ogółu szkół) i odnosiły się głównie do środowiska szkół wiejskich oraz niepublicznych, z około 1/4 placówek wyposażonych w sale gimnastyczne; m iało je n atom iast 70% publicznych szkół miejskich. R óżnica w posiadaniu sal sportowych m iędzy m iastem a wsią okazała się istotna (chi2 = 72,02, p < 0,001). W ponad połowie szkół w badanej zbiorowości zorganizow ano tzw. sale zastępcze4 - obok lub zam iast gimnastycznych.
Rye. 1. Posiadanie przestrzeni do realizacji wf przez szkoły podstawowe średniej wielkości w roku szkolnym 1997/98 w zależności od środowiska (dane procentowe)
Medium size primary schools in a school year 1997/98 according to an environm ent - possessions of area to realise physical training lessons (in percent)
96 В. Ignar-Golinowska N r 1
Ryc. 2. Posiadanie przestrzeni do realizacji wf przez szkoły podstawowe średniej wielkości w roku szkolnym 1997/98 w zależności od liczby oddziałów (dane procentowe)
M edium size primary schools in a school year 1997/98 according to a num ber of classes - possession of area to realise physical training lessons (in percent)
Ус- 4. Kwalifikacje nauczycieli prowadzących wf w szkołach podstawowych średniej wielkości w roku szkolnym 19997/98 w podziale na miasto i wieś (dane procentowe)
Qualifications of teachers carrying out physical training lessons at public medium size primary schools in a year 1997/98 with a division into urban and rural area (in percent)
ozpatrując wyniki według wielkości szkół (3 kategorie liczby oddziałów ) zanoto- W Id tenc^encj? : ’m m niejsza szkoła tym niższe kwalifikacje nauczycieli do wf (tab. II). asach młodszych, tak jak w przypadku środowiska m iasto-wieś wystąpiły różnice
98 В. Ignar-Golinowska
Ryc. 5. Kwalifikacje nauczycieli prowadzących wf w niepublicznych szkołach podstawowych średniej wielkości w roku szkolnym 19997/98 (dane procentowe)
Qualifications of teachers carrying out physical training lessons at non-public medium size primary schools in a year 1997/98 (percentage)
T a b e l a I I . Kwalifikacje nauczycieli prowadzących wf w zależności od liczby oddziałów w szkole, z uwzględnieniem poziomu nauczania i struktury grupy ćwiczącej (dane w odsetkach)
Qualifications o f teachers carrying out physical training lessons according to num ber o f classes in a school, regarding a level of education and a structure of a training group (percentage)
i ,bez kwalifikacji do w f z tym że w szkołach z oddzielnie ćwiczącymi dziew czętam i i chłopcami, w kategorii „m agistrow ie” istotność różnic zaistniała m iędzy każdą z trzech grup wielkości szkół, a w kategorii „bez kwalifikacji” m iędzy szkołam i z liczba oddziałów: 9—15 i 16-23. W szkołach z klasam i ćwiczącymi w całości - w kategorii „magistrowie”, a także w kategorii „bez kwalifikacji” istotność różnic zaistniała m iędzy szkołami 8-oddziałowymi a pozostałym i. W spólne zajęcia, bez podziału na płeć doty czyły przede wszystkim klas IV-tych i były praktykow ane głównie w szkołach 8-od- działowych. W dużych szkołach, w klasach V -V III takie rozw iązanie stosow ano w p o jedynczych przypadkach.
I n f r a s t r u k t u r a d o w f a k w a l i f i k a c j e n a u c z y c i e l i
Prześledzono wyniki dotyczące kwalifikacji nauczycieli prow adzących zajęcia wf w zestawieniu z posiadaniem przez szkoły sali gimnastycznej (ryc. 6). Stw ierdzono wyraźne zróżnicow anie, z korzyścią dla placówek z salą gim nastyczną. T endencje i ch a rakter różnic były takie sam e jak przy rozpatryw aniu wpływu środow iska m iasto-wieś czy wielkości szkoły. O dnośnie klas nauczania początkow ego (klasy I-III) różnice wystąpiły w ram ach kategorii „inni, z kwalifikacjami do w f ’ i „bez kwalifikacji do w f ’. Odnośnie starszych klas wystąpiły różnice w ram ach kategorii „m agistrow ie w f ’ i „bez kwalifikacji do w f ’. Różnice przekraczały w każdym przypadku 9% i były to różnice istotne.
