Widok Koncepcja i jej językowy charakter

(1)

PL ISSN 1897-1415 ,UHQDŮXNRZVND Siedlce

K

o

n

c

e

p

c

j

a

i

j

e

j

ę

z

y

k

o

w

y

c

h

a

r

a

k

t

e

r

7HUPLQÅNRQFHSFMDµZ\ZRG]LVLę]QDXNILOR]RILF]Q\FK8ZDůDVLę ůH MHJR Z\NRU]\VWDQLH Z G\VNXUVLH QDXNRZ\P SR UD] SLHUZV]\ PRůHP\ dostrzec w eSRFH œUHGQLRZLHF]D 3RF]Ċtki tego terminu, odnajdujemy w doktrynie filozoficznej nazwanej koQFHSWXDOL]PHP NWyUD SRZVWDâD w procesie dyskusji tzw. realistów i nominalistów. Przypomnijmy: nominali-œFLSRZLDGDOLůH]P\VâRZ\LSU]HGPLRWRZ\œZLDWU]HF]\X]QDýPRůHP\]D MHG\QLHSUDZG]LZ\LU]HF]\ZLVW\3RMęFLDRJyOQHXQLYHUVDOLDVĊWRW\ONRQa-zwy, imiona (QRPLQD)7DNZLęFORJLND]DMPXMĊFDVLęSRMęFLDPLRJyOQ\PLQLH MHVWQDXNĊU]HF]\UHDOLDDOHZ\UD]yZ5HDOLœFL]DœGRZRG]LOLůHSU]Hdmioty ]P\VâRZHQLHSRVLDGDMĊprawdy same w sobie, a prawda i U]HF]\ZLVWRœýVĊ WRW\ONRSRMęFLDRJyOQHWNZLĊFHZQLFKMDNRLFKLVWRWD/RJLNDZLęFNWyUD ]DMPXMH VLę SRMęFLDPL RJyOQ\PL MHVW QDXNĊ R U]HF]\ZLVWRœFL 1RPLQDOLœFL XWU]\P\ZDOLůHSRMęFLDRJyOQHQLHVĊQLF]\PLnnym QLůDEVWUDNFMĊUHDOLœFL ]DœGRZRG]LOLůHU]HF]\VĊF]\PœW\ONRSR]RUQ\PůHSUDZGĊLU]HF]\ZLVWo-œFLĊMHVWZQLFKW\ONRWRFRMHVWSRZV]HFKQH1

.RQFHSWXDOL]PSRâĊF]\âSo-JOĊG\MHGQ\FKLGUXJLFK

7ZyUFD NRQFHSWXDOL]PX 3LRWU $EHODUG XZDůDâ ůH SRMęFLD RJyOne (XQLYHUVDOLDLVWQLHMĊW\ONRZMHGQRVWNDFKJG\ůJDWXQNLLVWQLHMĊZURG]DMDFK a URG]DMH Z RVRERZRœFLDFK SRMęFLD RJyOQH QLH PDMĊ E\WX RGUęEQHJR RG MHGQRVWHN-HGQ\PVâRZHP$EHODUGWZLHUG]LâůHXQLZHUVDOLD UHDOQLHLVWQLHMĊ w œZLDGRPRœFLOXG]LMDNRQD]wy odpowiednich obiektów. W tym samym F]DVLHRELHNWR]QDF]RQ\RZ\PLQD]ZDPLQLH]DZLHUDLFKZVRELH6âRZD twoU]ĊVLęZZ\QLNXÅQDâRůHQLDµW\FKQD]ZQDSRV]F]HJyOQHRELHNW\SU]H] luG]L)LOR]RIRNUHœODâNRQFHSFMHMDNRXVWDORQHSU]H]OXG]LÅLPLęU]HF]\µ z NWyU\FK OXG]LH NRU]\VWDMĊ SU]\ NRPXQLNRZDQLX VLę ]H VREĊ L ] %RJLHP [MARKOWA, 2011].

W takim rozumieniu WHUPLQWHQE\âXů\ZDQ\ZILOR]RILLGRSRMDZLe-QLD VLę WHRULL ,PPDQXHOD .DQWD NWyU\ RGZRâ\ZDâ VLę GR nauki Abelarda w NRQWHNœFLH ZâDVQHM WHRULL NRQVWUXRZDQLD œZLDWD SRSU]H] œZLDGRPRœý F]âRZLHND : SURFHVLH XP\VâRZHJR NRQVWUXRZDQLD RELHNWyZ .DQW URz-UyůQLDâSRMęFLDHPSLU\F]QHFRQFHSWXV) i czyste

(2)

