ROCZN. PZH, 1998, 49, 103-107
ROMAN LUTYŃSKI
S T U L E C IE B A D A Ń I P R A C Z W IĄ Z A N Y C H Z Z A O P A T R Z E N IE M K R A K O W A W W O D Ę P IT N Ą
THE CENTURY INVESTIGATIONS AN D WORKS CONNECTED WITH THE POTABLE WATER SUPPLY FOR KRAKÓW
Zakład Higieny i Ekologii, Collegium Medicum UJ 31-034 Kraków, ul. Kopernika 7
Kierownik: prof. dr hab. R. Lutyński
W opracowaniu przedstawiono metody zmierzające do rozwiązania problemu zaopatrzenia mieszkańców Krakowa w wodę. Podkreślono wartość przeprowa dzonych przez Karola Olszewskiego badań chemicznych próbek wody studziennej i rzecznej pobranych przed stu laty w związku z decyzją budowy nowoczesnego wodociągu dla Krakowa. Wodociąg powyższy oddany został do użytku w 1901 roku. Wodę studzienną czerpano z obszarów wodonośnych okolic Krakowa (Bie lany), zgodnie z propozycjami Odona Bujwida zasiadającego w ówczesnej Kom i sji Wodociągowej Krakowa.
Pierwszy krakowski w od ociąg p och od ził z X III w ieku, a je g o fun kcjon ow anie sp ro wadzało się do uzyskiwania przez klasztor dom inikanów w ody spływającej grawitacyjnie do śródm ieścia Krakowa z rzeki Rudawy. N ow ocześn iejszy w od ociąg pojaw ił się w Krakowie w X V w ieku. W od a była pobierana nadal z R udawy, ale d o centrum m iasta płynęła sztucznym korytem , a n astęp n ie p otężn e k oło z um ieszczanym i na nim czer pakami p rzenosiło w o d ę do wyżej p o ło żo n eg o zbiornika, a z n iego grawitacyjnie drewnianymi rurami spływała do kilku m niejszych zbiorników usytuowanych w m ieście, bądź też b ezp ośred n io do d om ów [4 ,7]. Z am ek królewski na W aw elu p osiad ał w łasn e podobnie pracujące urząd zenie w od ociągow e [4].
W odociąg ten u legł zn iszczeniu p odczas najazdu szw edzkiego w 1657 roku i przez ponad 200 lat n ie był odbudow any. W łączenie Krakowa do A u stro-W ęgier i u sta n o wienie Lwowa jako stolicy Galicji - sp ow od ow ało zu b ożen ie Krakowa, czyniąc z n iego jedno z prow incjonalnych m iast ów czesnej m onarchii [1, 4].
O przywróceniu m iastu urządzeń w odociągow ych p o częto m yśleć p o utw orzeniu W olnego M iasta Krakowa w latach 1820-1828; przew idyw ano sp row adzen ie w od y do miasta rurami z e źród eł znajdujących się w pagórkowatej ok olicy Krakowa (O lszanica, Chełm, Czarna W ieś, B ronow ice, T o n ie ). N ie przystępiono jed nak do realizacji żad n e- 8 ° z tych projektów [4].
Po ponad 30-tu latach R ada M iejska, już jako organ sam orządow y, zdając sob ie sprawę z katastrofalnej sytuacji zdrow otnej ludności Krakowa, obrała p rezydentem miasta dr Józefa D ietla (1 8 0 4 -1 8 7 8 ) i d opiero on jako pierwszy prezydent m iasta, które
104 Nr 1
uzyskało sam orządność (a Galicja a u ton om ię) - od roku 1867 podjął d zieło polep szenia stanu snitarnego zan ied b an ego Krakowa, przyczyniając się do stw orzenia założeń urbanistycznych m iasta oraz organizacji je g o infrastruktury [1, 3]. W 1870 roku p ow o łan a została specjalna kom isja zajmująca się zagad n ien iem zaop atrzen ia Krakowa w w od ę.
W raz z e stale rosnącym zapotrzebow aniem na w o d ę w K rakowie, pow stały rozm aite pom ysły i projekty. Najciekaw szy z nich zakładał grawitacyjne sprow adzanie wody z Tatr. R urociąg m iał liczyć 106 km, ale z e w zględu na zm ienn ą w ydajność ujęcia na O lczy, oraz olbrzym ie koszty - projekt ten n ie został nigdy zrealizow any [1, 4].
W 1871 roku D ietl przedłożył R adzie M iejskiej Krakowa projekt uporządkowania m iasta, uwzględniający m .in. zb u dow anie kanalizacji i za p ew n ien ie lu dności dobrej w ody pitnej poch odzącej z w odociągu. B ęd ąc jed n o cześn ie przew odniczącym miejskiej Kom isji Z drow ia w iele zdziałał przy zw alczaniu ep id em ii cholery w 1866 roku, a na stęp n ie w roku 1873. Stało się jasne, że szerzen ie się zachorow ań na ch olerę m iało swą głów n ą przyczynę w nierozw iązanym prob lem ie zaop atrzen ia lu dności Krakowa w w odę nadającą się d o picia [1].
