View of AGRITOURISM AS A MANIFESTATION OF POLISH TOURISM

Pełen tekst

(1)Oeconomia 9 (4) 2010, 597–606. AGROTURYSTYKA – SIGNUM POLSKIEJ TURYSTYKI Jolanta Wojciechowska Uniwersytet ódzki Streszczenie. Zadaniem artykuu jest wykazanie, e agroturystyka jest szczególnym signum polskiej turystyki na terenach wiejskich, która od 1989 r. rozwija si w realiach gospodarki rynkowej. Najpierw starano si wyjani, dlaczego agroturystyk mona uzna za signum, a nastpnie opisa jakim jest signum. Dlatego najpierw zostay omówione wyróniki polskiej agroturystyki, a nastpnie zostaa przeledzona rola si j generujcych wraz z efektami rozwoju. W artykule stwierdzono, e agroturystyka w Polsce – jako termin oraz typ turystyki – jest zjawiskiem nowym, zainicjowanym instytucjonalnie w okresie zmian ustrojowych naszego kraju. Za jej signum mona wic uzna okrelone warunki oraz mechanizmy spoeczno-polityczne, które zadecydoway o tym, e w paszczy nie spoecznej staa si typem turystyki rozwijanej na „surowym korzeniu”, a w paszczy nie zyczno-geogra cznej (czyli przyrodniczej i krajobrazowej) cechuje si kontynuacj tradycji wypoczynku na terenach wiejskich (sukcesja funkcji wypoczynkowej obszaru). Uznano, e jej proces rozwoju zamyka si w dwóch paradygmatach: tzw. starym, gdzie czynniki egzogenne odegray najwiksz rol, i nowym, w którym stawia si na kreatywno podmiotów, wynikajc z posiadanych przez nich dowiadcze . Sowa kluczowe: polska agroturystyka, wyróniki agroturystyki, siy generujce agroturystyk, paradygmaty rozwoju agroturystyki. WSTP Zadaniem artykuu jest wykazanie, e agroturystyka jest szczególnym signum1 polskiej turystyki rozwijajcej si na terenach wiejskich po 1989 r. w realiach gospodarki rynkowej. Takie okrelenie autorki wynika z jej wieloletnich bada oraz prowadzenia wnikliwej obserwacji elementów, wydarze i procesów zachodzcych w tej dziedzinie turystyki. Podsumowania studiów empiryczno-teoretycznych z zakresu agroturystyki autorka dokonaa w pracy pt. „Procesy i uwarunkowania rozwoju agroturystyki w Polsce” [Wojciechowska 2009]. Przemylenia zawarte w wymienionej publikacji s kanw tego Adres do korespondencji – Corresponding author: Jolanta Wojciechowska, Uniwersytet ódzki, Instytut Geogra i Miast i Turyzmu, 92-148 ód , ul. Kopci skiego 11, jolwoj@geo.uni.lodz.pl 1 W jzyku aci skim sowo signum oznacza znak, cech, oznak czego (Sownik aci sko-polski, polsko-aci ski, 2005, Wyd. Edukacyjne Literat, Bydgoszcz)..

(2) 598. J. Wojciechowska. opracowania. Celem artykuu jest wic próba odpowiedzi na pytanie, dlaczego agroturystyk mona uzna za signum polskiej turystyki na terenach wiejskich oraz jakie jest to signum. DLACZEGO SIGNUM? Agroturystyka jest jedn z wielu form turystyki rozwijajcych si na terenach wiejskich, która wyewoluowaa z turystyki wiejskiej i jest jej integraln czci. W Polsce proces jej rozwoju rozpocz si z opó nieniem, w porównaniu do krajów Europy Zachodniej, gdzie zacz si w latach 50. i 60. ubiegego wieku. Postpujca tam wówczas mechanizacja i modernizacja rolnictwa spowodowaa zmniejszenie zatrudnienia w tym dziale gospodarki oraz odpyw mieszka ców wsi do miast. Zjawiska te przyczyniy si do szukania pomysów, najpierw na zatrzymanie niekorzystnych zmian zachodzcych na wsi (koniec lat 50. i lata 60.), a nastpnie (od lat 70.) na jej spoeczno-gospodarcze oywienie. W krajach Europy Zachodniej w planowy rozwój wsi, skoncentrowany na zaangaowaniu lokalnej spoecznoci, z duym powodzeniem wpisano funkcje i zadania takich form turystyki, jak: rural tourism, agritourism i farm tourism. Nie skupiano si wówczas nad zasadnoci wyszukiwania rónic i podobie stw midzy wymienionymi formami turystyki, lecz raczej nad ich funkcjonalnoci z punktu widzenia organizatorów. Na zrónicowane pojmowanie tych terminów w latach 80. w krajach Europy Zachodniej zwrócia uwag Jansen-Verbeke [1990]. Wykazaa, e w krajach Wspólnoty Europejskiej pojcia rural tourism, agritourism i farm tourism byy rozumiane zalenie od narodowego kontekstu oraz tradycji rolniczej i turystycznej danego kraju. Do dzi w krajach Europy Zachodniej, a dokadniej w krajach Unii Europejskiej, nie ma