PL ISSN 1897-1415 14 OR]RIDÅPDMĊFHVZRMHSRF]ĊWNLZ\âĊF]QLH]XP\VâXµW]QÅZ\FKRG]ĊFHSo-za graniFęPRůOLZHJRGRœZLDGF]HQLDµ– P\œOLFLHOQD]\ZDLGHDPLDOERÅSo-MęFLDPLLQWHOHNWXµ3LHUZV]H]Dœ]QDMGXMĊVLęSRPLęG]\HPSLU\F]QĊ kontem- SODFMĊNWyUDQLHPDVLâ\XRJyOQLHQLDDLGHDPLNWyUHMDNRXRJyOQLDMĊFDLn-VWDQFMD VĊ ]XSHâQLH GDOHNLH RG HPSLU\F]QHJR IHQRPHQX 7DNLH SRœUHGQLH VWDQRZLVNRFRGRNRQFHSFMLQDGDMHMHMSHZQHMQDRF]QHMNRQNUHWQRœFLD]a-razem abstrakcyjnoœFL

Radykalna zmiana w odczytywaniu WHUPLQX ÅNRQFHSFMDµ QDVWĊSLâD w NRľFX;;ZLHNX']LœQDMEDUG]LHMSRZV]HFKQHMHJR]QDF]HQLHZILOR]RILL WRÅ.RQFHSFMD– WRWUHœýSRMęFLDMHJR]DZDUWRœýVHPDQW\F]QDQLH]DOHůQD RG NRQNUHWQHM Mę]\NRZHM IRUP\ MHJR Z\UDůDQLDµ [MARKOWA, 2011: 44].

Takie rozumienie konceptualnej jednostNL SRGNUHœOD MHM ZV]HFKREHFQ\ i JOREDOQ\FKDUDNWHUSRQLHZDůEęGĊFQLH]DOHůQ\PRGMę]\NDVHPDQW\F]Q\P NRPSRQHQWHPSRMęFLDNRQFHSFMDMDZLVLęMDNRXQLZHUVDOQ\HOHPHQWNWyU\ âĊF]\ZV]\VWNLFKQRVLFLHOLORJLF]QHJRP\œOHQLD

%DGDF]HNRQFHSFMLSU]HNRQDQLVĊůHMHMFHQWUDOQĊIXQNFMĊMHVWIXQNFMD NRJQLW\ZQD SRG W\P SRMęFLHP UR]XPLHMĊ SURFHV\ ]ZLĊ]DQH ] RWU]\-P\ZDQLHPSU]HWZDU]DQLHPLZ\NRU]\VWDQLHPLQIRUPDFMLNWyUDPDZSâ\Z QD ]GROQRœFL NRQFHSFML GR DNXPXORZDQLD SU]HQRV]HQLD L SU]HND]\ZDQLD SHZQHM REMęWRœFL ZLHG]\ -HGQRF]HœQLH XZDůD VLę ůH WUHœý ]QDF]HQLRZD konceptualnych jednostHN VâXů\ SU]HGH ZV]\VWNLP MDNR ZL]MD QRVLFLHOL NRQFHSFML R RWDF]DMĊFHM LFK U]HF]\ZLVWRœFL -HGQ\P VâRZHP NRQFHSFMH EęGĊF QRVLFLHODPL LQIRUPDFML R U]HF]\ZLVWRœFL VĊ MHGQRF]HœQLH œURGNDPL XVWDOHQLDMHMVNâDGQLNyZRUD]WUHœFLLRUJDQL]DFMLMHMUR]XPLHQLD

-HGQRVWNLNRQFHSWXDOQHUHDOL]XMĊVLęQDNLONDVSRVREyZ

1) ZZ\QLNXSRVWU]HJDQLDœZLDWD]DSRPRFĊQDU]ĊGyZ]P\VâX

2)

ZZ\QLNXSUDNW\F]QHMG]LDâDOQRœFLF]âRZLHNDMHJRLQWHUDNFML]Uyů-nymi przedmiotami

3) na podstawie eksperymentalno – SR]QDZF]HMG]LDâDOQRœFL

4) w

wyQLNXDNW\ZQRœFLXP\VâRZHMQDVNXWHNUR]ZDůDQLDZQLRVNo-wania albo interakcji z innymi koncepcjami

5) na podstawie werbalnej i niewerbalnej komunikacji poPLęG]\

OXGŭPL>MARKOWA 2011].

