Wojciech Kurpik
Uwagi o niektórych elementach
oprawy i ich roli w ochronie książki
Ochrona Zabytków 35/3-4 (138-139), 208-214
WOJCIECH KURPIK
U W AG I O NIEKTÓRYCH ELEM EN TA C H O PR A W Y I ICH RO LI W O CH RO NIE KSIĄŻKI
Uwagi wstępne
D ość liczna litera tu ra bibliologiczna znajdująca się w naszych bibliotekach nie zaw iera bardziej szczegóło wych opracow ań dotyczących funkcji ochronnej okuć, zapięć itp. elem entów opraw y książkowej. W ynika to z zainteresow ania autorów głów nie stroną historyczną, stylistyczną i w artością artystyczną opraw , a pom ijania ich roli użytkowej i ochronnej. B rak tego typu in fo r m acji odczuw a się w praktycznej działalności konserw a torskiej, kiedy to elem enty okuć nierzadko zastępow ane są atra p a m i o niedostatecznej w ytrzym ałości m echanicz nej. W arto zdać sobie spraw ę, że pierw otną funkcją w szelkich okuć i zapięć było chronienie książki przed uszkodzeniem , a ich k ształt artystyczny był tylko o d biciem obow iązujących kanonów stylistycznych epoki i zam ożności fu n d ato ra. W działalności ko n serw ato r skiej winno się zatem w rów nym stopniu uw zględniać prak ty czn ą i artystyczną stronę tego zagadnienia. P o m i nięcie jednej z nich jest niezgodne z zasadam i w spół czesnej konserw acji.
A . B irk e n m a je r1 zw raca uwagę na konieczność rów no rzędnego trak to w an ia b a d ań nad w szystkim i zagadnie niam i zw iązanym i z książką, w yszczególniając jak o o d rębny problem okucia i zapięcia. Najwięcej inform acji o nich dostarcza zam ieszczany w opracow aniach biblio- logicznych m ateriał ilustracyjny, przy czym w ym aga on w łasnej interpretacji odnośnie konstrukcji i techniki wy konania. B ogato ilustrow ane prace H . L o u b ie ra 2, m im o iż w ydane w latach dw udziestych, nie straciły n ic ze swej aktualności i są obfitym źródłem inform acji. O p ra cow ania P. A d a m a 3 i Ch. S c h m id ta 4 zaw ierają znacznie mniej ilustracji, lecz dostarczają nieco inform acji d o ty czących zabezpieczeń książkow ych. D an e najczęściej o ch arak terze przyczynkow skim rozrzucone są w w ielu starszych pozycjach poświęconych opraw ie i historii książki, np. L. G r e u la 5, B. M a tth e w s a 6, E. K y ris s a 7. L a ta pow ojenne przyniosły nowe opracow ania porusza jące, niestety w sposób niepełny, zagadnienie okuć i z a pięć. N a baczniejszą uw agę zasługują prace P. H am a- n o v e j8 oraz R . D evauchelle’a 9 zaw ierające dość obszer ny m ateria ł ilustracyjny, dostarczający nieco nowych inform acji o form ie elem entów spełniających funkcję ochronną w obec książki. P race polskich autorów zaw ie rają przew ażnie znacznie mniej ilustracji i niewiele o d biegają w zakresie dostarczanych inform acji od innych. W ym ienić tu należy publikacje A. S em k o w icza10, J. G rycza п , M. B u rb ia n k i12. P race H . S zw ejkow skiej13 oraz A. L ew ickiej-K am ińskiej14, gruntow nie przedsta
I A. B i r k e n m a j e r , W sprawie rejestracji i katalogowania
opraw zabytkow ych (w:) Studia nad K siążką (poświęcone pa mięci K azim ierza Piekarskiego), Wrocław 1951.
2 H. L o u b i e r , Buch und Bucheinband, Leipzig 1923;
H. L o u b i e r , D er Bucheinband, Leipzig 1926.
3 P. A d a m , D ie Kunst des Entferfenst für zeichende Buch
binder, H alle 1917.
4 Ch. S c h m i d t , Jacob Krause ein kursachsischer H ofbuch
binder des X V I Jahrhunderts, Leipzig 1927.
