ANDRZEJ ROSNER1
MIGRACJE WEWN
ĉTRZNE I ICH ZWIĄZEK
Z PRZESTRZENNYM ZRÓ
ĩNICOWANIEM ROZWOJU
SPO
àECZNO-GOSPODARCZEGO WSI
Streszczenie: Saldo migracji wewnĊtrznych dla obszarów wiejskich w Polsce jest bliskie ze-ru, jednak analiza przestrzennego zróĪnicowania procesów migracyjnych ujawnia, Īe czĊĞü obszarów wiejskich wykazuje tendencje do staáej przewagi odpáywu nad napáywem, a czĊĞü do przewagi napáywu. W ten sposób migracje wewnĊtrzne stają siĊ czynnikiem zwiĊkszają-cym zróĪnicowanie zaludnienia obszarów wiejskich.
Obszary zwiĊkszające zaludnienie w rezultacie migracji wewnĊtrznych to regiony poáoĪone w pobliĪu miast duĪych i Ğredniej wielkoĞci, zmniejszają zaludnienie obszary poáoĪone peryfe-ryjnie w relacji do sieci miejskiej. JednoczeĞnie dwa regiony kraju wykazują relatywnie maáy udziaá w wewnĊtrznych procesach migracyjnych ! Wielkopolska, charakteryzująca siĊ stosun-kowo zaawansowanym rozwojem funkcji pozarolniczych na wsi oraz region dawnej Galicji, o rozdrobnionym rolnictwie i utrwalonym wzorze áączenia dochodów z pracy w gospodarstwie i poza nim (przez czáonków jednego gospodarstwa rolnego, a czĊsto przez te same osoby). Sáowa kluczowe: zaludnienie wsi, obszary depopulacyjne, obszary wiejskie o przyrastają-cym zaludnieniu, rozwój spoáeczno-gospodarczy, migracje wewnĊtrzne, mobilnoĞü prze-strzenna ludnoĞci
ZaleĪnoĞü miĊdzy procesami przemieszczeĔ przestrzennych ludnoĞci i zróĪnico-waniem rozwoju gospodarczego znana jest od dawna, juĪ w XIX wieku Ravenstein okreĞliá ją jako jedno z praw migracji [Lee 1972]. Wyliczając róĪne czynniki wpáy-wające na wielkoĞü przepáywów migracyjnych pisaá on (...) Īaden z tych przepáywów
nie moĪe równaü siĊ w swej masie z tym, który powstaje z pragnienia tkwiącego u wiĊkszoĞci ludzi do poprawienia sobie bytu pod wzglĊdem materialnym. Analiza
motywów dotyczących napáywu migrantów spoza Europy do krajów UE (w tym na-páywu uchodĨców z Afryki Póánocnej), a takĪe migracje z Polski (zwáaszcza w ostat-nim okresie poprzedzającym akcesjĊ Polski) do takich krajów, jak Irlandia, Wielka
63 WIEĝ I ROLNICTWO, NR 1 (162) 2014
Brytania czy Niemcy potwierdzają aktualnoĞü spostrzeĪenia Ravensteina. Przedmiotem opracowania bĊdzie próba sprawdzenia, czy opisuje ono równieĪ migracje wewnĊtrzne, dokonujące siĊ obecnie w Polsce, wpáywające na rozkáad przestrzenny zaludnienia ob-szarów wiejskich, a wiĊc z pominiĊciem strumieni przepáywających miĊdzy miastami.
. UWAGI METODOLOGICZNE DOTYCZĄCE PROCESÓW MIGRACYJNYCH
W polskiej statystyce wystĊpują dwa Ĩródáa informacji o przemieszczeniach przestrzennych ludnoĞci: ewidencja bieĪąca oraz spisy powszechne. Oba posáugują siĊ pojĊciem "migracje#, jednak kryje siĊ za nim inna konotacja. W przypadku ba-daĔ spisowych migrantem jest osoba, która deklaruje (w zaleĪnoĞci od przyjĊtego w badaniu rozwiązania), Īe:
1) w okreĞlonym momencie w przeszáoĞci, zazwyczaj w okresie, kiedy przeprowa-dzany byá poprzedni spis, mieszkaáa w innym miejscu lub
2) w okresie miĊdzyspisowym (po poprzednim spisie) przybyáa do aktualnego miej-sca zamieszkania.