jednomylnoci co do de nicji. W pimiennictwie oraz na midzynarodowych konferencjach powiconych tej problematyce (zwaszcza po 2000 r.)2 podejmuje si dyskusje na temat ram: prawnych, ekonomicznych, kulturowych, ekologicznych, marketingowych i innych, okrelajcych zakres znaczeniowy poj, pozostawiajc przy tym spory margines dowolnoci w ich interpretacji i de niowaniu w poszczególnych krajach. Ustosunkowujc si do procesu rozwoju form turystyki na obszarach wiejskich naley zaznaczy, e w krajach zachodnioeuropejskich by on endogeniczny i przebiega w sposób ewolucyjny. W naszym kraju ten ewolucyjny proces zosta przerwany wybuchem drugiej wojny wiatowej oraz w wyniku historii politycznej zosta skierowany na inne drogi rozwoju na okres 44 lat. Po 50 latach nastpia jednak konfrontacja dróg rozwoju midzy postsocjalistyczn Polsk a pa stwami zachodnioeuropejskimi. Intuicyjnie, ale i pragmatycznie zaczto wyczuwa rónice midzy rónymi formami turystyki rozwijanymi na obszarach wiejskich w krajach zachodnioeuropejskich i próbowano je adaptowa w Polsce. W konsekwencji tego na pocztku lat 90. zaczy funkcjonowa. 2. Np. seminaria WTO pt. „Rural Tourism in Europe: experiences, development and perspectives”, Belgrade 2002, Kielce 2003, Yaremcha (Ukraine 2003); Europejskie kongresy „Rural Tourism” organizowane przez EuroGites – pierwszy w 2003 r. w Hiszpanii, drugi w 2004 r. w Austrii, lub midzynarodowa konferencja pt. „International Rural Tourism Workshop” 02.06.–03.06.2004 r. w Rydze (otwa). Acta Sci. Pol..

(3) Agroturystyka – signum polskiej turystyki. 599. w naszym kraju terminy: agroturyzm i agroturystyka. Pojawiy si one na gruncie stylu turystyki, jaki funkcjonowa w krajach Europy Zachodniej od ko ca lat 70., wpisujcego si w nowoczesny styl technologii, zarzdzania i marketingu [Alejziak 1999]. Agroturystyka w Polsce pojawia si wic w okresie zmian ustrojowych zachodzcych w naszym kraju, czyli politycznych, spoecznych i gospodarczych. Wystpio wówczas wiele rónych zjawisk, jak m.in. recesja gospodarcza, marginalizacja rolnictwa jako podstawy utrzymania rodziny, zuboenie spoecze stwa, ale take jego otwarcie si na Zachód, wprowadzenie gospodarki rynkowej i wiksze moliwoci poszukiwania nowych róde dochodu. Szukanie tanich moliwoci wypoczynku oraz alternatywnych róde dochodu dla rolników stao si impulsem do czerpania wzorców od tych, którzy drog podobnych dowiadcze ju przeszli. Agroturystyka zostaa wic zainicjowana instytucjonalnie – najpierw przez orodki doradztwa rolniczego3, odpowiednie ministerstwa, a take gminy, izby rolnicze – i bya ksztatowana pod wpywem wzorców z krajów Europy Zachodniej. Na polsk wie agroturystyka bya wprowadzona w czasie i w warunkach marginalizacji rolnictwa jako podstawy utrzymania rodziny, std miaa by alternatyw dla jej mieszka ców odnonie do sposobu zarobkowania i stylu ycia. Aby podoa nowemu wyzwaniu, mieszka cy musieli pozna jej zasady i nastpnie si ich nauczy. Nie bya to atwa droga, u podstaw której lea zasadniczy czynnik, czyli innowacyjno, która przysza z zewntrz. Std agroturystyka bya odbierana jako impuls zewntrzny, przed którym odruchowo nastpowaa obrona. Zarówno jej przeciwnicy, jak i zwolennicy odwoywali si do tego samego róda argumentów, utosamiajc j z „letniskami” czy „wczasami pod grusz”, udowadniajc tym samym, e turystyka na wsi nie bya im kulturowo obca. Intuicyjnie potwierdzali wic jej korzenie i jednoczenie oswajali si z tym, co stanowio o jej innowacyjnoci, która zasadza si w gotowoci rodziny rolniczej do przyjmowania turystów i oferowania im atrakcyjnego programu pobytu. Inaczej mówic, innowacyjno zawiera si w alternatywie dla zmieniajcej si roli zawodu rolnika, a take moliwoci kreowania stylu wypoczynku turystów w wyniku oferowania im przemylanego produktu agroturystycznego. W paszczynie spoecznej proces rozwoju agroturystyki naley wic uzna za egzogeniczny, gdy pojawi si w okresie zmian ustrojowych naszego kraju, by inspirowany dowiadczeniami krajów Europy Zachodniej, wprowadzany instytucjonalnie w kontekcie nowego stylu turystyki, jako nowy jej nurt i innowacyjny dla spoecznoci zarówno