5 L. G r e u l , Reliures de style, Paris 1893.
e B. M a t t h e w s , Bookbindings old and new, London 1896. 7 E. K y r i s s , N ürnberger Klostereinbande der Jahre 1433
bis 1525, 1970.
w iające historię książki, p oruszają ogólnie problem okuć i zapięć, om aw iając opraw y. Syntetyczne i stosunkow o obszerne inform acje o elem entach opraw zaw iera E n c y
klopedia W ied zy o Książce.
B ardzo bogatym źródłem inform acji o różnych form ach zabezpieczeń książki na przestrzeni w ieków są dzieła sztuki (obrazy, rzeźby, m iniatury). Szczególnie w a rto ściowe, ze zrozum iałych względów, są dzieła sztuki w y konane z du żą precyzją, d atow ane oraz o ustalonej prow eniencji, np. obrazy J a n a V an E ycka, H o lbeina, D ürera. Szczególną w artość p o siadają dzieła sztuki przedstaw iające już nie istniejące lub unikalne rodzaje opraw .
N ajcenniejszym i najdokładniejszym źródłem inform acji są jednak oryginalne obiekty, pozw alające prześledzić zarów no konstrukcję, ja k i technologię w ykonania o p ra wy i zw iązanych z n ią elem entów zabezpieczających książkę.
Funkcja ochronna oprawy
Z chw ilą zszycia k a rt i pow stania tym sposobem książki pow stał problem jej ochrony przed zabrudzeniem i uszkodzeniam i m echanicznym i. Logiczną konsekw en cją tego fa k tu było w łożenie jej m iędzy dw ie sztywne okładki. D alszy rozwój książki był już kw estią ulepsza nia jej konstrukcji i dostosow ania do form y u żytkow a nia, a tak że inwencji twórczej wykonaw ców , gdyż p łasz czyzny o k ładek daw ały możliwość w prow adzania ele m entów dekoracyjnych.
D uże i ciężkie księgi w ym agały dodatkow ego w zm acnia nia opraw . Istniejąca od m om entu pow stania książki tendencja do jej zdobienia jak o przedm iotu kosztow nego spow odow ała, że okuciom spełniającym funkcję użytkow ą n adaw ano form y dekoracyjne, w pewnych przypadkach rozbudow ane aż n a całą płaszczyznę okładki. Z czasem funkcja ochronna opraw y przyczy n iła się do w ytw orzenia szeregu jej odm ian o d p o w iad a jących sposobow i użytkow ania lub przechow yw ania książki. T ak ż e krąg kulturow y, w jak im pow stała o p ra wa, n ad aw ał jej odrębne cechy; przykładem m ogą być islam skie opraw y k a iru a ń s k ie 15. P o siad ają one nie spo tykany nigdzie typ ochrony k a rt rodzajem „k asetk i” utw orzonej na tylnej okładce, zam ykanej od w ierzchu p rzednią okładką. Przed przypadkow ym otw arciem „ k a setkę” zabezpieczało zapięcie składające się z pętelki przym ocow anej do tylnej o k ład k i o raz guza n a okładce przedniej. C echą charakterystyczną tej opraw y jest prze dłużenie tylnej o kładki pozw alające na jej zagięcie i
czę-8 P. H a m a n o v a , Z dejin knizni vazby, Praha 1951. 9 R. D e v a u c h e l l e , La reliure en France, Paris 1959. 10 A. S e m k o w i c z , Introligatorstwo, Kraków 1948. 11 J. G r y c z , Z dziejów i techniki książki, Wrocław 1951. 12 M. B u r b i a n k a , Oprawy wrocławskich ksiąg miejskich w X V I w., Wrocław 1957.
13 H. S z w e j k o w s k a , M ateriały do nauki historii książki
i księgozbioru, cz. II, Wrocław 1958; H. S z w e j k o w s k a , K siążka drukowana od X V —X V III w. Zarys historyczny, Wro
cław 1975.
14 A. L e w i c k a - K a m i ń s k a , D zieje oprawy książki w Pol
sce. M ateriały m iędzynarodow ej sesji naukowej z okazji 500-lecia sztuki drukarskiej w Polsce, Warszawa-Wrocław-Kraków 1975.