:LęNV]Rœý OLQJZLVWyZ XZDůD Lů NRQFHSFMD PD VNRPSOLNRZDQĊ VWUXNWXUę-HMUG]HľVWDQRZLĊRJyOQHSU]HGVWDZLHQLDFKDUDNWHU\VW\F]QHGOD ZLęNV]HM F]\ PQLHMV]HM LORœFL QRVLFLHOL GDQej epoki i kultury. Oprócz tego PLHœFL RQD Z VRELH SHU\IHU\MQH ]P\Vâ\ ZâDœFLZH W\ONR pewnemu konkretnemu nosicielowi DOER JUXSLH QRVLFLHOL âĊF]QLH ] Uyůnorodnymi

(3)

14 PL ISSN 1897-1415

VXELHNW\ZQ\PL NRQRWDFMDPL 1D SU]\NâDG UG]Hľ NRQFHSFML ÅSU]\URGDµ ]DZLHUD XQLZHUVDOQH XRJyOQLRQH SU]HGVWDZLHQLD R Rů\ZLRQ\P OXG]LH ]ZLHU]ęWD SWDNL U\E\ LWG L R QLHRů\ZLRQ\P VâRľFH ]LHPLD ZLDWU œQLHJ LWGœURGRZLVNXEęGĊFHZ\QLNLHPQDGDQLDSU]\URG]LHFHFKF]âRZLHNDMHM SHUVRQLILNDFML D WDNůH QDWXUDOL]DFML F]âRZLHND W]Q SU]HQLHVLHQLD QD QLHJR FHFKLZâDœFLZRœFL]MDZLVNQDWXUDlnych [MARKOWA

2011]7RâĊF]\ZVR-ELH UyůQHJR URG]DMX HPRFMRQDOQR-RFHQLDMĊFH UHDNFMH WRZDU]\V]ĊFH SU]HG-VWDZLHQLRPRSU]\URG]LHZLQG\ZLGXDOQHMœZLDGRPRœFLNDůGHJRF]âRZLHND %DGDF]H NRQFHSFML ]ZUDFDMĊ XZDJę QD WR Lů QLH]PLHUQLH ZDůQH VĊ VXELHNW\ZQHSRF]ĊWNLZFKZLOLMHMNV]WDâWRZDQLDVLę:SU]HFLZLHľVWZLHGR poMęýNRQFHSFMLQLHGDVLęZFLVQĊýZORJLF]Qo-UDFMRQDOQHP\œOHQLH– trzeba MH SU]Hů\ZDý ER VĊ SU]HGPLRWDPL HPRFML V\PSDWLL L DQW\SDWLL D F]DVDPL nawet sprzeczek.

.RQFHSFMH Z œZLDGRPRœFL F]âRZLHND QLH LVWQLHMĊ RGL]RORZDQLH SRâĊF]RQH Z RGSRZLHGQL VSRVyE Z ]RUJDQL]RZDQĊ MHGQRœý WZRU]Ċ konceptualn\ V\VWHP F]\OL NRQFHSWRVIHUę WHUPLQ '\P\WUD /LFKDF]RZD NWyUDPLHœFLZVRELHPLQLPDOQLHSRWU]HEQ\]HVWDZNRQFHSWyZXPRůOLZLa-MĊF\ VWZRU]HQLHSU]HGVWDZLHQLDRW\PF]\LQQ\PIUDJPHQFLHU]HF]\ZLVWRœFL 0RůHP\Z\UyůQLýNRQFHSWRVIHU\RVRELVWHJUXSRZHNODVRwe i narodowe. %DGDF]H XZDůDMĊ ůH LVWQLHMĊ ZV]\VWNLH SRGVWDZ\ GR WHJR E\ PyZLý o RJyOQRœZLDWRZHM NRQFHSWRVIHU]H 7ZRU]Ċ MĊ NRQFHSWXDOQH MHGQRVWNL o najbardziej ogólnym i uniwersalnym charakterze takie, jak np. czas-przes-WU]Hľ ů\FLH-œPLHUý PęVNLH-kobiece, prawe-lewe, zimne-FLHSâH SLRQRZH-poziome, góra-Gyâ &KDUDNWHU\VW\F]QĊ FHFKĊ WDNLFK NRQFHSFML MHVW PLQL- PDOQD]DZDUWRœýLQG\ZLGXDOQ\FKVNRMDU]HľLPDNV\PDOQHQDV\FHQLHDEVWUD-kcyjnymi cechami i modelami [MARKOWA, 2011].

3V\FKRORG]\LOLQJZLœFLWZLHUG]ĊůHNRQFHSFMDPDFKDUDNWHUGZRLVW\ – SV\FKLF]Q\LMę]\NRZ\.RQFHSFMHIXQNFMRQXMĊFZSâDV]F]\ŭQLHOXG]NLHM œZLDGRPRœFL, RSUyF]PHQWDOQHMXP\VâRZHMIRUP\PRJĊX]\VNLZDýUHDOQH XFLHOHœQLHQLH SU]H] DNWXDOL]DFMę Z VIHU]H Mę]\NRZHM ]ZâDV]F]D Z WHNVWDFK literackich.