OczywiĞcie, kaĪde z tych rozwiązaĔ pozwala na inne analizy badanego zjawiska, jedno ! na porównanie stanów zaludnienia w dwóch punktach czasowych, drugie ! na okreĞlenie, od jak dawna obecne miejsce zamieszkania jest miejscem zamieszka-nia spisywanego. W pierwszym przypadku nie są brane pod uwagĊ liczby ruchów mi-gracyjnych (w okresie miĊdzyspisowym ta sama osoba mogáa zmieniaü miejsce zamieszkania wielokrotnie), a tylko liczba osób mobilnych przestrzennie, podobnie w drugim, z tym Īe analiza dotyczy tylko ostatniego przemieszczenia przestrzennego. Ewidencja bieĪąca migracji równieĪ ma pewne ograniczenia interpretacyjne. Oparta jest na danych meldunkowych, przy czym zameldowania na pobyt staáy trak-towane są jako migracje staáe (definitywne), a meldunki czasowe (okresowe) powy-Īej trzech miesiĊcy jako migracje czasowe. UzaleĪnia to statystykĊ migracji od 1) tzw. dyscypliny meldunkowej (a wiĊc od tego, jaka czĊĞü rzeczywiĞcie przemieszczają-cych siĊ dopeánia formalnego obowiązku meldunkowego), 2) od przepisów prawa (np. osoba niepeánoletnia z urzĊdu zameldowana jest na pobyt staáy w miejscu za-meldowania matki, choü wystĊpują pewne wyjątki od tej zasady związane ze Ğmier-cią matki lub utratą praw do sprawowania opieki nad dzieckiem), 3) momentem migracji jest dokonanie zameldowania na pobyt staáy, poniewaĪ czĊsto jest to zmia-na statusu meldunkowego z pobytu czasowego zmia-na staáy ! co utrudnia analizĊ prze-mieszczających siĊ, np. wedáug wieku, w momencie migracji.
Dodatkowo, jako migracjĊ traktuje siĊ takie przemieszczenia przestrzenne, które powodują przekroczenie granicy administracyjnej gminy (lub, w przypadku gmin miejsko-wiejskich, miasta). Oznacza to, Īe nie są brane pod uwagĊ zmiany miejsca zamieszkania miĊdzy wsiami tej samej gminy.
W opracowaniu, jako baza informacyjna o migracjach, wykorzystane zostaną dane ewidencji bieĪącej, miĊdzy innymi z tego powodu, Īe są one dostĊpne corocznie, a nie tylko w latach pospisowych, oraz opracowywane są w agregacji gminami (w przypad-ku gmin miejsko-wiejskich osobno dla miasta i obszaru wiejskiego). PoniewaĪ ruchy migracyjne mają charakter zdarzeĔ demograficznych, a wiĊc mogą w poszczególnych 64
latach wykazywaü duĪą przypadkową zmiennoĞü dla maáych jednostek administracyj-nych (i w konsekwencji maáych populacji gminnych) ! przyjĊto zaáoĪenie, Īe ich opis dokonany zostanie na podstawie Ğrednich dla trzech lat (2009, 2010 i 2011). Przeprowa-dzone próby potwierdziáy, Īe w znacznym stopniu zmniejsza to przypadkowoĞü danych. Obliczenia odnoszące siĊ do natĊĪeĔ zjawisk migracyjnych (przeliczenia na tysiąc mieszkaĔców) wykorzystywaáy jako mianownik stan zaludnienia w Ğrodku roku 2010. W badaniu wziĊto pod uwagĊ dwie informacje o migracjach dla kaĪdej z gmin wiejskich i obszarów wiejskich gmin miejsko-wiejskich: odpáyw na pobyt staáy, na-páyw na pobyt staáy. Dane nie pozwalają okreĞliü kierunku odpáywu (wieĞ, miasto) ani Ĩródáa, z którego nastĊpuje napáyw.
2. MIGRACJE WEWNĉTRZNE JAKO CZYNNIK ZMIAN ROZKàADU ZALUDNIENIA OBSZARÓW WIEJSKICH
Migracje wewnĊtrzne są jednym z trzech czynników odpowiedzialnych za zmia-ny rozkáadu zaludnienia obszarów wiejskich, obok ruchu naturalnego oraz migracji zagranicznych. Istnieje jeszcze czwarty czynnik o odmiennym charakterze, nie jest on związany bezpoĞrednio z procesami spoáecznymi czy nawet wĊziej ! demogra-ficznymi, ale z konwencją statystyczną, jaką stanowi podziaá na miasto i wieĞ. Cho-dzi tu o korekty poCho-dziaáu administracyjnego (polegające na nadawaniu lub odbieraniu poszczególnym miejscowoĞciom statusu miast oraz zmian granic juĪ ist-niejących miast), a wiĊc nie zmianĊ faktyczną, ale formalną. Inna sprawa, Īe decy-zje dotyczące takich korekt opierają siĊ na przesáankach merytorycznych, jednak sama zmiana jest aktem o charakterze formalnym.