ściowc zakrycie wierzchniej. Z abezpiecza to kraw ędź boczną książki przed uszkodzeniem . T ak ie zapięcie opraw nie w ystępuje nigdzie więcej w sztuce in tro lig a torskiej islam u, gdzie dom inuje o praw a kopertow a 16. N ajstarsze opraw y europejskie, których form ę u k ształ tow ało wczesne średniowiecze, cechow ało bogactw o i wysoki kunszt artystyczny, dzięki czem u dobrze speł niały swą funkcję ochronną. Często w całości pokryte drogocennym kruszcem nie dopuszczały one do m echa nicznego uszkodzenia w nętrza k s ią ż k i17. W raz ze w zro stem produkcji ksiąg u schyłku średniow iecza n ad m ier ne zdobienie ustępuje bardziej racjonalnem u i u żytko w em u k ształtow aniu form y opraw . P ow stają nowe ich rodzaje.
O p raw a p ła sz c z o w a 18, nazw ana ta k od dodatkow ego p łatu m iękkiej skóry lub tk an in y okryw ającego już o p raw ioną książkę, zn alazła zastosow anie w mniejszych form atach. K siążkę zaw ijano w ten p łat i obw iązyw ano przytw ierdzonym i do jej brzegów ozdobnym i sznurecz k am i z frędzlam i lu b rzem ykam i, chroniąc ty m sam ym przed zabrudzeniem podczas przenoszenia lub przecho wywania. Identyczną funkcję o chronną spełniał szeroki pas skóry zostaw iany w zdłuż tylnej o k ła d k i19. Zagięty na przednią i przytw ierdzony paskiem lub trokiem o sła n iał dłuższą kraw ędź książki. T en typ opraw znalazł powszechne zastosow anie w księgach handlow ych, r a chunkow ych, archiw aliach itp.
O praw ę sakw ow ą w yróżnia pozostaw iony u d ołu książki duży p ła t m ateriału , w któ ry była opraw iona (skóra, a k s a m it)20. Z eb ra n y i zaw iązany w węzeł u łatw iał jej przytroczenie do pasa i korzystanie bez konieczności odpinania od niego. O p raw a tego typu, stosow ana głów nie w m odlitew nikach, brew iarzach itp., nie chroniła sam ej książki, lecz zabezpieczała ją przed upuszczeniem i zagubieniem . Przed zagubieniem , k radzieżą lu b nie kontrolow anym przem ieszczaniem biblioteki klasztorne i uniw ersyteckie chroniły księgi przytw ierdzając je do pulpitów łań cu ch am i (libvi c a te n a ti)21. Często łańcuchy przyczepione były do poziom ych prętów pozw alających na ograniczone m anipulow anie i przesuw anie księgi. O kucia niektórych opraw w ykonane były razem z ła ń cucham i, k tó re niekiedy rów nież zdobiono. Chęć m ożli wie najlepszego zabezpieczenia książki sk łan iała in tro ligatorów do tw orzenia opraw nieraz odbiegających od przyjętych form . Pojaw iły się opraw y z tw ard ą osłoną dłuższej kraw ędzi książki przytw ierdzoną do tylnej
« EWOK, Wrocław 1971, szp. 1033.
16 A. S e m k o w i c z , Introligatorstwo, Kraków 1948, s. 169, ryc. 69.
17 Z i m e 1 i e n, K atalog wystaw y Berlin Zach.-Dahlem 1976, Wiesbaden 1975, s. 273, 275.
18 J. B i a ł o s t o c k i , Jan Van Eyck, Warszawa 1973, s. 14, tabl. VI; EWOK, Wrocław 1971, szp. 1710.
19 R. O e r t e l , Gemäldegalerie Berlin, Berlin 1969, Tabl. 25. 20 E. M a j k o w s k i , Oprawy sakwowe, Poznań 1932; J. G r y c z , Z dziejów i techniki książki, Wrocław 1951, s. 133, ryc. 91.
21 W. H. L a n g e , Das Buch im W andel der Zeiten, W ies baden 1951, fot. 145, s. 211, fot. 146, s. 213.
22 Ch. S c h m i d t , Jacob Krause ein kursachsischer Hofbuch
binder des X V I Jahrhunderts, Leipzig 1927, tabl. 42, 44.
23 H. L o u b i e r , Buch und Bucheinband, Leipzig 1923,
tabl. 10.
24 Także na terenach objętych wpływami kultury bizantyjskiej. 25 Kleinodien aus dem Kustgewerbem useum Berlin, Stuttgart 1976, s. 8.