-ę]\N MHVW SRGVWDZRZ\P VNâDGQLNLHP QDV]HM NXOWXU\ L IRUPĊ Z\UDůDQLD WUHœFL NXOWXURZ\FK 3HâQL IXQNFMę SR]QDZF]Ċ – G]LęNL NWyUHM VSRâHF]QRœý SR]QDMH œZLDW RUD] NXPXODW\ZQĊ – SROHJDMĊFĊ QD JURPDG]HQLX SU]HFKRZ\ZDQLX ZDUWRœFL GRœZLDGF]Hľ QDURGu i prze-ND]\ZDQLX LFK QDVWęSQ\P SRNROHQLRP 3HâQLHQLH SU]H] Mę]\N W\FKGZyFK IXQNFMLRF]\ZLœFLHRSUyF]SRGVWDZRZ\FK– komunikacyjnej, ekspresywnej LLPSUHV\ZQHMQLHEXG]LG]LœZĊWSOLZRœFLůDGQHJRVHPDQW\ND

(4)

PL ISSN 1897-1415 14

1DWRPLDVW UyůQH PRJĊ E\ý SRJOĊG\ QD UROę IXnkcji kreatywnej. Zwolennicy Wittgensteinowskiego przekonaniaůHÅJUDQLFHPRMHJRMę]\ND VĊ JUDQLFDPL PRMHJR œZLDWDµ XZDůDMĊ ůH Mę]\N QDU]XFD VZRLP Xů\WNRZQLNRP NDWHJRULH VWUXNWXU\ GHWHUPLQXMH LFK P\œOHQLH WZRU]ĊF Z WHQVSRVyELFKZLG]HQLHU]HF]\ZLVWRœFL-ę]\NMHVWQDU]ęG]LHP]DSRPRFĊ NWyUHJROXG]LHNRPXQLNXMĊVLęLSR]QDMĊœZLDW2EUD]WHJRœZLDWD]DZDUW\Z Mę]\NXSU]HND]\ZDQ\MHVWLPRGHORZDQ\SU]H]PyZLĊF\FKLQDW\PSROHJD NRPXQLNDFMD GLDORJ -ę]\N SU]HGH ZV]\VWNLP LQWHUSUHWXMH œZLDW NWyU\ obiektywnie istnieje.

-ę]\NRZ\REUD]œZLDWDMHVW]DWHPREUD]HPœZLDWDLVWQLHMĊFHJRRELHN-W\ZQLH DOH ZLG]LDQHJR RF]DPL Xů\WNRZQLNyZ MHGQHJR Mę]\ND PDMĊF\FK SRGREQH GRœZLDGF]HQLD NXOWXURZH L Z\]QDMĊF\FK SRGREQH ZDUWRœFL .RQVHNZHQFMĊWDNLHJRVWDQRZLVNDMHVW XMPRZDQLH]QDF]HQLDUHODFMLPLęG]\ ]QDNLHP SRMęFLHP L GHV\JQDWHP SU]\ F]\P ÅUHODFMD PLęG]\ NODVDPL GŭZLęNyZ L NODVDPL ]MDZLVN MHVW ]UHODW\ZL]RZDQD GR œZLDGRPRœFL

PyZLĊF\FKGDQ\PMę]yNLHPµ[GRZEGORCZYKOWA 1999: 44].

2PDZLDMĊF VSRVyE NRQFHSWXDOL]DFML U]HF]\ZLVWRœFL SU]H] Mę]\N QLH PRůQDQLHRGZRâDýVLęGRSRMęFLDMę]\NRZHJRREUD]XœZLDWD-267HUPLQ WHQ ]RVWDâ VWZRU]RQ\ Z SRF]ĊWNDFK ;; ZLHNX SU]H] /HR :HLVJHUEHUD 'RVWU]HJâV]\LVWQLHQLHœZLDWDSRMęýSU]\SLVDâRQMę]\NRZLUROęSRœUHGQLND PLęG]\QLPDœZLDWHP%DGDF]XZDůDâůHWRZâDœQLHZMę]\NXRGE\ZDVLę SR]QDQLH U]HF]\ZLVWRœFL L MHM NUHDFMD -ę]\N RG]ZLHUFLHGOD VSRVyE SRVWU]HJDQLDGRœZLDGF]HQLDRFHQ\LUR]XPLHQLDœZLDWDSU]H]PyZLĊF\FK 2ZHGRœZLDGF]HQLDLRFHQ\JURPDG]RQHZ-26XWUZDODQHVĊ]DSRPRFĊ Mę]\ND L SU]HND]\ZDQH QDVWęSQ\P SRNROHQLRP D WR SRZRGXMH NV]WDâ-WRZDQLHLFKœZLDWRSRJOĊGX : W\P PLHMVFX PRůH SRMDZLý VLę S\WDQLH R URG]DM REUD]X œZLDWD XWUZDORQHJR Z Mę]\NX R WR F]\ MHVW WR REUD] QDXNRZ\ F]\ SRWRF]Q\ :HLVJHUEHUPyZLĊFRSU]HNV]WDâFDQLXSU]H]Mę]\NœZLDWDGRœZLDGF]DQHJR Z œZLDW SRMęFLRZ\ PLDâ QD P\œOL WUDQVIRUPDFMę œZLDWD GRœZLDGF]DQHJR SU]H] SU]HFLęWQHJR Xů\WNRZQLND Mę]\ND D ZLęF REUD] SRZVWDâ\ Z Z\QLNX WHJR SU]HREUDůHQLD MHVW REUD]HP QLHQDXNRZ\P SRWRFznym [M26,2á(.- -Ká26,Ľ6.$ 1995]. Edward Sapir i Benjamin Lee :KRUI RSLVXMĊF Mę]\NL NXOWXU SU\PLW\ZQ\FK SRGNUHœODOL ZLHORNURWQLH SR]DQDXNRZ\ FKDUDNWHU P\œOHQLDZW\FKMę]\NDFK5yZQLHůZVSyâF]HVQDVHPDQW\NDLOHNV\NRORJLD RSLVXMĊ]QDF]HQLDSRZVWDâHZZ\QLNXQLHQDXNRZHJRRJOĊGXœZLDWD