SpoĞród tych czynników dwa: korekty podziaáu administracyjnego oraz ruch na-turalny ludnoĞci miaáy relatywnie niewielkie znaczenie dla zmian przestrzennych za-ludnienia na wsi. Waga migracji zagranicznych jest bardzo trudna do oszacowania, dane na ich temat są albo niewiarygodne2, albo pochodzą z szacunków na podstawie danych poĞrednich i nie jest moĪliwe dokáadne okreĞlenie ich przestrzennego rozkáa-du (moĪe poza specyficznym obszarem wschodniej czĊĞci województwa opolskiego, zamieszkiwanej przez ludnoĞü o podwójnym obywatelstwie).
Migracje wewnĊtrzne niewątpliwie odgrywają gáówną rolĊ w zmianie rozkáadu przestrzennego ludnoĞci wiejskiej. MoĪna szacowaü, Īe stanowią czynnik odpowie-dzialny za ok. 70!80% obserwowanych procesów jego zmian.
Dla charakterystyki procesów migracyjnych wykorzystane zostanie piĊü wskaĨ-ników. Trzy z nich (napáyw, odpáyw i saldo) są powszechnie znane i nie ma potrze-by wyjaĞniaü ich znaczenia. Pozostaáe dwa wykorzystywane są stosunkowo rzadziej, ale niosą waĪny áadunek informacyjny, jest to obrót migracyjny oraz atrakcyjnoĞü migracyjna (czasem nazywana w literaturze efektywnoĞcią migracyjną).
Obrót migracyjny dla danej populacji (np. mieszkaĔców gminy) to suma napáywu i odpáywu. PrzewaĪnie jest ona przedstawiana (podobnie jak napáyw, odpáyw i saldo) nie
65 2 Dane przedstawiane przez GUS dotyczą migracji na pobyt staáy oraz wymeldowaĔ związanych
z wyjazdem za granicĊ na pobyt staáy. Rzeczywista skala migracji wymagaáaby co najmniej dosza-cowania tzw. pobytu tolerowanego cudzoziemców oraz wyjazdów czasowych, które przekszta áci-áy siĊ w staáe (czĊsto bez dokonania formalnoĞci wymeldowania z pobytu staáego na terenie kraju).
Lublin czy Biaáystok. Mniej rozlegáe przestrzennie są strefy zasilane przez strumieĔ napáywu na wieĞ w okolice miast, które utraciáy status wojewódzki, ale mapa wyraĨ-nie je ujawnia, warto pod tym wzglĊdem zwróciü uwagĊ na Koszalin, Gorzów Wiel-kopolski, Suwaáki itp.
Saldo migracji, nazywane teĪ czasem migracją netto, to róĪnica miĊdzy napáy-wem i odpáywem, a wiĊc wskaĨnik charakteryzujący koĔcowy efekt iloĞciowy pro-cesów migracyjnych dla danej populacji. Mapa 3 ujawnia, Īe w wyniku migracji wewnĊtrznych nastĊpuje zmniejszenie siĊ zaludnienia na pewnych obszarach, a jego przyrost na innych. Obszary powiĊkszające zaludnienie to przede wszystkim są-siedztwa duĪych i Ğrednich miast, przy czym rozlegáoĞü strefy podmiejskiej jest po-wiązana z wielkoĞcią oĞrodka miejskiego. PrawidáowoĞü ta dotyczy wszystkich szesnastu oĞrodków wojewódzkich. Ale zaludnienie na obszarach wiejskich w wyni-ku migracji wewnĊtrznych przyrasta teĪ wokóá miast Ğredniej wielkoĞci, a zwáaszcza wokóá dawnych miast wojewódzkich, które status ten utraciáy w wyniku zmiany po-dziaáu administracyjnego z 1 stycznia 1999 roku. W przypadku tych miast strefy przyrastającego zaludnienia na obszarach wiejskich są wyraĨnie mniejsze.
Na szczególną uwagĊ zasáuguje obszar dawnej Galicji; wyróĪniaá siĊ on rela-tywnie maáym napáywem i odpáywem migracyjnym, jednak róĪnica miĊdzy tymi stru-mieniami (saldo) powoduje, Īe wiĊkszoĞü regionu charakteryzuje siĊ wystĊpowaniem przyrostu zaludnienia. Zjawisko to obserwuje siĊ od dáuĪszego czasu, a związane jest ze specyficzną strukturą spoáeczną i agrarną. W rejonie Galicji upowszechniá siĊ mo-del gospodarstwa cháopsko-robotniczego, a wiĊc áączenia pracy w gospodarstwie z pracą poza nim. O ile w pozostaáych regionach kraju nadwyĪki pracy powstające na wsi ulegaáy przeniesieniu przestrzennemu (gáównie do miast), o tyle w Galicji normą byáo codzienne dojeĪdĪanie do miasta do pracy. W rezultacie obszar ten relatywnie sáabo uczestniczyá w migracjach do miast z lat siedemdziesiątych (braáy w nich udziaá roczniki powojennego wyĪu demograficznego), ale utrwalaá model dwuzawodowo-Ğci. RównieĪ obecnie rozdrobnione rolnictwo tego regionu ma podobny charakter, w wiĊkszym niĪ w innych czĊĞciach kraju stopniu wykorzystuje marginalną siáĊ ro-boczą osób posiadających gáówne Ĩródáa utrzymania poza gospodarstwem. Taki spo-sób Īycia staá siĊ wzorem kulturowym na tyle utrwalonym, Īe przejmowanym przez pokolenie dzisiejszych (z punktu widzenia wieku) potencjalnych migrantów. Rzadko przemieszczają siĊ oni na staáe w poszukiwaniu pracy, raczej skáonni są podjąü co-dzienne dojazdy do niej z dotychczasowego miejsca zamieszkania.