Ryc. 6. Kwalifikacje nauczycieli prowadzących wf w szkołach posiadających salę gimnastyczną i w szkołach bez sali gimnastycznej (dane procentowe)
Qualifications of teachers carrying out physical training lessons at schools possessing/lacking a gymnasium in a year 1997/98 (percentage)
100 В. Ignar-Golinowska
sali gimnastycznej przyciągają osoby bez kwalifikacji, a duże, m iejskie szkoły z salą gim nastyczną przyciągają osoby z wysokimi kwalifikacjami do wf.
S p o s o b y r e a l i z a c j i w f
W badanych szkołach realizow ano obowiązkowe 3 godziny w f tygodniowo. Wy jątkiem było kilka szkół, w których w pojedynczych klasach zajęcia nie odbyły się (z powodu choroby nauczyciela), w kilku szkołach n iektóre klasy miały 4 godziny wf, nigdzie nie realizowano 5 godzin.
M i e j s c e z a j ę ć ( t a b . 1 1 1 ) . W młodszych klasach 55% zajęć, a w starszych klasach ponad 63% zajęć odbywało się na pow ietrzu przed szkołą, z tego do 10% na placu rekreacyjnym , a pozostałe na boiskach . N a sali gimnastycznej m iało m iejsce 14 - 15% zajęć, jedynie w grupach koedukacyjnych w starszych klasach było to niecałe 10% zajęć. Poza szkołą odbyło się 11-13% zajęć w grupach podzielonych wg. płci w starszych klasach; młodsze klasy i grupy koedukacyjne starszych klas rzadziej wycho dziły poza szkołę (8 - 9% zajęć). W starszych klasach do 5 -7 % zajęć wykorzystywano salę zastępczą, w młodszych klasach wykorzystywano ją częściej, do 12% zajęć. Na korytarzu częściej ćwiczyły klasy I-III (4% zajęć) niż starsze (2% zajęć). N iepokój może budzić ustalenie, że 6,5% zajęć grup koedukacyjnych klas V -V III odbywało się w po mieszczeniach nieprzystosowanych; w odniesieniu do klas młodszych o dsetek ten wy niósł 2, a w odniesieniu do grup dziewcząt jak i chłopców ze starszych klas - 1. Realizow anie program u przew idującego w młodszych klasach naukę pływania znalazł odzw ierciedlenie poprzez realizow anie 3% zajęć na basenie. W starszych klasach też się to zdarzało, ale rzadziej.
T a b e l a I I I . Szkoły podstawowe liczące 8-23 oddziały. Rozkład procentowy dotyczący miejsca zajęć wf w ciągu tygodnia (wiosna 1998), w zależności od poziomu nauczania i struktury grupy ćwiczącej
Primary schools with 8-23 classes. Proportional distribution concerning a place of physical training lessons during a week (spring 1998) according to education’s level and a structure of a training group
R o d z a j z a j ę ć ( t a b . I V ) . W młodszych klasach głównym tem atem lekcji były najczęściej gry i zabawy ruchowe (32% zajęć); w starszych zajmowały one 8 - 10% lekcji. W starszych klasach najczęściej grano w piłkę (dziewczęta - 41% zajęć, chłopcy — 45%, grupa koedukacyjna - 33% ). Z ajęcia lekkoatletyczne dom inowały n a około
30% lekcji wf w klasach I -V III i na 20% lekcji w klasach I-III. G im nastyce ogólno rozwojowej pośw ięcono 13,5% lekcji w młodszych klasach, 8% lekcji w grupuch dziewcząt i chłopców i 11% lekcji w starszych grupach koedukacyjnych. 4 - 5% le-ccji wf organizow ano jako tzw. zajęcia terenow e poza szkołą. Ponad 5% zajęć w starszych klasach m iało jak o główny tem at testy, sprawdziany; w młodszych klasach - 2% . 1% lekcji wf przebiegało bez ćwiczeń ruchowych.