organizujcej go, jak i wypoczywajcej. Przyczyn nagego ewoluowania agroturystyki w naszym kraju naley wic szuka w zmianie systemu polityczno-gospodarczego po 1989 r. i otwarciu si na Europ, co stwarzao nowe moliwoci gospodarcze, ekonomiczne, prawne, spoeczne, a take wykorzystania dowiadcze innych krajów. W odniesieniu do idei rozwoju agroturystyki w naszym kraju jej signum stay si okrelone mechanizmy spoeczno-polityczne. Z uwagi na dowiadczenia i umiejtnoci jej 3. Sporód nich naley wymieni orodek krakowski, gdy jako jeden z pierwszych podj w 1992 r. dugoletni (do 1998 r.) bilateraln wspóprac polsko-niemieck w zakresie alternatywnych róde dochodu dla ludnoci wiejskiej [Kmita 1999], a nastpnie sta si od 1994 r. gównym merytorycznym organizatorem (najpierw corocznych, a od 2001 r. co dwa lata) ogólnopolskich sympozjów agroturystycznych organizowanych dla praktyków i teoretyków. Oeconomia 9 (4) 2010.

(4) 600. J. Wojciechowska. organizatorów-pionierów w paszczy nie spoecznej staa si form turystyki rozwijan „na surowym korzeniu”, a w paszczy nie zyczno-geogra cznej, czyli przyrodniczej i krajobrazowej, cechuje si kontynuacj tradycji wypoczynku na terenach wiejskich (sukcesja funkcji wypoczynkowej obszaru). Podsumowujc ten wtek naley zaznaczy, e agroturystyka zarówno jako termin, jak i zjawisko kreowania ruchu turystycznego na terenach wiejskich w naszym kraju jest now form ruchu turystycznego. Wspierana instytucjonalnie (zwaszcza w latach 90.) w zakresie merytorycznym, organizacyjnym oraz legislacyjnym, w stosunkowo krótkim czasie uksztatowaa popyt i poda turystyczn. Po blisko 20 latach rozwoju staa si alternatyw zawodow dla niektórych mieszka ców wsi, zwaszcza posiadajcych oprócz kapitau rzeczowego (gospodarstwo rolne i wolne pokoje) kapita ludzki, czyli podoe kulturowe, psychologiczne i spoeczne (wiedz, umiejtnoci, kompetencje, zdolnoci innowacyjne). Dla niektórych mieszka ców wsi czy nawet lokalnych spoecznoci staa si wyznacznikiem stylu, sposobu i poziomu ycia. To, e pozytywne efekty na odcinku kilkunastoletniego jej rozwoju odnosz wybra cy, nie przekrela jej znaczenia w wielofunkcyjnym rozwoju wsi. Wrcz przeciwnie, umiarkowany wzrost liczbowy bardziej sprzyja urbanizacji wsi, traktowanej jako zjawisko pozytywne. Te fakty równie przemawiaj za jej szczególn rol i nakrelaj jej signum. Ponadto warto podkreli, i signum to wyraa si take w wyborze terminu co do nazwy tej formy turystyki. W naszym kraju przyj si termin agroturystyka, pomimo wczeniej stosowanego pojcia agroturyzm. To pojcie autorka proponuje rozumie jako: caoksztat zagadnie teoretycznych odnoszcych si w aspekcie czasowo-przestrzennym do zjawiska turystyki zwizanej z wsi i rolnictwem. Naley je traktowa jako nadrzdne w stosunku do agroturystyki oraz turystyki wiejskiej. Jakie jest to signum? Aby odpowiedzie na to pytanie, naley omówi wyróniki polskiej agroturystyki oraz przeledzi rol si j generujcych wraz z efektami rozwoju. WYRÓ NIKI AGROTURYSTYKI Fundamentalnym wyrónikiem pojcia agroturystyka jest czynne gospodarstwo rolne, w którym turystom s oferowane usugi noclegowe oraz inne zwizane z yciem tego gospodarstwa, a take wsi. A wic rolnictwo i wiejsko przestrzeni – w takiej, a nie odwrotnej kolejnoci – stanowi o istocie tej formy turystyki. Rolnictwo jest tu rozumiane jako dziaalno gospodarcza czowieka, z któr jest zwizany rodowód wsi jako jednostki osiedle czej [Wilkin 2000]. Z kolei przez wiejsko przestrzeni autorka rozumie kompozycj elementów przyrodniczych i spoeczno-ekonomicznych w przestrzeni, gdzie funkcj przewodni jest rolnictwo. Na t kompozycj oprócz rze by terenu, gleby, wód, klimatu itp. skadaj si równie: struktura uytkowania ziemi, ukad pól, typ osadnictwa, ale take zespó cech spoecznych, moralnych i kulturowych, w którym uczestnicz mieszka cy wsi. W sferze popytu wyrónik agroturystyki uwidacznia si w tym, e turyci: – korzystaj z noclegów lub pobytów w czynnym gospodarstwie rolnym, – maj moliwo bezporedniej obserwacji codziennego ycia zawodowego odwiedzanej rodziny rolniczej oraz wczania si w to ycie, – chc kontaktu ze spoecznoci wiejsk. Acta Sci. Pol..