6HPDQW\ND ]QDNX Mę]\NRZHJR RG]ZLHUFLHGOD n a i w n e SRMPRZDQLH U]HF]\ ZâDœFLZRœFL F]\QQRœFL SURFHVX Z\GDU]HQLD LWS 7ZRU]RQ\ SU]H] ZLHNL QDLZQ\ REUD] œZLDWD Z VNâDG NWyUHJR ZFKRG]Ċ QDLZQD JHRPHWULD QDLZQD IL]\ND QDLZQD SV\FKRORJLa itd., odzwierciedla

(5)

14 PL ISSN 1897-1415

PDWHULDOQHLGXFKRZHGRœZLDGF]HQLHQDURGXSRVâXJXMĊFHJRVLęGDQ\PMę]\NLHPLGODWHJR]GZyFK Z]JOęGyZ PRůH E\ý GOD WHJR QDURGX VZRLVW\ 3R SLHUZV]H QDLZQ\ REUD] MDNLHJRœ IUDJPHQWX œZLDWD PRůH VLę Z VSRVyE MDVNUDZ\ UyůQLý RG F]\VWR ORJLF]QHJR QDXNRZHJR REUD]X WHJRů IUDJPHQWX œZLDWD NWyU\ WR REUD] MHVW ZVSyOQ\ GOD OXG]L PyZLĊF\FK QDMUyůQLHMV]\PL Mę]\NDPL 1DLZQDSV\FKRORJLDQDSU]\NâDGZ\G]LHODVHUFHF]\GXV]ęMDNRRUJDQZNWyU\PXPLHV]F]DVLę UyůQH HPRFMH 0RůQD ZĊWSLý F]\ ]JDG]D VLę ] QDXNRZĊ SV\FKRORJLĊ 3R GUXJLH QDLZQH REUD]\œZLDWDX]\VNLZDQHSRSU]H]DQDOL]RZDQLHZ\UD]yZUR]PDLW\FKMę]\NyZPRJĊVLęUyůQLý w V]F]HJyâDFKSRGF]DVJG\QDXNRZ\REUD]œZLDWDQLH]DOHů\RGMę]\NDZNWyU\PMHVWRSLV\ZDQ\ [APRESJAN 2000: 79-83].

5yZQLHů $QQD :LHU]ELFND ZLHORNURWQLH SRGNUHœODâD QLHUHODW\ZQRœý LQIRUPDFMLQDXNRZ\FKZGHILQLFMDFKVHPDQW\F]Q\FK-HG\Q\PLZDůQ\PLGOD ]QDF]HQLD Z\UD]yZ IDNWDPL VĊ MHM ]GDQLHP IDNW\ Mę]\NRZH L NXOWXURZH 2F]\ZLVWH ZLęF MHVW ůH EDGDQLH -26 PXsi dRW\F]\ý œZLDWD XMPRZDQHJR w sposób nienaukowy, potoczny.

1LHPRůHP\MHGQDNZEDGDQLDFKOLQJZLVW\F]Q\FKSRPLMDýFDâNRZLFLH RVLĊJQLęý QDXNL : WUDNFLH QDV]HM DNW\ZQRœFL LQWHOHNWXDOQHM NV]WDâWRZDQHM SU]H] V]NRâę SU]\VZDMDP\ VRELH SHZQH SUDZG\ QDXNRZH L QLHUzadko automatycznie – na ich podstawie zmieQLDP\ VZRMH SRJOĊG\ QD U]HF]\ i zjawiska, a w konsekwencji – œZLDW SU]HGVWDZLRQ\ Z QDV]\FK XP\VâDFK (a ZLęFLZQDV]\PMę]\NXXOHJD]PLDQRP7DNLHXMPRZDQLHUHODFMLPLęG]\ QDXNRZ\PLQLHQDXNRZ\PSR]QDQLHPœZLDWD]EOLůRQHMHVWGRSRJOĊGyZ6 .|UQHUD RUD] LQQ\FK EDGDF]\ ] NUęJX NRQW\QXDOL]PX2