28 Odstępowano od tego schematu tylko w wypadkach, gdy kompozycję oprawy determinowała dekoracja malarska lub wcześniej wykonane tabliczki z kości, filigranu itp.
o k ładki, czasem zachodzącą aż n a przednią, do której była przypinana za pom ocą k la m e rk i22.
P rzesadną, ale wcale nie najlepszą form ę ochrony książ ki stanow iły opraw y „kasetow e” 23. O słaniały one c a ł kowicie blok książki przed m echanicznym i uszkodze niam i. Były jed n ak niew ygodne w użytkow aniu i sto sunkow o łatw o pow odow ały rozluźnienie konstrukcji grzbietu, z tego względu nie znalazły szerszego zastoso w ania. W czasach nowożytnych, szczególnie po rozpo wszechnieniu d ru k u , zaniechano stosow ania udziw nio nych opraw . Stosunkow o najdłużej, bo aż po koniec X V II w. zachow ał się jedynie sposób zabezpieczania ksiąg łańcucham i. K siążka d rukow ana, już nie ta k kosz tow na ja k rękopis, była op raw ian a skrom niej, a c h a ra k ter jej opraw ie nadaw ał introligator, a nie złotnik- -cyzeler.
Funkcja ochronna okuć i zapięć
T ru d n o ustalić, kiedy pojaw iły się pierwsze okucia i ja kie były. Jest faktem , że występow ały głównie w E u ro p i e 24, gdzie na przestrzeni wieków nadaw ały książce charakterystyczne piętno. W e wczesnym średniowieczu całą opraw ę pokryw ały kunsztow nie trybow ane blachy lub o b ram o w an ia z drogocennych kam ieni, plakiety z kości słoniow ej i e m a lii25. W m iarę ustępow ania tego rodzaju dekoracji i pełnej obudow y okładek n a plan pierwszy w ysuw ał się problem ich w zm ocnienia, ponie waż użytkow anie księgi, zw łaszcza dużej, ciężkiej, sto sunkow o łatw o mogło ją narazić na m echaniczne uszko dzenie. K ażdy jej upadek, uderzenie o tw ardy przedm iot podczas przenoszenia, ścieranie pow ierzchni przy prze suw aniu, zam ykaniu i otw ieraniu groziło pow staniem ubytku, zniszczeniem dekoracji czy wreszcie zab ru d ze niem. T o w łaśnie stało się pow odem w prow adzenia do opraw y okuć, których układ ukształtow ał się na prze strzeni w ieków w charakterystyczny schem at, jaki zao b serw ow ać m ożna w pewnych obiektach jeszcze do dziś, np. w księgach litu rg iczn y ch 26.
о о о ! i о ! i о о о о о 1 \ ° ° ) \ а / о о о О о о О о
7. Schemat układu okuć
U kład ten tw orzą narożniki um ieszczone na wszystkich rogach okładki, spełniające najistotniejszą rolę — och ro ny p artii opraw y najbardziej narażonych na złam anie lub zm iażdżenie w chwili u p adku lub uderzenia. W śro d ku m iędzy czterem a okuciam i narożnym i znajduje się bardzo często, zw łaszcza n a tylnej okładce, identycznie w ykonany elem ent okuciowy, spełniający p odobną rolę ja k pozostałe, tylko w odniesieniu do środkow ej części opraw y, szczególnie narażonej na ścieranie, z ad ra p a nia itp. (il. 1). N a przedniej okładce podobne zadanie spełniają w ykonane z m etalu elem enty dekoracyjne, h e raldyczne lub symboliczne. T en pięcioelem entowy układ uzupełniany byw ał okuciam i dodatkow ym i, często w pro w adzanym i dla w zbogacenia dekoracji, co jednak zawsze zw iększało odporność opraw y n a starcie, zad rapanie czy zabrudzenie. Najczęściej tym uzupełniającym okuciem byw ały listwy przym ocow ane w zdłuż kraw ędzi okładki, gdzie tak że m iały swe m iejsce klam ry, na k tó re zam y kano książkę. O kucia narożników w ykonyw ano m asyw nie, proporcjonalnie do wielkości o raz ciężaru książki (il. 2). Z reguły zaginane były one na w ew nętrzną stronę okładek, obejm ując i chroniąc cały narożnik. Przed odpadnięciem od niego zabezpieczał gwóźdź lub nit przechodzący n a wskroś drew na deski stanow iącej okładkę. Przy większych obiektach narożniki przym oco wywane były większą ilością gwoździ czy nitów. Iden tycznie przytw ierdzano środkow e okucie (il. 3). Ł ebki nitów i gwoździ bywały ozdobne lub celowo pow iększo ne półkoliście. Listw y biegnącąe w zdłuż kraw ędzi o p ra wy, szczególnie w dużych, ciężkich księgach, bywały o d pow iednio profilow ane i zagięte ku wewnętrznej stronie okładki, w zm acniając w ydatnie jej skrajne partie (il. 4). Szczególnym rodzajem spośród elem entów ochronnych są guzy. U m ieszczane przew ażnie na narożnikach i o k u ciu środkow ym albo w innych m iejscach, zgodnie z k om pozycją opraw y, w ykonyw ane były z m etalu, rzadziej