(5) Agroturystyka – signum polskiej turystyki. 601. W sferze poday wyrónik ten jest widoczny w decyzji wacicieli gospodarstw agroturystycznych co do: – udostpniania turystom wasnego miejsca zamieszkania, pracy, nauki i odpoczynku, – ujawnienia gociom wasnego stylu ycia: rodzinnego, zawodowego oraz spoecznego. Wszelkie inne formy usug turystycznych na obszarze wiejskim s elementem skadowym turystyki wiejskiej lub turystyki na terenach wiejskich. To przemawia za zhierarchizowanym ukadem poj okrelaj cych zjawisko turystyki na obszarach wiejskich. Pojciem o najwszym zakresie znaczeniowym jest agroturystyka, bdca skadow terminu turystyka wiejska, a najszerszy zakres ma turystyka na terenach wiejskich.. SI Y GENERUJ

(6) CE ROZWÓJ AGROTURYSTYKI Do zasadniczych podmiotów generujcych agroturystyk naley zaliczy wacicieli gospodarstw agroturystycznych oraz stowarzyszenia, stanowice branowy samorzd. Dziaaj oni przy zrónicowanym wsparciu równie innych podmiotów mniej lub bardziej zaangaowanych w rozwój agroturystyki, jak: orodki doradztwa rolniczego, urzdy gmin, starostwa itp. Turyci maj take wpyw na jej ksztat, choby poprzez okazany stopie zainteresowania oferowanym produktem agroturystycznym. Wymienione podmioty jako siy generujce rozwój agroturystyki s bardzo zrónicowane strukturalnie, funkcjonalnie i przestrzennie. Sporód nich warto przybliy dwa, czyli wacicieli gospodarstw agroturystycznych oraz stowarzyszenia. Organizatorzy generujcy na wsi rozwój agroturystyki nale do grupy osób wyróniajcych si wyksztaceniem, aktywnoci spoeczn, zdolnoci przyjmowania innowacji. W wietle literatury i przeprowadzonych bada pro l wacicieli gospodarstw agroturystycznych mona nakreli nastpujco: s to mieszka cy wsi, w której jednak nie mieszkaj od urodzenia, s przybyszami (mimo wielu lat zamieszkiwania na tym terenie) i razem, w mae stwie, prowadz dziaalno agroturystyczn, angaujc do tego wszystkich czonków rodziny wielopokoleniowej. S w najlepszym wieku produkcyjnym, lepiej wyksztaceni ni inni mieszka cy wsi, bardziej chtni do zdobywania wiedzy na rónych kursach. We wsi maj wyszy status spoeczny, dziaaj czynnie w rónych organizacjach i s bardziej przedsibiorczy [Wojciechowska 2009]. Drugim podmiotem, który znaczco wpywa na agroturystyk s stowarzyszenia. Uczestnicz one w ksztatowaniu charakteru poday oraz mechanizmów odpowiadajcych za jej ogólny rozwój, m.in. przez prowadzenie tematycznych szkole , a take dokonywanie ocen przydatnoci i przegldów standardów gospodarstw agroturystycznych. Jednak szacuje si, e z ogólnej liczby stowarzysze agroturystycznych, które dziaay w naszym kraju od 1993 r., zaledwie 10% ma sta bliski 15 lat, okoo 20% – 10 lat, a 20– –25% – okoo 7–8 lat [Wojciechowska 2009]. Prawie poowa odznacza si krótkim okresem dziaania, tj. okoo piciu lat. W zakresie stau s wic modymi stowarzyszeniami. Kolejn ich cech jest efemeryczno, gdy wiele z nich (wicej ni poowa) do szybko znikno z pola dziaania, niejednokrotnie nie pozostawiajc po sobie ladu. Odnonie do stylu dziaania stowarzysze , zarówno wewntrznego, jak i na zewntrz, naley podkreli takie cechy, jak spontaniczno oraz raczej brak programów dugoterminowych, a take celowo wypracowanej strategii dziaa wobec innych podmiotów. Stowarzyszenia Oeconomia 9 (4) 2010.