. Nazwa nurtu Z\ZRG]L VLę ] SU]HœZLDGF]HQLD ůH P\œOHQLH QDXNRZH MHVW NRQW\QXDFMĊ i V\VWHPDW\]DFMĊP\œOHQLDSRWRF]QHJR3RWRF]Q\QLHQDXNRZ\REUD]œZLDWD RUD]REUD]œZLDWDVWZRU]RQ\SU]H]XF]RQ\FKVĊGZRPDDVSHNWDPLOXG]NLHM G]LDâDOQRœFL&KRFLDůQLHWZRU]ĊKDUPRQLMQHMFDâRœFLPDMĊZLHOHZVSyOQ\FK HOHPHQWyZRUD]âĊF]\MHZVSyOQ\FHO– ]UR]XPLHQLHLÅRVZRMHQLHµœZLDWD ÅŒZLDWRWDF]DMĊF\F]âRZLHNDQLHE\ZDâWUDNWRZDQ\MDNRSU]HGPLot poznania teoretycznego – DE\ ZLHG]LHý GOD VDPHM ZLHG]\ – ale jako przedmiot poznania praktycznego – DE\E\ý]Xů\WNRZDQ\PMDNRQDU]ęG]LHVâXůĊFHGR SU]HWUZDQLDµ[K5ĉ3,(&, 1985: 185].

.RJQLW\ZL]PMDNRNLHUXQHNMę]\NR]QDZF]\QDURG]LâVLęZSRâRZLH lat 70. w Stanach Zjednoczonych. Za inicjatorów powstania nowego nurtu XFKRG]Ċ QLH]DOHůQLH RG VLHELH 5 /DQJDFNHU L * /DNRII .RJQLW\ZL]P âDWZRSU]\MĊâVLęZ(XURSLHJG\ůMHJRLGHHRND]Dâ\VLę]ELHůQH]WHQGHQ-cjami kulturowo zorientowanej lingwistyki.

(6)

PL ISSN 1897-1415 14

W Polsce nurt kognitywny ma dwa oblicza. Jedno to kognitywizm w VW\OX DPHU\NDľVNLP XSUDZLDMĊ JR L UR]ZLMDMĊ JâyZQLH SROVF\ DQJOLœFL3

. 'UXJLH WR NRJQLW\ZL]P Z VW\OX SROVNLP 5HSUH]HQWXMĊ JR EDGDF]H Z\ZRG]ĊF\ VLę ] NLHUXQNyZ Mę]\NR]QDZVWZD NXOWXURZHJR VNXSLDMĊFHJR XZDJę QD RSLVDFKMę]\NRZHJR REUD]X œZLDWD GDOHM -26 NWyU]\ GR VZRLFK EDGDľ ZâĊF]\OL WHRULH L PHWRG\ Z\SUDFRZDQH SU]H] NRJQLW\ZLVWyZ DPHU\NDľVNLFK4 [Ů

UKOWSKA 2011: 12].

3U]\MU]\MP\ VLę ]DWHP LVWRFLH Mę]\NRZHJR REUD]X œZLDWD L ]DGDMP\ pytanie: Czym MHVW Mę]\NRZ\ REUD] œZLDWD" 3U]\MPXMH VLę ůH QDMRJyOQLHM U]HF] ELRUĊF MHVW ]DZDUWĊ Z Mę]\NX UyůQLH ]ZHUEDOL]RZDQĊ LQWHUSUHWDFMĊ U]HF]\ZLVWRœFL GDMĊFĊVLęXMĊýZSRVWDFL]HVSRâXVĊGyZRœZLHFLH0RJĊWR E\ýVĊG\ÅXWUZDORQHµF]\OLPDMĊFHRSDUFLHZ samej PDWHULLMę]\NDDZLęF w JUDPDW\FHVâRZQLFtwie, w kliszowanych tekstach (QSZSU]\VâRZLDFK DOH WDNůH VĊG\ SUHVXSRQRZDQH WM LPSOLNRZDQH SU]H] IRUP\ Mę]\NyZ XWUZDORQH QD SR]LRPLH VSRâHF]QHM ZLHG]\ SU]HNRQDľ PLWyZ L U\WXDâyZ [B$570,Ľ6., 2006: 12].