3. Przykłady środkowych okuć 3. Examples of central gussets
2. Przykłady narożników 2. Examples of gussets
4. Przykłady listew bocznych 4. Examples of side selvages
z drew na, a w opraw ach kosztow nych i bardziej o zdob nych — drogich kam ieni, em alii, filigranu itp. (il. 5). Z m etalu odlew ano je lub odkuw ano, często w raz z n a rożnikiem , albo klepano z blachy n a d ając im nieraz bardzo dekoracyjne kształty. G uzy w ystając znacznie ponad powierzchnię i dekorację opraw spełniały istotną rolę w ich ochronie. K siążki, zw łaszcza duże i ciężkie, leżące na deskach pulpitów lub stołów , przesuw ane i przenoszone, m ogły łatw o utracić w ystające d elik at niejsze elem enty dekoracyjne, gdyby nie spoczywały
5. Najczęściej spotykane form y guzów 5. Forms o f knobs found most frequently
i nie przesuw ane były na w ystających guzach. Z w y czaj um ieszczania ich n a tylnej okład ce ksiąg liturgicz nych, ciągle przenoszonych podczas użytkow ania, z a chow ał się do dziś. Z n an e są przypadki do d aw an ia g u zów do opraw pierw otnie ich nie posiadających. B ardzo ważny jest również fakt, że guzy pozostaw iając wolną przestrzeń między pow ierzchnią opraw y a blatem , na którym spoczywa księga, ułatw iają do b re jej uchw yce nie, co czyni przekładanie i wszelkie m anipulacje łatwiejszym i i bezpieczniejszymi.
O kucia i guzy zachow ując swe podstaw ow e funkcje uległy z czasem zm ianom stylistycznym. Z aczęły zan i kać w m iarę popularyzow ania się książki w raz z roz wojem d ru k arstw a i coraz powszechniejszym w prow a dzaniem opraw lżejszych, bardziej przydatnych do u sta w iania na półkach bibliotecznych.
Pow stające w okresie renesansu pryw atne księgozbiory, często o ch arak terze bibliotek podręcznych, przew ażnie nie dysponow ały ta k ą ilością m iejsca, jak daw ne bib lio teki klasztorne, uniw ersyteckie czy dw orskie, gdzie księ gi spoczyw ały luźno na stołach lu b pulpitach 27.
Konieczność pom ieszczenia większej ilości książek w m ałej przestrzeni sk łan iała do ciasnego ustaw iania ich na regałach i to było jedną z najistotniejszych przy czyn poniechania wszelkich w ystających elem entów k o n strukcji i dekoracji, a tak że usuw ania ich z opraw d aw niejszych. O kucia zachow ały swą daw ną funkcję jedy nie w opraw ach o szczególnym przeznaczeniu (księgi liturgiczne, cechowe).
27 H. S z w e j k o w s k a , M ateriały do nauki historii książki
i księgozbioru, cz. II, Wrocław 1958, s. 45.
гв EWOK, Wrocław 1971, szp. 2579.
29 L. M. L e v s i e i e v a , I . A . К o c e t k o v, Zivopis drevnej
Tveri, Moskwa 1974, tabl. 18.
Z abezpieczeniem boku książki, które pojaw iło się n a j wcześniej i najdłużej przetrw ało w opraw ie, jest zapięcie w postaci rzem ienia, klam ry itp. Spełniało ono bardzo istotną rolę nie dopuszczając do rozchylania okładek przechow yw anych książek, a tym sam ym zapobiegając w targnięciu k u rzu i kopcia do w nętrza książki, m arsz czeniu i kurczeniu k art, zw łaszcza pergam inow ych, oraz wygięciu o k ład ek spow odow anym w ypaczeniem desek opraw y, kurczeniem się skóry, deform acją grzbietu itp. N ajstarszym zapięciem stosow anym w średniowiecznych kodeksach klasztornych był rzem ień przym ocow any do tylnej o k ład k i i przypinany za pom ocą blaszki z otw or kiem do gw oździa w bitego w środkow ą część okładki p rz e d n ie j28.