(7) 602. J. Wojciechowska. odznaczaj si niskim stopniem angaowania si w pozyskiwanie rodków nansowych na wasn dziaalno. W ich „by albo nie by” wida du zaleno od rónych projektów i programów, o które jednak nie wszystkie si staraj. Prawie zupenie nie zabiegaj o staych doradców (co ma miejsce np. w Austrii czy Niemczech). Do rzadkoci naley podejmowanie organizowania trwaych materialnie inwestycji na rzecz stowarzyszenia czy miejscowoci. Wymienione cechy strukturalne i funkcjonalne stowarzysze agroturystycznych wyra nie wskazuj, e w paszczy nie spoecznej s one trudnym zjawiskiem, bo zupenie nowym. Umiejtnoci w zakresie ich funkcjonowania czonkowie mogli naby do niedawna tylko w bezporednich dowiadczeniach. Agroturystyka na pocztku lat 90. bya nowoci dla zarzdów stowarzysze i ich czonków, którzy nie zawsze wiedzieli, jak postpowa i albo gotowi byli na zdobywanie wiedzy oraz dowiadcze , albo zniechcali si i szybko z niej rezygnowali. Opisane symptomy wyra nie wskazuj na „surowy korze ” agroturystyki w paszczy nie spoecznej. Wród mechanizmów dziaa stosowanych najczciej przez stowarzyszenia agroturystyczne mona wskaza nastpujce: centralistyczny (zwykle wywoany osobowoci lidera bd mao licznego zarzdu – 2–3-osobowego), reprezentacyjny (czyli zwizany z zewntrznymi aspektami, takimi jak reprezentowanie swojego regionu lub miejscowoci na zewntrz, czsto narzucony przez inne podmioty, np. gmin), konkurencyjnyzrównowaony, ale i równie konkurencyjny-antagonistyczny (czasami widoczny we wspópracy z orodkami doradztwa rolniczego). Stowarzyszenia agroturystyczne oraz inne podmioty wspierajce rozwój agroturystyki maj szeroki wachlarz mechanizmów dziaa (wyej zasygnalizowano wybrane), które mog stosowa, jednak faktyczny ich wybór odznacza si raczej umiarkowanym zrónicowaniem. Opisanym podmiotom prowadzenie agroturystyki utrudniaj bariery prawne, administracyjne, instytucjonalne, gospodarcze, kulturowe i inne, które staraj si pokonywa w róny sposób. W dziaalnoci tej s wic albo nastawione na przetrwanie, albo na dynamiczne dziaanie. Jednak dua cz wacicieli gospodarstw nie traktuje agroturystyki jako formy dziaalnoci gospodarczej (czemu sprzyjaj m.in. niekonsekwencje prawne), jest przez nich uznawana raczej za sposób ycia ni zarobkowania.. WA NIEJSZE EFEKTY ROZWOJU AGROTURYSTYKI W wietle de nicji encyklopedycznych, efekt oznacza wraenie, wraz ze rodkami i sposobami wywoania wraenia, a take skutek jakie przyczyny, rezultat, wynik. Najogólniej efekty mona podzieli na ilociowe i jakociowe. Wystpuj one w rónych paszczyznach dziaania czowieka, np. przestrzennej, spoecznej, gospodarczej czy kulturowej. Wystpuj te w rónych kategoriach, czyli mona je rozpatrywa jako pozytywne lub negatywne oraz w dwóch obszarach odniesienia, tj. do czowieka oraz do rodowiska geogra cznego [Wojciechowska 2006]. Sporód wielu moliwoci analizowania efektów rozwoju agroturystyki istotne jest skupienie uwagi na tendencjach ilociowych. W tym zakresie uwidaczniaj si trzy gówne cechy:. Acta Sci. Pol..