Z drugiej strony, duĪa czĊĞü dawnej Galicji to obszar atrakcyjny turystycznie iĞrodowiskowo, stosunkowo dobrze zagospodarowany, czemu sprzyja struktura sie-ci osadniczej z duĪymi miejscowoĞciami wiejskimi, w wielu gminach Ğrednia wiel-koĞü wsi przekracza tysiąc mieszkaĔców (przy Ğredniej dla caáego kraju w granicach 260 osób). Z tego wzglĊdu napáyw na te tereny nie jest bardzo wysoki, ale znacznie wyĪszy od odpáywu, co powoduje dodatnie saldo ruchów migracyjnych.
Warto teĪ zauwaĪyü, Īe w wyniku migracji wewnĊtrznych ulega zmniejszeniu za-ludnienie obszarów dawnych PGR-ów, a wiĊc przede wszystkim znacznych czĊĞci województw zachodniopomorskiego i pomorskiego oraz warmiĔsko-mazurskiego. Poza strefami podmiejskimi zmniejsza siĊ takĪe zaludnienie obszarów Polski Wschodniej o dominacji w strukturze gospodarczej rolnictwa rodzinnego, a wiĊc 69
RównieĪ relatywnie mniejsza mobilnoĞü przestrzenna charakteryzuje ludnoĞü dawnego zaboru rosyjskiego, z wyjątkiem obszarów wokóá duĪych oĞrodków miej-skich. Tereny te "Ğciągają# ludnoĞü wiejską z obszarów poáoĪonych z dala od takich centrów oraz ludnoĞü miejską, przenoszącą siĊ z centrów miejskich na wiejskie obrzeĪa miast. JednoczeĞnie ponadprzeciĊtną mobilnoĞü wykazują obszary pogra-nicza wschodniego oraz gminy poáoĪone peryferyjnie w ukáadzie regionalnym, w tym przypadku jest to wynik relatywnie wysokiego odpáywu migracyjnego z tych terenów.
Relatywnie wysoka mobilnoĞü przestrzenna wystĊpuje na obszarach tzw. Ziem Odzyskanych, co jest związane, z jednej strony, ze zmianami struktur gospodarczych na tych terenach (zawĊĪeniem siĊ lokalnych rynków pracy w związku z restruktury-zacją rolnictwa paĔstwowego), z drugiej, wiąĪe siĊ z prawidáowoĞcią wspomnianą wczeĞniej ! ludnoĞü osadnicza wykazuje wiĊkszą skáonnoĞü do podejmowania mi-gracji niĪ ludnoĞü zasiedziaáa.
W rezultacie tych zaleĪnoĞci moĪna zauwaĪyü, Īe obszar Polski jest podzielony po przekątnej z póánocnego wschodu ku poáudniowemu zachodowi. Jeden z tych re-gionów, póánocno-zachodni, to obszar relatywnie wysokiej mobilnoĞci przestrzen-nej, drugi ! poáudniowo-wschodni ! niskiej. W granicach tego drugiego regionu tworzą siĊ jednak wyspy wysokiej mobilnoĞci przestrzennej związane z siecią du-Īych i Ğrednich miast.
Wpáyw migracji wewnĊtrznych na zmiany zaludnienia obszarów wiejskich naj-czytelniej pokazuje wskaĨnik atrakcyjnoĞci migracyjnej. Ujawnia on, Īe dominują-cym trendem jest wzrost zaludnienia wokóá wszystkich miast bĊdących obecnie stolicami regionów administracyjnych oraz niektórych miast, które byáy w przeszáo-Ğci oĞrodkami regionalnymi, ale status ten utraciáy (np. wokóá Gorzowa Wielkopol-skiego, Torunia itp.). Atrakcyjnym kierunkiem migracji są równieĪ obszary z rozwiniĊtym przemysáem, nawet jeĞli nie jest zlokalizowany w duĪym oĞrodku miejskim (np. rejon Beáchatowa, Lubina, Nowy TomyĞl). Obszary o mniejszej atrak-cyjnoĞci, jednak o przewadze napáywu nad odpáywem czĊsto tworzą dalszy, ze-wnĊtrzny pierĞcieĔ wokóá duĪych oĞrodków, a pierwszy wokóá Ğrednich (np. Suwaák, Radomia, Leszna itp).