T a b e l a I V . Szkoły podstawowe liczące 8-23 oddziały. Rozkład procentowy dotyczący rodzaju zajęć na lekcjach wf w ciągu tygodnia (wiosna 1998), w zależności od poziomu nauczania i struktury grupy ćwiczącej
Primary schools with 8-23 classes. Proportional distribution concerning a type of physical training lessons during a week (spring 1998) according to education’s level and a structure of training group
106 В. Ignar-Golinowska
najczęściej prow adzili nauczyciele bez stosownych kwalifikacji. O ni też, jak również osoby „inne, z kw alifikacjam i” upodobali sobie szczególnie organizow anie w starszych klasach gier z piłką. Lekcje w sali gimnastycznej najczęściej mieli m agistrow ie wf, rzadziej osoby „ inne, z kwalifikacjam i”, najrzadziej - osoby bez kwalifikacji do wf. T ak a sytuacja w yniknęła praw dopodobnie nie tylko z faktu, że m agistrow ie wf częściej zatrudniali się w placów kach z salam i gimnastycznymi, ale także mieli do niej łatwiejszy dostęp niż pozostali. M agistrow ie wf częściej niż inni poświęcali lekcje lekkoatletyce. W iedząc, że ćwiczenia z tego zakresu bywają czasem postrzegane jak o nudne, m ono to n n e, starali się jed n ak angażow ać w nie m łodzież, m ając św iadom ość ich znaczenia dla harm onijnego rozwoju dzieci i młodzieży. Prow adzenie zajęć na korytarzu i w po m ieszczeniach nieprzystosow anych zdarzało się nauczycielom ze wszystkich kategorii. M agistrow ie w f częściej niż pozostali przeprow adzali na lekcjach w starszych klasach testy i sprawdziany.
W snutych rozw ażaniach w arto odwołać się jeszcze raz do dwóch krańcowych m odeli: a) 8-oddziałowych szkół wiejskich bez sali gimnastycznej oraz b) dużych (1 6 —23 oddziały) szkół m iejskich z salą gim nastyczną. W porów naniu z ogółem badanych szkół, odnośnie m odelu a) - zajęcia częściej odbywały się na boisku, w sali zastępczej i na korytarzu, częściej były to gry z piłką, rzadziej lekkoatletyka. O dnośnie m odelu b) - 1/2 do 1/3 zajęć m iało miejsce na sali gim nastycznej, rzadziej wychodzono na pow ietrze, rzadziej organizow ano gry z piłką, nieco częściej upraw iano gimnastykę ogólnorozw ojow ą i lekkoatletykę.
DYSKUSJA
U stalono, że duża część szkół dotkniętych była jednocześnie niedostatkiem wyposa żenia do w f i niedostatkiem nauczycieli z odpow iednim i kwalifikacjami. T e szkoły nie są w stanie spełnić oczekiwań związanych z wychowaniem fizycznym uczniów. Nauczy ciele z wyższym wykształceniem wolą zatrudniać się w szkołach zapew niających dobre w arunki do wykonywania zaw odu, a są to głównie szkoły miejskie. W szkołach na wsi zatru d n ian e są często osoby niewykwalifikowane, bo niełatw o tam znaleźć chętnych z odpow iednim wykształceniem [4, 8]. Dotyczy to również szkół w m iastach ze skrom nymi w arunkam i.
Spraw a prow adzenia zajęć w f przez osoby bez odpow iednich kwalifikacji oraz w ieloaspektow ego, niekorzystnego oddziaływania tej sytuacji na uczniów jest często p odnoszona [1]. Z n an e i opisywane jest zróżnicow anie w dostępie do edukacji między m ieszkańcam i m iast i wsi, a jako je d n ą z b arier dla wsi podaw any jest poziom kwali fikacji nauczycieli [15]. M ożna to odnieść również d o wf - w wyniku p r z e p r o w a d z o n y c h badań ustalono, że: praw ie wszystkie badane najm niejsze (8-oddziałow e) szkoły usy tuow ane były na wsi, że znikom a część (10% ) najmniejszych szkół posiadała salę gim nastyczną, że w najmniejszych szkołach i w szkołach wiejskich niewielka część pro wadzących wf m iała do tego odpow iednie kwalifikacje.