(8) Agroturystyka – signum polskiej turystyki. 603. 1. Od pocztku rozwoju agroturystyki obserwuje si w skali kraju tendencj wzrostow liczby gospodarstw agroturystycznych oraz miejsc noclegowych. W 1996 r. byo w Polsce 1996 gospodarstw rolnych przyjmujcych turystów, które oferoway im 15 653 miejsc noclegowych [Raport 1997], natomiast w 2007 r. miejsc noclegowych w kwaterach agroturystycznych byo ponad 87 tys., a obiektów ok. 8,8 tys. [Klembowska, Nowaczyk 2008]. 2. W skali lokalnej, ale take regionalnej agroturystyka silniej podlega

(9) uktuacjom ilociowym. Tutaj obserwuje si du zmienno zarówno w liczbie gospodarstw agroturystycznych oraz miejsc noclegowych, jak i stowarzysze agroturystycznych. W cigu roku wielu z nich ubywa, ale te duo powstaje nowych. W rezultacie wystpuje efekt wzrostowy w skali kraju, jednak w mniejszej jednostce obszarowej, jak gmina czy nawet region, w cigu roku zachodz znaczne zmiany liczbowe oraz przestrzenne. 3. Rzeczywiste ustalenie liczby dziaajcych w kraju gospodarstw agroturystycznych oraz stowarzysze jak na razie okazuje si trudnym zadaniem. Przyczyn takiej sytuacji jest brak jednego wiarygodnego róda o cjalnych statystyk dotyczcych gospodarstw agroturystycznych, a zatem prowadzenia ich ogólnokrajowej ewidencji. GUS podj j w 1998 r. i prowadzi niestety tylko do 2001 r. Do róde uzyskiwania danych nale: orodki doradztwa rolniczego, stowarzyszenia agroturystyczne, Polska Federacja Turystyki Wiejskiej „Gospodarstwa Gocinne” (PFTW], Instytut Turystyki, a take regionalne organizacje turystyczne. róde tych jest wiele i prezentuj one róne informacje, czsto mocno odmienne w zakresie danych liczbowych, a take metodyki ich zbierania dla tej samej jednostki czasowej i obszarowej. Po prawie dwudziestu latach rozwijania agroturystyki w dalszym cigu w skali kraju niemoliwe jest oszacowanie jej liczbowego stanu. Mimo niecisoci w danych statystycznych, trzeba stwierdzi, e w paszczy nie poday agroturystyka w Polsce przesza ywioowy rozwój, który w duej czci naley uzna za sukces jej pomysodawców i organizatorów. Sukces ten zawiera si przede wszystkim w wypracowaniu oferty agroturystycznej oraz powstaniu samorzdu agroturystycznego, który zabiega o dalszy jej rozwój. Rozwój oferty agroturystycznej w kraju postpowa do spontanicznie, troch na zasadzie prób i bdów, ale ze wiadomoci, e bez mody kacji gospodarstwa i jego dostosowywania do oczekiwa urlopowiczów nie osignie si zamierzonych zysków. W przestrzeni kraju ofert agroturystyczn rónicuj gównie walory przyrodnicze i kulturowe danego regionu, mniej umiejtnoci lub uprawnienia posiadane przez wacicieli gospodarstw agroturystycznych bd czonków ich rodzin. To powoduje, e oferta w zakresie rodzaju proponowanych usug, atrakcji, a take stopnia kategoryzacji jest do jednolita, zarówno w gminie, jak i regionie. Jest przez to mao konkurencyjna. Oryginalna oferta wyspecjalizowana, zwaszcza podkrelajca atrybuty wiejskoci, stanowi wyra n mniejszo. Uwzgldniajc jednak czas dziaania agroturystyki w naszym kraju, trzeba uzna jej jakociowy rezultat za cakiem dobry. W porównaniu z ofert zachodnioeuropejsk ma wasn specy k, na któr skadaj si naturalne rodowisko przyrodnicze wsi oraz kulturowy tradycjonalizm. Specy k polskiej agroturystyki jest to, e przenika ona do „wiata” miejscowej ludnoci i do „wiata” wczasowiczów, a obydwa te „wiaty”. Oeconomia 9 (4) 2010.

(10) 604. J. Wojciechowska. przenikaj si wzajemnie. Nie izoluj si od siebie ani nie rozgraniczaj, std razem czyni wie przedmiotem raczej stylu bycia ni komercjalizacji. Sukcesem polskiej agroturystyki jest do szybkie wykrystalizowanie si branowego samorzdu. W tym miejscu trzeba zaznaczy, e stowarzyszenia po 1989 r. byy w naszym kraju nowym elementem ycia spoeczno-gospodarczego, wprowadzajcym do niego samorzdno, która w okresie pa stwa socjalistycznego miaa zupenie inne wymiary. Std spoecze stwo musiao uczy si od podstaw zrozumienia roli stowarzysze , a take zasad ich funkcjonowania. Tym bardziej musieli si tego uczy waciciele gospodarstw agroturystycznych, którzy stopniowo przekonywali si (czsto za namow orodków doradztwa rolniczego lub innych instytucji), e w prowadzeniu gospodarstwa istotne jest nie tylko doradztwo, ale take wymiana dowiadcze , a co za tym idzie – moliwo ksztatowania agroturystyki. Sposobnoci ku temu moga im dostarczy wspólna praca, na zasadzie dobrowolnoci uczestniczenia w niej, najlepiej w lokalnych organizacjach i wyra nie tematycznych. Pierwsz dziaajc na tym polu bya izba rolniczo-turystyczna (tj. Suwalska Izba Rolniczo-Turystyczna, od 1991 r.). W tym samym roku podjy si równie dziaa z zakresu agroturystyki na forum swoich regionów niektóre – dopiero powstae – zwizki turystyczne (np. Turystyczny Zwizek Gmin witokrzyskich, od 1991 r.). Stowarzyszenia ukierunkowane wycznie na agroturystyk, podkrelajce w nazwie wasnej ten cel dziaania, czyli stowarzyszenia agroturystyczne, zaczy