NDOHů\ MHGQDN GRGDý ůH GHILQLFMH -26 QLH ]RVWDâ\ SU]H] Mę]\NR]QDZFyZ GRNRľFD X]JRGQLRQH RVF\OXMĊ PLęG]\ WUDNWRZDQLHP JR MDNR ÅVWUXNWXU\ SRMęFLRZHM XWUZDORQHM ]DNU]HSâHM Z V\VWHPLH GDQHJR Mę]\NDµ [GRZEGORCZYKOWA 1999: 41]5 D Å]ELRUHP SUDZLGâRZRœFLµ

zawDUW\FKZ]ZLĊ]NDFKJUDPDW\F]Q\FKLVWUXNWXUDFKOHNV\NLSRND]XMĊF\FK UyůQHVSRVRE\ZLG]HQLD i rozuPLHQLDœZLDWD[TOKARSKI 1999]6.

'HILQLFMH-26SRMDZLDMĊFHVLęZSROVNLHMOLWHUDWXU]HSRGNUHœODMĊUROę Mę]\NRZHJR REUD]X œZLDWD MDNR LQWHUSUHWDFML U]HF]\ZLVWRœFL MHJR IXQNFMę NXPXODW\ZQĊ D WDNůH MHJR VNâDGQLNL7 L SR]ZDODMĊ XVWRVXQNRZDý VLę GR

kilku podstawowych zagadQLHľGRW\F]ĊF\FKLVWRW\-26PLDQRZLFLH

3 1DOHů\WXZ\PLHQLýEDGDF]\XSUDZLDMĊF\FKWĊG\VF\SOLQęRGZLHOXODWDPLDQRZLFLH7.U]e-V]RZVNLHJR5.DOLV]D%/HZDQGRZVNĊ-7RPDV]F]\N.7XUHZLF]+.DUGHOę 4 ,QLFMDW\Z\EDGDQLDMę]\NDZGXFKXNRJQLW\ZQ\PZ\V]â\]80&6-XZ]ZLĊ]NX]RUJDQL]RZa-Q\PLNRQIHUHQFMDPL]F\NOXÅŒZLDW\]DVâRZDPLµLZLĊůĊVLę]QD]ZLVNDPL-%DUWPLľVNLHJR$3DMG]Lľ skiej i R. Tokarskiego. 5 3HâQD GHILQLFMDEU]PLQDVWęSXMĊFRÅVWUXNWXUDSRMęFLRZDXWUZDORQD]DNU]HSâDZV\VWHPLHGDQe- JRMę]\NDZLęFZMHJRZâDœFLZRœFLDFKJUDPDW\F]Q\FKLOHNV\NDOQ\FK]QDF]HQLDFKZ\UD]yZLLFKâĊFz-OLZRœFLUHDOL]XMĊFDVLęMDNZV]\VWNRZMę]\NX]DSRPRFĊWHNVWyZZypowiedzi\µ 6

3HâQDGHILQLFMDEU]PLQDVWęSXMĊFRÅMę]\NRZ\REUD]œZLDWDMHVWWR]ELyUSUDZLGâRZRœFL]a-ZDUW\FK Z NDWHJRULDOQ\FK ]ZLĊ]NDFK JUDPDW\F]Q\FK IOHNV\MQ\FK VâRZRWZyUF]\FK VNâDGQLRZ\FK RUD]ZVHPDQW\F]Q\FKVWUXNWXUDFKOHNV\NLSRND]XMĊF\FKVZRLVWHGODGDQHJRMę]\NDVSRVoby widzenia poszczeJyOQ\FKVNâDGQLNyZœZLDWDµ

7 -26MHVWWRÅSHZLHQ]HVSyâVĊGyZPQLHMOXEEDUG]LHMXWUZDORQ\FKZMę]\NX]DZDUW\FK w

(7)

obiek-14 PL ISSN 1897-1415

MDNLHWUHœFLSU]HND]XMH-26"

ZMDNLFKIRUPDFKMę]\NRZ\FKMHVWXWUZDORQ\" z jakiego punktu widzenia jest tworzony? MDNLHVĊMHJRIXQNFMH"

&KFĊFRGSRZLHG]LHýQDSLHUZV]H]S\WDľWU]HEDSRZWyU]\ýWRFRMXů ]RVWDâRWXSRZLHG]LDQH-ę]\NRZ\REUD]œZLDWD]DZLHUDVĊG\LSU]HNRQDQLD VSRâHF]QRœFLMę]\NRZHM RSU]HGPLRWDFKL]MDZLVNDFKœZLDWD]HZQęWU]QHJR SRâĊF]RQH ] LFK RFHQĊ 7H SU]HNRQDQLD L WH VĊG\ ]RVWDâ\ XWUZDORQH w œZLDGRPRœFL F]âRQNyZ GDQHJR QDURGX Z VSRVyE Mę]\NRZ\ L w ten ZâDœQLH VSRVyE SU]HND]\ZDQH VĊ NROHMQ\P SRNROHQLRP 7UHœFL NWyUH VĊ SU]HQRV]RQH Z NXOWXU]H SU]H] LVWQLHMĊFH LQQH SR]DMę]\NRZH œURGki NRPXQLNDFMLREUD]\REU]ęG\PDJLF]QHLWSQLHPLHV]F]ĊVLęMXůZ JOS, MHůHOLQLHWRZDU]\V]\LPZHUEDOQ\FKDUDNWHUSU]HND]u. W SRZ\ůV]\PRSLVLH -26 EDUG]R LVWRWQ\ MHVW HOHPHQW NWyU\ PyZL R SU]HND]\ZDQLX WUHœFL