A naliza uzyskanych wyników wykazała, że najm niej korzystne uw arunkow ania doty czyły najm łodszych klas (I-III). Chodzi o: liczne grupy ćwiczące, najniższe kwalifikacje nauczycieli, częstsze niż w starszych klasach używanie pom ieszczeń nieprzystosowanych i sal zastępczych, rzadsze w ychodzenie z zajęciam i poza teren szkoły, rzadsze organi zow anie zajęć na boisku. W obec młodszych dzieci konieczna jest taka sam a jak wobec
108 В. Ignar-Golinowska
żania pracą umysłową, z towarzyszącą jej wym uszoną pozycją ciała, z unieruchom ie niem w ławce, z niewystarczającą przeciwwagą dla takiego reżim u czyli niedostatkiem relaksu związanym z zajęciam i wf, pozostanie nie rozwiązany. Z ałożeniem przy pod jęciu decyzji o zwiększeniu liczby godzin do pięciu było, aby w każdym dniu nauki
uczeń m iał „godzinę zdrow ia” [3].
WNIOSKI
1. W szkołach średniej wielkości (8-23 oddziały), stanowiących p o n ad połow ę szkół podstawowych w Polsce, wiosną 1998 r. realizowany był pow szechnie program z trzema godzinam i wf tygodniowo. W iększość zajęć odbywała się przed szkołą na boiskach (posiadało je 90% szkół).
2. Tylko 35% szkół m iało salę gim nastyczną. B rak sali gim nastycznej dotyczył głównie 8-oddziałowych szkół w osiedlach wiejskich.
3. N ajbardziej niekorzystnymi zaobserwowanymi zjawiskami okazały się: a) zajęcia w f w pom ieszczeniach nieprzystosowanych;
b) nadm ierna liczebność grup ćwiczących;
c) brak kwalifikacji lub niedostateczna kwalifikacja dużej części nauczycieli prowa dzących zajęcia wf.
4. M agistrow ie wf byli najczęściej spotykani w dużych szkołach miejskich z salą gim nastyczną, a osoby bez kwalifikacji do wf - w małych szkołach wiejskich bez sali gimnastycznej. Opinia, że jakość wf bardziej zależy od pracy nauczyciela niż od w yposażenia szkoły nie jest upraw niona jeżeli zważymy, że brak w yposażenia był sprzężony z zatrudnianiem nauczycieli z niskimi kwalifikacjami.
5. Być może należałoby szukać rozwiązań, które zachęcałyby m agistrów wf do podejm ow ania pracy w szkołach 8-oddziałowych przy jednoczesnym stw arzaniu wa runków do budowy w tych placówkach sal gimnastycznych. Z e względów ekonom i cznych podejm ow anie takich działań wydaje się m ało realn e (nakłady środków w odniesieniu do dużej liczby szkół, a małej liczby uczniów). W obec powyższego wcho dziłyby w grę raczej zmiany organizacyjne (tw orzenie większych szkół).
6. W ykazano, że uw arunkow ania realizacji w f w młodszych klasach (I-III) były mniej korzystne niż uw arunkow ania w starszych klasach (IV -V III). Istnienie takiej sytuacji nie m a uzasadnienia, należałoby podjąć działania w kierunku wyrównywania warunków.
7. N a podstaw ie przeprow adzonych badań nie wydaje się możliwe, by szkoły nie posiadające odpow iednich pom ieszczeń były w stanie realizow ać obowiązujący program wf (trzy godziny tygodniowo) w okresie, gdy pogoda nie pozwala na ćwiczenia na zew nątrz budynku. Tym bardziej niemożliwa będzie realizacja pięciu godzin tygodniowo wf, do czego zobligowane są szkoły od września 2000 r.