Z czasem pow stały liczne rodzaje zapięć odpow iadające ch arak tero w i opraw y, a także pomysłowości w ykonaw ców, a naw et specjalne w arsztaty produkujące zapięcia ksiąg. W X V I w. centrum tego rodzaju wytwórczości była N orym berga. W E u ro p ie południow ej i Francji z a pięcia były m ocow ane do przedniej okładki i spinane na tylnej. W E u ro p ie środkow ej przew ażał układ o d wrotny. Przy księgach większych zw iększała się ilość zapięć, przy czym um ieszczano je także przy górnej i dolnej kraw ędzi książki. Sposób ten był bardzo p o p u larny w o p raw ach bizantyńskich, w których liczba z a pięć często dochodziła do sześciu 2B. Z w yjątkiem zam ka na kluczyk, p ask a ze sprzączką i w iązanych tasiem ek, zapięcia sk ła d a ją się z zaczepu w form ie bolca lub szczeliny przym ocow anej na jednej okładce oraz zapinki przytw ierdzonej do drugiej okładki za pośrednictw em jakiegoś elem entu łączącego. W zależności od sposobu zapinania m ożna wyróżnić dziesięć rodzajów zapięć:
1. N a bolec w bity w deskę opraw y nadziew a się z a pinkę w form ie blaszki z otw orem lub kluczyki w yko nane z d ru tu , przy czym zapinka jest luźno zahaczona na bolec, a nie zsuwa się z niego dzięki napięciu p a ska (il. 6).
6. P rzykłady zapinek luźno nakładanych na bolec lub inny zaczep
6. Examples o f clasps set loosely on a bolt or on some other type of a catch
7. Przykłady zapinek o zaczepach z haczykowato wygiętych
blaszek
7. Examples o f clasps with catches from hooked plates
8. Przykłady zapinek szczelinowych 8. Examples of slotted clasps
2. O zagiętą haczykow ato blaszkę przym ocow aną do o kładki zahacza się identycznie ukształtow aną, lecz o d w róconą zapinkę, a naprężenie p aska nie dopuszcza do rozluźnienia zaczepu (il. 7).
3. Szczelina w lekko wygiętej, przym ocow anej do o k ła d ki blaszce jest m iejscem zaczepu haczykow ato wygiętego języczka zapinki (il. 8).
4. O dlany lub w ykuty z m etalu zaczep — przym oco w any do o k ład k i — m a wpuszczony sztyft, nieraz z tw ardszego m etalu, o który zaczepia się haczykow ato wygięty języczek zapinki (il. 9).
5. N a bolec um ocow any w desce lub okuciu opraw y n a k ład an a jest zap in k a posiadająca ściśle dopasow any doń otw ór, odlew ana lu b w ykuta, często o znacznych rozm iarach (il. 10).
6. K lam ra m etalow a posiadająca zapinkę w form ie za wiasu spinanego zatyczką um ocow aną na łańcuszku
(il. 11 a). _
7. O p raw a zam y k an a za pom ocą zam ka z kluczykiem (il. 11 bc).
8. N a guzik przym ocow any do ok ład k i n a k ła d a n a jest pętelka z plecionki lu b rzem ienia (il. 12 b).
9. Z apięcie n a sprzączkę i przyszyty do opraw y pasek, obiegający książkę d ookoła (il. 12 a).
10. Z aw iązyw ania książki na rzem yki (il. 12 с).
W ym ienionych dziesięć rodzajów zapięć książki posiada wiele w ariantów , jak: k ilka bolców przy jednej zapince, um ocow anie ich z wierzchu albo n a kraw ędzi okładki, nadaw anie im różn o rak ich k ształtów w raz z odpow ied nią zm ianą o tw o ru zapinki itp. N iektóre rodzaje zapięć występow ały jedynie przy określonym typie opraw , np. pasek ze sp rzączk ą i pętelka z guzikiem spotykane są przy księgach opraw nych w skórę lub pergam in, bez drew nianych o k ła d e k 30.