zawizywa si pó niej, bo od 1993 r. (Gda skie Stowarzyszenie Agroturyzmu oraz Warmi sko-Mazurskie Stowarzyszenie Agroturystyczne). W 1996 r. powstaa PFTW, jako krajowe przedstawicielstwo organizacji zajmujcych si agroturystyk. O jej dziaalnoci i sukcesach mona wyczyta ze strony internetowej, któr posiada i która jest profesjonalnie prowadzona. Rezultaty dziaalnoci ogólnokrajowej federacji i stowarzysze mona mierzy rónymi miernikami. Jednak niektóre z nich s szczególnie wymowne, np. to, e jedynie 10% wacicieli z ogóu dziaajcych gospodarstw agroturystycznych w kraju „czuje potrzeb” wstpowania do stowarzysze [Platte 2003]. Ogromna wikszo funkcjonuje wic poza samorzdem agroturystycznym (rozumianym jako struktura lokalnych i regionalnych organizacji agroturystycznych z krajowym ich przedstawicielstwem). Kolejnym miernikiem moe by liczba gospodarstw agroturystycznych poddajcych si kategoryzacji – w skali kraju jest ona mao zadowalajca. W 2002 r. jedynie co czwarte gospodarstwo zrzeszone w PFTW byo skategoryzowane, a w 2008 r. nastpi czterokrotny spadek liczby skategoryzowanych gospodarstw (zaledwie 163). Przy wzrastajcej liczbie gospodarstw agroturystycznych w kraju drastycznie malejca liczba gospodarstw posiadajcych (dobrowoln) kategoryzacj wskazuje na niepokojcy symptom. By moe wynika on z potrzeby mody kacji przez samorzd agroturystyki zasad kategoryzacji (funkcjonujcej ju od 13 lat), a wic innego na ni spojrzenia czy zastosowania nowych uregulowa prawnych4. Zamykajc rozwaania w zakresie efektów rozwoju agroturystyki w naszym kraju trzeba podkreli, e dua liczba czynników decydujcych o jej rozwoju oraz ich czsta zmienno w czasie s charakterystyczne dla nowych i modych zjawisk w turystyce. 4. Przykadem propozycji zmian w dotychczasowej kategoryzacji moe by opracowanie M. Jalinika [2009]. Acta Sci. Pol..

(11) Agroturystyka – signum polskiej turystyki. 605. Agroturystyk w Polsce mona wic uzna za now form turystyki, która w stosunkowo krótkim okresie swojego rozwoju wyksztacia poda i popyt oraz wpisaa si w krajowy system organizacji turystyki.. PODSUMOWANIE Rozwój polskiej agroturystyki zawiera si w dwóch paradygmatach. Ten pierwszy odnosi si do lat 90. i mona go nazwa starym lub egzogenicznym, drugi za ksztatuje si obecnie, czyli po 2000 r., i mona go nazwa nowym lub endogenicznym. Stary paradygmat charakteryzuje si tym, e rozwój agroturystyki by inspirowany dowiadczeniami zdobytymi w innych krajach, przekazywanymi na kursach, szkoleniach lub wymianach zagranicznych. Pierwszy impuls i wsparcie, zarówno merytoryczne, organizacyjne, jak i nansowe, przyszy z zewntrz. Ich gównym bene cjentem byy instytucje pa stwowe, które nastpnie inspiroway i wspomagay rozwój wród rolników, którzy pomys ten take odbierali jako impuls zewntrzny. Czynniki egzogenne w tym paradygmacie odegray wic najwiksz rol. W okresie tym, po trudach przekonywania do nowej idei, nastpi stopniowy rozwój, który szybko przeksztaci si w do ywioowy zarówno co do iloci, jak i jakoci. Do tego okaza si w duym stopniu procesem, w którym jego najwaniejsi „aktorzy” (czyli kwaterodawcy i stowarzyszenia) oczekiwali raczej cigych wzorców postpowania, byli nastawieni gównie na branie i odwzorowywanie. W przestrzeni kraju ta „inspirowana” agroturystyka (czyli gospodarstwa agroturystyczne i stowarzyszenia) pojawiaa si w rónych miejscach niczym „lokomotywa” jedca bezplanowo, pocigajca za sob inne „wagoniki”, licznie gubic je po drodze. Po obiecujcym starcie, przy gasncych programach pomocowych, a jeszcze niewchodzcych funduszach strukturalnych ze strony Unii Europejskiej, pojawiy si nowe bariery. Byy one zwizane przede wszystkim z konkurencyjnoci innych podmiotów dziaajcych w turystyce, z rosncymi wymaganiami turystów, z jakoci oferty czy koniecznymi nakadami nansowymi. Te i inne bariery zaczy by przyczyn poszukiwania nowego wzorca rozwoju przez najwytrwalszych, z najduszym i najwikszym bagaem wasnych dowiadcze . U podstaw nowego paradygmatu ley dno do pokonywania barier z dwu stron, tzn. przez kwaterodawc oraz wszystkie inne podmioty wspierajce, zarówno z wasnego terenu, jak i z poziomu kraju. Ma by to proces cigego dopasowywania si do zmieniajcej si rzeczywistoci, do jej zmian zewntrznych i wewntrznych, oparty wic na czynnikach endogenicznych. Zakada si, e ma to by kreatywny proces, nastawiony na poszukiwanie waciwych rozwiza , oparty na profesjonalnej edukacji, dcy do opracowania systemu prawnopodatkowego, gdzie jako oferty bdzie wyznacznikiem rozwoju. Gównym zaoeniem tego paradygmatu powinno by traktowanie wsi jako przestrzeni przyszoci dla tych, którzy tam mieszkaj i dla przybywajcych do niej na wypoczynek. Uznajc, e agroturystyka jest „trzonem” w bogactwie odcieni form turystyki na terenach wiejskich, naley mie wiadomo, e trzeba jeszcze wiele zrobi, aby nie staa si ona „odamem ubocznym”, który wyrós w wyniku okrelonych mechanizmów spoOeconomia 9 (4) 2010.