B . I g n a r - G o l i n o w s k a
D IF FE R E N T POSSIBILITIES AND M ETH OD S O F R E A LIZA TIO N O F PHYSICAL ED U C A TIO N IN M ED IU M S IZE PRIM A R Y SCHOOLS
Summary
During spring ’98 data about conditions and realization o f physical education were based on a representative, national sample of 480 medium size (8-23 classes) primary schools. Information
on sport rooms and areas, size of groups, teachers’ qualification, place and type of lessons was collected. Only 35% of schools had a gymnasium. But nevertheless, a program m e with 3 physical education classes a week was usually realized. Most of classes took place on sport areas (90% of schools had them). Up to 6% of classes was carried out on the corridor or in another inadequate place. The number of students taking part in training was often too large. Among younger children the subjects of classes were usually sport plays and games, while among elder students - they were usually ball games. The majority of teachers lacked physical education qualifications. Professional physical educationers worked usually in large urban schools that had a gymnasium, while unqualified teachers usually carried out physical education lessons in little rural schools that lacked a gymnasium. The data shows, that the lack of sport equipm ent was usually connected with low qualifications of the teachers.
PIŚM IENNICTW O
1. Bielski J. : Życie jest ruchem. Agencja Promo-Lider, Warszawa 1996. 2. Demel М . : Jeszcze o koedukacji. Lider 1997, 6, 9.
3. Górna K : Podstawa programowa wychowania fizycznego. Uwagi i refleksje. Lider 1997, 9, 24-25.
4. Gandziarski K.\ Nauczyciele wf szkół wiejskich w Sieradzkiem. Wych. Fiz. i Zdr. 1997, 3, 130-132.
5. Harewski G Rola nauczyciela we współczesnej szkole. Wych. Fiz. i Zdr. 1995, 5, 198-199. 6. Ignar-Golinowska B .: Warunki przestrzenne do prowadzenia zajęć wf w szkołach podstawowych; w: Wybrane problemy zdrowotne i higieniczne populacji w wieku rozwojowym (red. J. Kop- czyńska-Sikorska, B. Ignar-Golinowska). Problemy Higieny 58, PTH Warszawa 1998, 109-123. 7. Jaczewski A.: Wychowanie fizyczne dziewcząt - razem czy osobno? Lider 1996, 12, 5. 8. Jaworski Z.: EW IK AN’92 o kwalifikacjach nauczycieli prowadzących zajęcia wychowania
fizycznego. Wych.Fiz. i Zdr. 1995, 1, 20-26.
9. Jaworski Z : Aktualne problemy kadr dla potrzeb wychowania fizycznego. Wych. Fiz. i Zdr. 1999, 6, 13-14.
10. Jezierski R .: Wyzwania stojące przed nauczycielem wychowania fizycznego przy wdrażaniu systemu kształcenia zintegrowanego na etapie wczesnoszkolnym. Lider 1999, 2, 11-12. 11. Krawański A. : Panel II - W arunki i sposoby realizacji zwiększonej liczby godzin wychowania
fizycznego; w: Wybrane problemy zdrowotne i higieniczne populacji w wieku rozwojowym (red. J. Kopczyńska-Sikorska, B. Ignar-Golinowska). Problemy Higieny 58, PTH Warszawa 1998, 143-159.
12. Lachowicz L.: Wychowanie fizyczne dziewcząt - czas na zmiany. Lider 1997, 12, 11-13. 13. Ostrowska K.\ Intelektualizacja w wychowaniu fizycznym. Lider 1998, 10, 8-9.
14. Przewęda R.\ Wychowanie fizyczne; w: R aport o kulturze fizycznej w Polsce (red. Z. Kraw czyk, R. Przewęda, T.Ułatowski). Wydawnictwo AWF, Warszawa 1989.
15. Raport o rozwoju społecznym Polski 98. Dostęp do edukacji. Program Narodów Zjednoczo nych ds. Rozwoju, UNDP, Warszawa 1998.
16. Rocznik Statystyczny 1997. GUS Warszawa.
17. Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 1998. GUS Warszawa.
18. Skrzydlewski D.\ Trzy godzinyn wychowania fizycznego w szkole - blaski i cienie. Lider 1997, 9, 30-31.
19. Strzyżewski S.: Wyjść z uczniami poza salę gimnastyczną. Wych. Fiz. i Zdr. 1997, 1, 31-32. • Sulisz S.\ Przeszkody w realizacji reformy edukacji. Wych. Fiz. i Zdr. 1999, 1, 31-33. • Warchol K .: Jak wyobrażam sobie godzinę wychowania fizycznego. Lider 1998, 2, 9-10. • Woynarowska B.: Czy wychowanie fizyczne w szkole może być koedukacyjne. Lider 1996, 9, 14.