Wysoko nieatrakcyjnym miejscem zamieszkania są gminy poáoĪone z dala od oĞrodków miejskich, przy czym jest ich relatywnie mniej w Polsce Zachodniej niĪ we Wschodniej. W wiĊkszej liczbie wystĊpują one w województwach podlaskim, lu-belskim i mazowieckim, natomiast w dolnoĞląskim, opolskim, Ğląskim, maáopol-skim, lubuskim i wielkopolskim nie wystĊpują w ogóle lub tylko pojedynczo. W pasie województw zachodnich tworzą niewielkie skupisko w centralnej czĊĞci za-chodniopomorskiego, a wiĊc na obszarze przed restrukturyzacją szczególnie duĪego udziaáu w lokalnej gospodarce rolnictwa paĔstwowego. We wschodniej czĊĞci kraju skupisk takich jest kilka, najwiĊksze na pograniczu mazowieckiego i podlaskiego oraz mazowieckiego i lubelskiego.
Warto zauwaĪyü, Īe wysoka nieatrakcyjnoĞü migracyjna oznacza, Īe obszar ten jest "wypáukiwany# z jednostek máodych, aktywnych, dobrze wyksztaáconych, przedsiĊbiorczych, a co wiĊcej ! jest wypáukiwany w wiĊkszym stopniu z máodych kobiet niĪ mĊĪczyzn. RóĪnice w selekcji migracji wedáug páci prowadzą do zjawiska 71
poziomem rozwoju i poszczególnymi wskaĨnikami opisującymi migracje (wszystkie, z wyjątkiem atrakcyjnoĞci, obliczone jako natĊĪenia zjawiska na tysiąc ludnoĞci), druga na porównaniu natĊĪeĔ i atrakcyjnoĞci migracyjnej pewnych wyróĪnionych podzbiorów gmin.
Syntetyczna skala poziomu rozwoju spoáeczno-gospodarczego uáoĪyáa w pew-nym porządku caáy zbiór gmin (gmin wiejskich i obszarów wiejskich gmin miejsko--wiejskich) i nadaáa im wartoĞci, które, co prawda, mają charakter skali porządkowej, jednak w pewnym stopniu odzwierciedlają relacje miĊdzy jednostkami na osi rozwo-ju. Korelacja miĊdzy tą skalą a saldem migracyjnym wynosi r = +0,69, a wiĊc wy-soki poziom rozwoju sprzyja przyrostowi migracyjnemu. WartoĞü korelacji byáaby prawdopodobnie wyĪsza, gdyby nie kilka czynników zakáócających omawiany związek, a przede wszystkim fakt, Īe czĊĞü kraju to obszary ludnoĞci zasiedziaáej, lecz czĊĞü ! osadniczej, a jak wspomniano wczeĞniej, obie te populacje róĪnią siĊ pod wzglĊdem skáonnoĞci do mobilnoĞci przestrzennej. Bardzo zróĪnicowana prze-strzennie struktura demograficzna, a zwáaszcza fakt, Īe czĊĞü obszarów o niskim po-ziomie rozwoju to obszary stare demograficznie, równieĪ wpáywa na taki wynik. MoĪna powiedzieü, z pewną dozą przesady, Īe z obszarów tych, przy wystĊpujących mechanizmach selekcji migracyjnej, nie ma juĪ kto migrowaü. Grupa ludnoĞci w wieku najbardziej podatnym na podejmowanie migracji jest w nich relatywnie bardzo nieliczna.
Saldo migracji (migracja netto) jest wynikiem róĪnicy miĊdzy napáywem i od-páywem. ZaleĪnoĞü miĊdzy poziomem rozwoju spoáeczno-gospodarczego obsza-rów wiejskich a napáywem migracyjnym wynosi r = +0,66, podczas gdy poziomu rozwoju i odpáywu: r = -0,07. Oznacza to, Īe dla migrantów przemieszczających siĊ wewnątrz kraju obszary wysoko rozwiniĊte są atrakcyjne jako miejsce osiedlania siĊ, natomiast z obszarów rozwiniĊtych wypáywa strumieĔ o natĊĪeniu bliskim przeciĊtnemu natĊĪeniu odpáywu ze wsi. PoniewaĪ obszary najwyĪej rozwiniĊte to rejony podmiejskie, podejrzewaü moĪna, Īe odpáyw z nich kieruje siĊ do miast, jed-nostek centralnych danego ukáadu. Oznaczaáoby to, Īe miĊdzy miastem a jego za-pleczem wiejskim dokonuje siĊ wymiana ludnoĞci, czĊĞü mieszkaĔców miasta przenosi siĊ na wieĞ podmiejską, opuszczając dzielnice centralne, na ich miejsce do miast przypáywają z obszarów podmiejskich osoby, które wczeĞniej migrowaáy z bardziej peryferyjnie poáoĪonych rejonów wiejskich. Taka interpretacja byáaby zgodna z duchem praw Ravensteina, w których mówi on o migracjach etapowych i powrotnych.