N ajgorszy stan sanitarny przedstaw iała d zielnica Kazim ierz, o najuboższej ludności. W w iększości d om ów brak było d ołów kloaczych, a nieczystości od prow ad zan e były w części tylko, kanałem do koryta starej W isły. Kom isja m iejska badająca zaopatrzenie lu dności w w od ę stwierdziła, że w iele krakowskich studni w o g ó le n ie nadaje się do użytku z pow odu zanieczyszczenia jej ściekam i kloaczym i [1, 4].
B ę d ą c św iadom ym fatalnej sytuacji sanitarnej Krakowa ów czesny asystent Katedry C hem ii U J - K arol O lszew ski (1 8 4 6 -1 9 1 5 ) w ykonał analizy ch em iczn e prób ek wody pobranej z kilku studni Krakowa, z których m ieszkańcy czerpali ją dla celów g o sp o darskich, oraz z W isły przepływającej przez Kraków. R ezultaty tych badań op ub lik o w ane zostały w 1871 roku w artykule pt. „R ozb iór chem iczny w ód studziennych i rze cznych krakowskich”. W tek ście tym O lszewski zw rócił uwagę na k on ieczn ość badania jakości w ody przeznaczonej dla ludności. Z w racał rów nież uw agę na stan studni zlokalizow anych na gęsto zaludnionych obszarach m iasta, sąsiadujących często z przy dom ow ym i wysypiskam i śm ieci. U w ażał że grom ad zon e przez w iele lat na tych wysy piskach odpadki m ogły w ywierać niekorzystny wpływ na jak ość w ód gruntowych, a zatem i na w o d ę w studni. Podkreślał również, że spożyw anie takiej w ody m oże działać szkodliw ie i w nioskow ał o k onieczności badania w ód studziennych w miastach w celu wykrywania w nich ob ecn ości związków azotow ych [5].
N astęp n a praca K arola Olszewskiego z dziedziny badań jakości w ody pt. „Sprawoz d anie z rozbioru ch em iczn ego w ód gruntow ych” p och od zi z roku 1897. D otyczyła ona wyników badań próbek w ody przeprow adzonych w związku z op racow an iem już zaa w ansow anych planów budowy w odociągu m iejsk iego w Krakowie.
Poszukiw anie obszarów w odon ośn ych przez K om isję W od ociągow ą utw orzoną w K rakowie przew lekało się, trwało latam i i dotyczyło teren ów coraz bardziej odległych od Krakowa. K ażde m ożliw e u jęcie w ody dla Krakowa było w nikliw ie b adan e pod kątem trwałej w ydajności i o niezm iennych zasobach. Przygotow yw ano zatem projekty u w zględniające m ożliw ości w ykorzystania w ody gruntowej, rzecznej i czerpanej ze studni artezyjskich [4].
107
Z ałączona tabela I św iadczy o tym, że zakres prow adzonych analiz w ciągu stu lat, w nieznacznym tylko stopniu zm ien ił się i m im o że w m etod yce ozn aczeń chem icznych nastąpiły, zwłaszcza ostatnio, p ew n e m odyfikacje, nie zm ieniły on e jednak istoty
proble-R . L u t y ń s k i
THE CENTURY OF INVESTIGATIONS AN D WORKS CONNECTED WITH THE POTABLE WATER SUPPLY FOR KRAKOW
Summary
The aim o f the paper was to present the works and results of investigations connected with the control of water quality for the inhabitants of Krakow city. The investigations started in 1898 and were performed by K. Olszewski, being advised by O. Bujwid. The water - works started to operate in 1901, and ground water comming from several digged wells created the water intake system.
The increase o f potable water demands of growing Krakow, and unacceptable pollution level of Vistula water decided to base the water intake for Krakow on rivers: Rudawa, Sanka and Dłubnia, but since 1986 also on Raba river.
PIŚMIENNICTWO
1. Bieniarzówna J., Małecki J.M (red).: Dzieje Krakowa. Wyd. Literackie. Kraków 1994, Tom 3,225.
2. Bujwid O.: Osamotnienie. Pamiętnik z lat 1932-1942. Wyd. Literackie. Kraków 1990, 109. 3. Homola-Skąpska I. \ Józef Dietl i jego Kraków. Wyd. Literackie 1993, 150.
4. Jaworowski R., Witkowski Cz. (red).: 70 lat Miejskiego Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji w Krakowie 1901-1971. Drukarnia Narodowa w Krakowie 1972.
5. Kułakowski P., Olko М.: Początki badań jakości wód w Krakowie. Aura 1994, 7, 10. 6. Lutyński R.: Kierunki rozwoju krakowskiej szkoły higieny. Alma Mater 1996/97, 3, 48. 7. Rafalski L.\ Woda dla Krakowa. Małopolska Poligrafia 1993.
