n a le ż y p o d k reślić, ż e p ra c a m a s p ó jn ą strukturę. K ażd y z ro zd ziałó w p o d c h o d z i d o p o ru szan eg o z a g ad n ien ia zaró w n o o d stro n y teo rety czn ej, ja k i em p iry czn ej. B o g actw em - ja k się w y d a je n a p ie rw s z y rz u t o k a - je s t fa k t zasto so w an ia w ie lu m e to d em p iry czn y ch , p o zw a la ją c y c h ja k n ajlep iej o k reślić ź ró d ła stresu zaw o d o w eg o i d o k o n ać sy stem aty czn eg o o p is u p sy c h o lo g iczn eg o o k reślo n eg o zaw odu.
K a ż d y z ro z d z ia łó w je s t zb u d o w an y w ed łu g o k reślo n eg o sch em atu . S ch e m a t te n w w ie lu r o z d zia ła c h je s t p o sz e rz a n y i u b o g acan y , a b y w te n sposób j a k n ajw ięcej p o w ied zie ć o ź ró d ła c h stresu, k tó ry p rz y n a le ż y d o o k reślo n eg o z a w o d u o ra z o sty lach ra d z e n ia so b ie z n im . C zęść teo rety czn a z a w ie ra ch arak tery sty k ę p s y c h o lo g ic z n ą o k reślo n eg o zaw o d u , sp ecy fik ę p ra c y w d a n y m zaw o d zie, id en ty fik ację ź ró d eł stresu w y stęp u jąceg o w d a n y m z aw o d zie c z y te ż stru k tu rę o so b o w o ści osób w y k o n u ją c y c h d an y zaw ód. N a to m ia st w c z ęści em p iry czn ej zn ajd u je się p rz e d e w sz y stk im p rz e d staw ien ie p ro ced u ry badaw czej: o p is b ad a n y c h o só b , m e to d zasto so w a n y c h w d a n y m b a d a n iu o raz d y sk u sje w yników . K ażd y ro z d z ia ł z a w ie ra w n io sk i o d n o szące się d o ź ró d e ł stre su o ra z sty ló w rad zen ia sobie z nim . Isto tn y m i p o z y ty w n y m asp ek tem p rez e n to w a n y c h b a d a ń j e s t u k azan ie ty c h c ech o so b o w o ści, któ re sp rz y ja ją i u ła tw ia ją p e łn ie n ie o b o w iązk ó w , p o m im o o b c ią ż e n ia stresem . K ażd y z ro zd ziałó w z aw iera w ielk ie b o g a c tw o n arz ę d z i b ad aw czy ch , n ie ty lk o p o z w alający ch b ad a ć style rad zen ia sobie ze stresem , ale ró w n ie ż u m o żliw iający ch o k reślen ie i o p is c h arak tery sty czn y ch
RECENZJE
297
c ech o so b o w o ści, stan ó w lęk u , k o n tro li em o cjo n aln ej, tem p eram en tu , p o czu cia ap ro b aty społecznej, o rien tacji ży cio w ej, w y p alen ia zaw o d o w eg o , stresu zaw o d o w eg o , sy stem u w arto ści, o b razu siebie, n astró jó w -h u m o ró w , p o czu cia saty sfak cji z w y k o n y w an ej p ra c y i w ie lu in n y ch elem en tó w . W sz y s t k ie n a rz ę d z ia s ą d o k ład n ie sch arak tery zo w an e. W k a ż d y m ro zd ziale zn ajd u je się o pis statystyczny, k tó ry je s t n ie ty lk o u zu p ełn ien iem i u d o k u m en to w an iem p o sta w io n y c h h ip o tez, ale po k azu je, w ja k im k ieru n k u n a le ż y iść, b y w k o n k retn y m zaw o d zie u ch ro n ić c zło w ie k a p rz e d stresem . U k a z u je ta k ż e szereg c ech o so b o w o ścio w y ch i in n y ch z m ien n y ch ch ro n iący ch p rz e d p o ten cjaln y m ź ró
d łem stresu, k tó ry staje się czy n n ik iem n eg aty w n y m w o k reślo n y m d ziałaniu.
D u ży m w alo rem k sią ż k i je s t b o g ata literatu ra p rzed m io tu zaw arta n a p raw ie stu stro n ach o m aw ian e g o o p raco w an ia. Jest to literatu ra p rzed e w szy stk im an g lo języ czn a, u w zg lęd n ia jąca n a j n o w sze p o szu k iw an ia w zak resie zag ad n ien ia stresu n a św iecie. M o żem y o d n aleźć ró w n ież lite ra tu rę w ję z y k u p olskim .