Silna zaleĪnoĞü korelacyjna wystĊpuje równieĪ miĊdzy poziomem rozwoju ob-szarów wiejskich i atrakcyjnoĞcią migracyjną, w tym przypadku r = +0,71. W rze-czywistoĞci oznacza to, Īe obszary sáabo rozwiniĊte są wypáukiwane przez procesy migracyjne z osób máodych, lepiej wyksztaáconych, bardziej przedsiĊbiorczych i in-nowacyjnych itp., a obszary lepiej rozwiniĊte ! zasilane przez takie osoby. Jest to efekt mechanizmów selekcji migracyjnej. W przyszáoĞci bĊdzie to czynnik przeciw-dziaáający spójnoĞci przestrzennej obszarów wiejskich.
I wreszcie ostatni z analizowanych wskaĨników ! obrót migracyjny. Jak wcze-Ğniej wspomniano, jest to miara charakteryzująca ogólną skáonnoĞü do podejmowa-nia (i realizowapodejmowa-nia) decyzji migracyjnych. Nie dziwi, Īe w tym przypadku wskaĨnik 74
korelacji jest dodatni (r = +0,54). Po pierwsze ! obszary lepiej rozwiniĊte są zasilane przez migrantów, w ich strukturze ludnoĞci duĪą czĊĞü stanowią osoby, które juĪ wczeĞniej podejmowaáy migracje, a wiĊc ich skáonnoĞü do nowych zmian miejsca zamieszkania jest relatywnie wiĊksza. Po drugie, w strukturze demograficznej na tere-nach lepiej rozwiniĊtych grupa osób w wieku najwyĪszych skáonnoĞci migracyjnych jest liczna. RównieĪ pod wzglĊdem innych zmiennych, takich jak wyksztaácenie, mechanizmy selekcji wskazują, Īe na obszarach tych grupa potencjalnych migran-tów jest liczna. I odwrotnie, obszary sáabo rozwiniĊte to w znacznej czĊĞci obszary demograficznie stare, o relatywnie gorszej (bo uksztaátowanej przez wczeĞniejsze migracje) strukturze wyksztaácenia.
Drugi sposób sprawdzenia charakteru powiązaĔ miĊdzy migracjami wewnĊtrzny-mi a rozwojem spoáeczno-gospodarczym wykorzystuje to, Īe rozwój moĪe mieü bar-dzo róĪny charakter. Jest on miarą záoĪoną (w przypadku cytowanych badaĔ z jedenastu czynników). Gminy poáoĪone np. w Wielkopolsce i Maáopolsce mogą charakteryzowaü siĊ podobnym syntetycznym poziomem rozwoju, ale caákiem inny-mi ich kombinacjainny-mi. Biorąc to pod uwagĊ, wyróĪniono siedem typów kombinacji czynników wystĊpujących w Polsce, co pozwoliáo na wydzielenie siedmiu podzbio-rów jednostek w taki sposób, Īe kaĪdy podzbiór skupia gminy podobne pod wzglĊ-dem struktury, natomiast typy róĪnią siĊ wyraĨnie kombinacją wystĊpujących czynników. Zastosowana metoda jest bardzo záoĪona statystycznie; moĪna znaleĨü jej opis miĊdzy innymi w pracy Moniki Stanny [2013].