(12) J. Wojciechowska. 606. ecznych. Osignite sukcesy, ale take i poniesione poraki powinny by ródem do formuowania nowych pomysów dalszego jej rozwoju. PI MIENNICTWO Alejziak W., 1999. Turystyka w obliczu wyzwa XXI wieku, Wyd. ALBIS, Kraków. Jalinik M., 2009, Propozycje zmian w kategoryzacji gospodarstw agroturystycznych. Wie i Rolnictwo, nr 3. Jansen-Verbeke M., 1990. Znaczenie turystyki na terenach wiejskich w Europie. Problemy Turystyki, nr 1/2. Klembowska D., Nowaczyk J., 2008. Baza noclegowa w gospodarstwach agroturystycznych w Polsce, [w:] Ekonomiczne i spoeczne aspekty rozwoju turystyki wiejskiej, red. nauk. I. Sikorska-Wolak, Wyd. SGGW, Warszawa. Kmita E., 1999. Polsko-niemiecka wspópraca w dziedzinie agroturystyki w latach 1992–1998. Zagadnienia Doradztwa Rolniczego, nr 1. Platte M., 2003. Dziesi lat Warmi sko-Mazurskiego Stowarzyszenia Agroturystycznego. Zeszyty Naukowe Akademii Rolniczej w Krakowie, z. 90. Raport o stanie wiejskiej bazy noclegowej w Polsce, opracowany w 1997 r. w ramach projektu PL.-0310-02-02, Turystyka Wiejska: Rozwój wiejskiej bazy noclegowej, program PHARE TOURIN II, DG AGROPROGRESS INTERNATIONAL AL. Centrum Doradztwa i Edukacji w Rolnictwie, Kraków. Wilkin J., 2000. Struktura wsi i rolnictwa – Polska a kraje Unii Europejskiej, [w:] Chop, rolnik, farmer? Przystpienie Polski do Unii Europejskiej – nadzieje i obawy polskiej wsi. Instytut Spraw Publicznych, Warszawa. Wojciechowska J., 2006. Bilans efektów rozwoju agroturystyki. An evaluation of the effects of agro-tourism development, Turyzm, t. 16, z. 2. Wojciechowska J., 2009. Procesy i uwarunkowania rozwoju agroturystyki w Polsce. Wyd. Uniwersytetu ódzkiego, ód .. AGRITOURISM AS A MANIFESTATION OF POLISH TOURISM Abstract. The aim of the article is to show that agritourism is a particular manifestation of Polish tourism in rural areas, which has been developing part of market economy since 1989. Firstly the author attempts to explain why agritourism can be regarded as a manifestation and then to describe it. Therefore she discusses the features of Polish agritourism and next the role of the factors which generate it, as well as development consequences. It is stated that agritourism in Poland, both as a term and a type of tourism, is a new phenomenon, initiated institutionally at time of political and economic transformation in our country. Thus it is manifested by certain socio-political conditions and mechanisms, which made it a type of tourism that socially developed from scratch, while from the geographical point of view (nature and landscape) it continues the tradition of recreation in rural areas (succession of the recreational function of an area). It is assumed that the process of agritourism development consists in two paradigms: the old one, where exogenic factors were crucial, and the new one, where creativity based on experience is a priority. Key words: Polish agritourism, features of agritourism, agritourism generating factors, paradigms of agritourism development Zaakceptowano do druku – Accepted for print 13.09.2010 Acta Sci. Pol..

(13)