Zapięcia, po d o b n ie ja k i okucia, przym ocow yw ano za pom ocą gw oździ lub nitów. O trzym yw ały one, ta k jak okucia, identyczną stylistycznie dekorację i często łą czyły się z nim i konstrukcyjnie.
R ozróżniam y trzy rodzaje połączeń zapinki z opraw ą: za pom ocą p a sk a przegubu skórzanego i klam ry m e ta lowej z zaw iasem . Pod m ianem paska rozum ieć należy wszelkiego ro d zaju rzem ienie i plecionki (także m etalo we) o form ie w ydłużonej, odpow iadającej grubości książki. Przegubem określa się będący odpow iednikiem zawiasu k aw ałek skóry, do którego przym ocow ana jest zapinka o w ydłużonej form ie. Z apięcie k lam rą m etalo wą z zaw iasem nie w ym aga szczególnych objaśnień. Przytw ierdzone do okładek końce paska i przegubu b y wały najczęściej schow ane pod skórą opraw y, w miejscu tym przybijano blaszkę (czasem dekorow aną) lub frag ment okucia, rzadziej — ozdobne gwoździe. K lam ry z zawiasem przytw ierdzone były zawsze na pow ierzchni opraw y, a w p rzypadku pokrycia jej m etalow ą d e k o ra cją — często łączone konstrukcyjnie z okuciem .
Interesująco przedstaw ia się analiza zdobienia zapięcia. Pierwotnie, stanow iąc elem ent ochrony i dekoracji oku- ciowej, zdobione były identycznie ja k ona, a w yróżniały się jedynie kształtem narzuconym przez spełnianą fu n kcję. Z czasem funkcja ta — przez sam fak t ew oluow a nia zapięcia — zaczęła przekształcać jego form ę, w y różniając ją nie tylko pod w zględem technologii w yko nania, ale i dekoracji. N a zapinkach i okuciach z nim i zw iązanych p o jaw iają się odrębne o rnam enty i w y o b ra żenia. Z decydow anej odrębności n ab ierają zapięcia z chwilą pow stania w yspecjalizow anych w arsztatów p ro dukujących je n a sprzedaż. Z biega się to z coraz rz a d szym w ystępow aniem okuć i kształtow aniem nowego typu opraw y, w k tó ry m dom inującą rolę odgryw a piękne tłoczenie skóry. Z m iany te, zgodnie z duchem rodzącego się renesansu, uczyniły z zapięcia jedyny m etalow y ele m ent opraw y książkow ej. Z rozum iałe, że ta k w yekspo nowany elem ent m usiał otrzym ać odpow iednią form ę zewnętrzną. D latego też w tej fazie rozw oju opraw y obserw ow ać m ożna zapięcia będące szczytowymi
I
9. Przykłady zapinek sztyftow ych 9. Examples of chape clasps
11. a — klamra z zatyczką, b, с — zapięcie na zamek 11. a — a buckle with a peg; b, с — lock fastening
aÉS&
©
з
10. Przykłady zapinek ze szczególnie dopasowanym bolcem 10. Examples of clasps with a tightly fit bolt
12. a — zapięcie na p rzyszyty pasek, b — zapięcie na guzik, с — wiązanie na rzem yki
12. a — fastening to a fixed belt, b — button fastening, с — strap ties
nięciam i cyzelerki książkow ej i równocześnie przykłady ich m aksym alnego uproszczenia o raz sprow adzenia do elem entów wyłącznie funkcjonalnych. T a druga tenden cja w ystępow ała w przypadku, gdy tw órca nowego typu opraw y usiłow ał uczynić zapięcie możliwie najm niej czytelnym , uw ażając je za anachroniczne stylowo, lecz konieczne ze względów technicznych.