Rezultat zastosowanej procedury przedstawia mapa 7, a statystyczną charakte-rystykĊ poszczególnych typów tabela 1. Typ skupiá 490 jednostek o dominacji funkcji rolniczej opartej na tradycyjnych gospodarstwach rodzinnych. Typ 2 ! rów-nieĪ skupiá gminy (399) o dominacji rolnictwa, ale o mieszanej strukturze sektoro-wej (wielkoobszarowe, powstaáe na majątku dawnych PGR-ów oraz rodzinne). Typ 3 charakteryzuje siĊ przewagą funkcji rolniczej, a trafiáy do niego gminy poáoĪone z dala od centrów miejskich, jednak przewaga funkcji rolniczej nie jest tak duĪa, jak w przypadku poprzednich typów. W skrócie moĪna je nazwaü "gminami poĞredni-mi#. Do typu 3 trafiáo 466 gmin. Typ 4 to obszary wykazujące cechy rozwoju wie-lofunkcyjnego, który jednak przewaĪnie nie jest związany z sąsiedztwem duĪych oĞrodków miejskich. Są to gminy o charakterze wielofunkcyjnym, charakteryzują-ce siĊ równowagą sektorów rolniczego i pozarolniczego. Typ 5 to obszary rozdrob-nionego rolnictwa, kiedyĞ okreĞlane jako region cháopów-robotników, a dziĞ bardziej adekwatna byáaby nazwa podkreĞlająca wielodochodowoĞü gospodarstw. Do typu tego trafiá niemal caáy obszar dawnej Galicji, jak równieĪ czĊĞü gmin po-áoĪonych na obszarach dawnego COP, które po restrukturyzacji przemysáu upodob-niáy siĊ strukturalnie do gmin galicyjskich. Typ ten tworzy 187 gmin. Typy 6 i 7 to obszary podmiejskie. Typ 6, do którego trafiáo 197 gmin, moĪna okreĞliü jako ob-szary zurbanizowane o zredukowanej funkcji rolniczej, a typ 7, liczący tylko 52 jednostki, to obszary wiejskie silnie zurbanizowane, juĪ prawie tylko formalnie wiejskie.
Przedstawiona sáowna charakterystyka poszczególnych typów jest oczywiĞcie uproszczona, bardziej precyzyjnej dostarcza tabela 1. Zostaáa ona zbudowana w taki sposób, Īe dla wartoĞci kaĪdej skáadowej w skali kraju przyjĊto wartoĞü 100, a w od-75
TABELA 1. Charakterystyka typów TABLE 1: Characteristics of types
Skáadowe poziomu rozwoju spoáeczno-gospodarczego Typ Liczba Waga
dezagrary- sektor sektor finanse struktura równowaga problematyka aktywnoĞü zasobnoĞü warunki gmin w % dostĊpnoĞü
zacja rolniczy pozarolniczy publiczne demograficzna rynku pracy edukacji spoáeczna i spójnoĞü mieszka-i kompetencjmieszka-i spoáecznoĞci niowe
1 490 15,6 87,2 45,6 104,9 78,1 57,7 82,4 87,1 86 82,7 83,5 68,5 ! ! ! ! ! ! + + ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! 2 399 14,8 92,7 99,9 119,1 96,5 85 105,1 88,9 89,9 89,9 84,3 96,2 ! ! ~ ~ ~ + + + + ~ ~ ~ ! ! + + ! ! ! ! ! ! ! ! ~ ~ ~ 3 466 20 97,9 66,4 98,3 91,8 72,8 93,1 98,6 99,6 93,8 95,5 85,3 ~ ~ ~ ! ! ~ ~ ~ ! ! ! ! ! ! ~ ~ ~ ~ ~ ~ ! ! ! ! ! ! 4 382 19,3 100,7 114,4 109,1 109,5 119,3 107,9 106,2 98,9 104,3 104,9 111,6 ~ ~ ~ + + + + + + + + + + + + ~ ~ ~ + + + + + + 5 187 12,6 106,6 114,4 74,2 100,1 74,3 103,2 101,6 105,2 100,3 100 101,1 + + + + ! ! ! ! ~ ~ ~ ! ! + + ~ ~ ~ + + ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ 6 197 13,5 112,6 152,4 88,6 116 153,7 104,7 111,6 116,9 119,8 121,3 128,6 + + + + + + ! ! + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 7 52 4,2 119,5 184,4 94,9 137,2 254,2 119,1 123,1 124,6 145,4 147,2 151,8 + + + + + + + + ! ! + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + ogóáem 2173 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100
ħródáo: Badania A. Rosner i M. Stanny.
TABELA 2. Charakterystyka migracji wewnĊtrznych wedáug typów obszarów wiejskich TABLE 2: Characteristics of internal migration by type of rural community
Na 1 tys. mieszkaĔców
Typ napáyw odpáyw
saldo obrót migracyjny atrakcyjnoĞü migracyjna 1 18,9 26,1 -7,2 45,0 -0,16 2 26,7 30,7 -4,0 57,5 -0,07 3 22,8 21,9 0,9 44,7 0,02 4 37,7 25,9 11,9 63,6 0,19 5 22,2 18,1 4,1 40,3 0,10 6 43,1 21,3 21,8 64,3 0,34 7 88,4 27,4 61,0 115,9 0,53
ħródáo: Obliczenia wáasne na podstawie danych z badaĔ A. Rosnera i M. Stanny.