R ed ak to r o m aw ianej p o z y c ji p o d jął p ró b ę id en ty fik acji i o k reślen ia ź ró d e ł stresu zaw o d o w eg o w w y b ran y ch zaw o d ach . M ateria ł zeb ran y w k siążce je s t b ard zo c e n n y i m o ż e stan o w ić p o d staw ę do d alszy ch p o szu k iw ań . P o d ejm o w an e p rz e z p sy ch o lo g ó w b ad an ia w ty m zakresie, p o z w o lą n a le p s z ą o rg an izację p racy , której słu ży u m iejętn o ść ra d z e n ia sob ie ze stresem . K siążk ę n a le ż y p o lecić stu d en to m p sy ch o lo g ii o raz w szy stk im , k tó rz y z a jm u ją się e fe k ty w n ą o rg a n iz a c ją p ra c y w ró żn y ch zakład ach . T rzeb a p am iętać o tym , że k o sz t stresu zaw o d o w eg o d o ty k a n ie ty lk o p o szczeg ó ln eg o p raco w n ik a, ale tak że in sty tu cji, k tó ra go zatrudnia. S tąd też, m o ż e w arto , b y p o p u b lik ację sięgnęli ró w n ież d y rek to rzy ró ż n y c h instytucji.
K s. D ariu sz B u k sik SD B U K S W , W arszaw a
Falko R h ein b erg , Psychologia motywacji, tłum. J. Zychowicz, Wydawnic
two WAM, Kraków 2006, ss. 244.
Z ag ad n ien ie m o ty w acji o p isy w an e w literatu rze p sy ch o lo g iczn ej o raz p rezen to w an e w w y k ła d ach a k ad em ick ich n ig d y nie zostan ie d efin ity w n ie z am k n ięte i o d staw io n e do ,n a u k o w e g o k o sz a ” . N ig d y n ie b ęd zie tak że tak , że k toś n ag le n a no w o j e w y ciąg n ie n a św iatło d zien n e zafascy n o w an y fak tem rein terp retacji tego zag ad n ien ia. D laczego tak się n ie stanie? W ydaje się, że p o w ó d je s t p ro zaiczn y i m o cn o b analny. M ian o w icie, czło w ie k zaw sze b ęd zie in tereso w ał się ty m , co j e s t m o ty w em je g o d ziałan ia i ja k i rodzaj m o ty w acji p ch a go do teg o , b y to d ziałan ie p o d trzy m ać. Z a in te re sow an ie p rzy czy n am i sk łan iający m i c z ło w ie k a d o d z ia ła n ia je s t i b ęd zie duże. K siążek , arty k u łó w , p o lem ik m o żn a tutaj w y m ien iać w iele i p o d aw ać literatu rę w ilo ściach w ręcz n iew y o b rażaln y ch . D o w o d em stałej ak tu aln o ści o m aw ian eg o zag ad n ien ia je s t p rezen to w an a pozycja, k tó ra - k ilk ak ro t nie p o p raw ian a p rz e z a u to ra - sam a w sobie ukazuje, ja k szero k ie i w cią ż ży w e je s t zain tereso w an ie zag ad n ien iem m o ty w acji w p sy ch o lo g ii. Z sam y ch d e fin ic ji m o ty w acji w y p ły w a ciąg ły b o d ziec d o d ziałań i po szu k iw ań . D la p rzy k ład u w arto zacy to w ać tutaj ch o ćb y W . Ł u k aszew sk ieg o (Szanse rozwoju osobowości, W y d aw n ictw o K siążk a i W iedza, W a rs z a w a l9 8 4 , s. 337), k tó ry p o d k reślał, że p rzez „m o ty w ację ro zu m ie się sy stem p ro cesó w o d p o w ied zia ln y ch za u ru ch o m ien ie, n ad an ie k ie ru n k u i p o d trzy m an ie z ach o w an ia się tak d łu g o , a ż cel, w zg lęd em k tó reg o zach o w an ie się je s t in stru m en taln e, nie zo stan ie sp ełn io n y ” . Jak w y n ik a z pow y ższej defin icji, k a żd y m o ty w d ziałan ia b ęd zie się ch ara k te ry z o w a ł o k reślo n a d y n a m ik ą i k ieru n k iem d ziałan ia, stąd te ż m o ty w a c ja b ędzie zaw sze w k rę g u z a in tereso w ań n au k ow ych.
P rezen to w an a p o z y c ja je s t d ziełem n iem ieck ieg o p ro fe so ra p sy ch o lo g ii p racu jąceg o n a U n i w ersy tecie w P oczd am ie. G łó w n e zain tereso w an ie a u to ra k sią ż k i to p sy ch o lo g ia m o ty w acji. Jest auto rem k ilk u n arzęd zi d o ty czą cy ch zag ad n ien ia m o ty w acji. S ą to k w estio n ariu sze i ankiety. In tere su jący m je s t fakt, że je d n o z n arz ę d z i zo stało p rzetłu m aczo n e n a k ilk a ję z y k ó w (m .in.: d u ń sk i, w ło