O konieczności stosow ania zapięć już w spom niałem . W ynikała ona z szeregu przyczyn, jedna wszakże — wy konanie okładek z drew na w ykazującego stałe tendencje do paczenia się — w ykluczała możliwość ich odrzucenia. T a k a możliwość zaistniała z chw ilą zastąpienia drew na tekturą, nie ta k skłonną do deform acji, lżejszą i dogod niejszą w pracy introligatora. Pow szechne zastosow anie jej do opraw zakończyło kilkuw iekow ą obecność na nich okuć i zapięć, k tó re istnieć m ogły jedynie na d o statecznie m ocnym podłożu, jakim było drewno. Prze trw ały one jednak w księgach o szczególnym przezna czeniu, o szczególnie chronionej treści zaw artej na ich k artach — w m szałach, kronikach, księgach cechowych. Piękno starych ksiąg, okuć i zapięć odżyło w X IX w.
pod wpływem rom antyzm u. Szczególnie zapięcia stały się ulubioną ozdobą album ów , sztam buchów , książeczek do nabożeństw a itp. Z m ontow ane z te k tu rą były oczy wiście tylko elem entam i zdobniczym i.
W n i o s k i
Z powyższego om ów ienia roli ochronnej elementów opraw y książkow ej w ynikają następujące wnioski: — Istnieje p otrzeba prow adzenia b ad ań nad technolo gią w ykonania okuć i zapięć dla uzupełnienia istniejącej
wiedzy o książce;
— U znając jako kryterium sposób zapinania rozróżnia się dziesięć typów zapięć;
— W zależności od rodzaju połączenia rozróżnia się trzy typy przym ocow ania zapinki do okładki;
— Pierw otną funkcją okuć jest ochrona opraw y, w tórną jej dekoracja; podczas konserw acji, szczególnie w re konstrukcji, należy uwzględnić oba te fakty.
mgr Wojciech Kurpik Akadem ia Sztuk Pięknych w Warszawie
COMMENTS ON SOME ELEMENTS OF BINDINGS A N D THEIR ROLE IN THE PROTECTION OF BOOKS
A relatively ample bibliographical literature that is found in Polish libraries does not however contain thorough studies on the protective function of ferrules and clasps. This flows from the fact that as a rule authors are preoccupied with historic, stylistic and artistic values of book bindings and not with their utilitarian or protective roles. The lack of this kind of infor mation can be noticed particularly in conservation work. Throughout the ages the ferrules strengthening the binding and protecting the book acquired an optimum construction. As
a fundamental element of protection the clasps had different forms depending on the kind of the book. Taking as a criterion a mode o f tastening we can distinguish ten types of clasps, whilst depending on the type of attaching them to bindings, three modes of fixing may be singled out. A replacement of cardboard bindings with wooden ones eliminated ferrules. They survived only in books used for special purposes such as missals, chronicles, guild books. The beauty of old ferrules and clasps was restored in the 19th century under the influence of romanticism but then they served merely as adornment.
KATARZYNA M URAWSKA
EW IDENCJA ZABYTKÓW A R C H ITEK TU R Y I BUDOW NICTW A W ANGLII
W potężnym Fortress H ouse, zbudow anym w latach m iędzywojennych w eleganckiej dzielnicy L ondynu M ayfair, znalazły pom ieszczenie dw ie głów ne instytucje, k tó re w A nglii zajm ują się ew idencją zabytków arch i tektury i budow nictw a. D z iałają niezależnie od siebie i funkcjonują w ram ach odrębnych stru k tu r a d m in istra cyjnych. N ależący do rządow ego D epartam entu Śro dow iska — D epartm ent of A ncient M onum ents and H istoric Buildings ustala listy obiektów zabytkow ych A nglii i W alii (Szkocja m a swój odrębny system) oraz roztacza nad nim i opiekę praw ną. M ieszczący się piętro niżej N ational M onum ents R ecord, podlegający R oyal Com m ission on H istorical M onum ents, grom adzi m ate riały ikonograficzne oraz dokładniejsze dane na tem at w ybranych obiektów.
System ochrony i konserw acji zabytków w A nglii i W alii obejm uje: 1) tzw. „pom niki przeszłości” (ancient
m onum ents), do których należą stanow iska archeolo
giczne, ruiny, opuszczone zam ki i kościoły (ok. 12 500); 2) budow le o szczególnym znaczeniu architektonicznym lub historycznym , tj. w szystkie — zazwyczaj zam ieszka łe — budynki zasługujące zgodnie z obow iązującym i kryteriam i na ochronę (ok. 273 tys.) oraz 3) tzw. strefy ochrony konserw atorskiej (conservation areas), jak frag m enty zabudow y m iasta czy wsi, ulice o historycznym układzie, przy których m ogą stać rów nież dom y nie sta now iące przedm iotu zainteresow ania konserw atora, ale nabierające znaczenia jako fragm enty interesującego ze społu (ok. 500).