Dane zestawione w tabeli 2 pokazują, Īe poszczególne typy gmin róĪnią siĊ znacznie pod wzglĊdem sposobu uczestniczenia w procesach migracji wewnĊtrz-nych. Typy 6 i 7, a wiĊc obszary podmiejskie, wyróĪniają siĊ pod wzglĊdem na-páywu migracyjnego, przy czym jest on dwa razy wiĊkszy w typie 7 niĪ 6, a w typie 6 powyĪej Ğredniej we wszystkich typach pozostaáych traktowanych áącznie. Oba te typy wyróĪniają siĊ takĪe jako miejsca atrakcyjne dla osiedlania siĊ migrantów, ale i w tym przypadku wystĊpuje znaczna przewaga atrakcyjnoĞci ty-pu 7 nad typem 6.
ZróĪnicowanie odpáywu migracyjnego jest stosunkowo mniejsze niĪ napáywu, z wyjątkiem typu 5 (region cháopsko-robotniczy), w którym zarówno odpáyw, jak i napáyw są relatywnie maáe, mniejsze niĪ w pozostaáych wyróĪnionych typach ob-szarów wiejskich. W konsekwencji równieĪ obrót migracyjny na obszarach typu 5 jest relatywnie najmniejszy.
Na szczególną uwagĊ zasáuguje fakt, Īe obszary typu 1 i 2, a wiĊc obszary o do-minacji funkcji rolniczej charakteryzują siĊ ujemną atrakcyjnoĞcią migracyjną, ob-szary typów 3, 4 i 5 sáabą dodatnią atrakcyjnoĞcią, a obszary podmiejskie (6 i 7) relatywnie znacznie wyĪszą dodatnią atrakcyjnoĞcią.
Reasumując, gáówne trendy dotyczące migracji wewnĊtrznych to ubywanie lud-noĞci z obszarów o dominacji funkcji rolniczej, a przyrost jej w regionach podmiej-skich, zwáaszcza silnie zurbanizowanych. W procesach tych w niewielkim tylko stopniu uczestniczą obszary wiejskie, na których obok funkcji rolniczej wystĊpują równieĪ inne, o znaczącej wadze w strukturze lokalnej gospodarki oraz obszar Pol-ski poáudniowo-wschodniej, na którym juĪ wczeĞniej uksztaátowaá siĊ wzór zastĊpo-wania migracji definitywnej do miast codziennymi dojazdami (tzw. migracji wahadáowej).
BIBLIOGRAFIA
Dane Banku Danych Lokalnych GUS za lata 2009!2011.
Eberhard P., 1989: Regiony wyludniające siĊ w Polsce. Prace Geograficzne nr 148, IGiPZ PAN, Zakáad Narodowy im. OssoliĔskich.
Lee E.S., 1972: Teoria migracji. [w:] Modele migracji. Przegląd Zagranicznej Literatury
Geogra-ficznej, z. 2/3, IG PAN, Warszawa. 78
Maszynopis Raportu Fundacji Europejski Fundusz Rozwoju Wsi Polskiej na temat zróĪnicowania poziomu rozwoju spoáeczno-gospodarczego obszarów wiejskich w Polsce. Warszawa, 2014. Rosner A. (red.), 2007: ZróĪnicowanie poziomu rozwoju spoáeczno-gospodarczego obszarów
wiej-skich a zróĪnicowanie dynamiki przemian. IRWiR PAN, Warszawa
Rosner A., 2012: Zmiany rozkáadu przestrzennego zaludnienia obszarów wiejskich. IRWiR PAN, Warszawa.
Stanny M., 2013: Przestrzenne zróĪnicowanie rozwoju obszarów wiejskich w Polsce. IRWiR PAN, Warszawa
Stasiak A., 1987: Analiza uwarunkowaĔ i skutków migracji ludnoĞci ze wsi do miast ze
szczegól-nym uwzglĊdnieniem skutków tych migracji na struktury ludnoĞci. Ekspertyza Polskiej
Aka-demii Nauk z lutego 1987 roku.
INTERNAL MIGRATIONS AND THEIR LINK TO SPATIAL
DIVERSIFICATION OF RURAL SOCIO-ECONOMIC DEVELOPMENT
Abstract: The balance of internal migration within Polish rural areas is close to zero, however an analysis of spatial differentiation of migration processes reveals an interesting trend. Certain areas show a permanents tendency and a predominance of migration outflow over inflow, while other areas prove a predominance of migration inflow over outflow. In this way internal migrations become a factor increasing the differentiation of the population in rural areas.
Areas with an increased population density are a result of internal migrations. This process occurs within areas close to large and medium cities. Areas with decreasing population density are on the peripheries of urban networks. Two regions of Poland, at the same time can show the relatively small contribution to the inter migration processes. One of these is Wielkopolska (Greater Poland), which is characterized as having a relatively high level of development of non-rural functions in rural areas. The second one is the historical region once known as Galicia with its small farms and a fixed pattern of combining farm with non farming incomes (either as individuals or as members of a household).
Key words: rural population, depopulating areas, rural areas with population increase, socio-economic development, internal migrations, spatial mobility of population