utrwalonych Z Mę]\NX %RZLHP WH HOHPHQW\ NWyUH WZRU]RQH VĊ

RND]MR-QDOQLHQLHWZRU]ĊREUD]XœZLDWDFDâHMVSRâHF]QRœFL

7UHœFL VNâDGDMĊFH VLę QD -26 XWUZDORQH VĊ Z FDâ\P V\VWHPLH ZVSyâF]HVQHJRMę]\NDZMHJRIRUPDFKJUDPDW\F]Q\FKZMę]\NXSROVNLP MHVW WR QS NDWHJRULD PęVNRRVRERZRœFL, formy zbiorowe liczebników) i VâRZRWZyUF]\FK QS IRUPDFMH PRW\ZRZDQH DVRFMDF\MQLH 3U]HGH ZV]\VWNLP MHGQDN -26 MHVW ]DZDUW\ Z VâRZQLFWZLH Z\UD]\ SU]H] VDPR VZRMH LVWQLHQLH GDMĊ œZLDGHFWZR SRG]LDâX L Z\RGUęEQLDQLD HOHPHQWyZ U]HF]\ZLVWRœFL SU]H] PyZLĊF\FK D WDNůH G]LęNL VZRLP ZâDœFLZRœFLRP NRQRWDF\MQ\P SR]ZDODMĊ RGF]\WDý XNU\ty w nich system aksjologiczny [M26,2á(.-Ká26,Ľ6.$ 1995] 3URZDG]ĊF REVHUZDFMH UR]ZRMX OHNV\NL

VHPDQW\NLLJUDPDW\NLPRůQDUyZQLHůRGQDOHŭý-26:V]\VWNLHWHREV]DU\ Mę]\NDSR]ZDODMĊZyRGUęEQLýGZDREUD]\œZLDWDZVSyâF]HVQ\LDUFKDLF]Q\ WyZœZLDWDSR]DMę]\NRZHJR-26MHVWXWUZDODQLHP]HVSRâXUHODFML]DZDUW\FKZMę]\NRZ\PXNV]WDâWRZDQLX WHNVWXDZ\QLNDMĊF\FK]ZLHG]\RœZLHFLHSR]DMę]\NRZ\Pµ%DUWPLľVNL7RNDUVNL :LQQHMVZHMSUDF\SURIHVRU%DUWPLľVNLGRSUHF\]RZXMHZF]HœQLHMV]ĊGHILQLFMęLSLV]HÅ3U]H]Mę]y- NRZ\REUD]œZLDWDUR]XPLHP]DZDUWĊZMę]\NXLQWHUSUHWDFMęU]HF]\ZLVWRœFLNWyUĊPRůQDXMĊýZSo- VWDFLVĊGyZRœZLHFLH0RJĊWRE\ýVĊG\EĊGŭXWUZDORQHZVDP\PMę]\NXZMHJRIRUPDFKJUDPDW\Fz- Q\FKVâRZQLFWZLHNOLV]RZDQ\FKWHNVWDFKQSSU]\VâyZEĊGŭWRSU]H]IRUP\LWHNVW\Mę]\NDLPSOLNo-ZDQHµ[B$570,Ľ6., 1990:110

Å-ę]\NRZ\ REUD] œZLDWD FKFLDâDE\P UR]XPLHý MDNR VWUXNWXUę poMęFLRZĊ XWUZDORQĊ ]DNU]HSâĊ w V\VWHPLHGDQHJRMę]\NDDZLęFZMHJRZâDœFLZRœFLDFKJUDPDW\F]Q\FKLOHNV\NDOQ\FK]QDF]HQLDFK wyUD]yZLLFKâĊF]OLZRœFLUHDOL]XMĊFDVLęMDNZV]\VWNRZMę]\NX]DSRPRFĊWHNVWyZZ\SRZLHG]Lµ [GRZEGORCZYKOWA 1990:43].

(8)

PL ISSN 1897-1415 14

*UDQLFDSRPLęG]\V\QFKURQLF]Q\PLLGLDFKURQLF]Q\PLHOHPHQWDPLV\VWHPX Mę]\NRZHJR QLH SRNU\ZD VLę ] JUDQicĊ SRG]LDâX SRPLęG]\ W\PL REUD]DPL œZLDWD Å2GQDMG\ZDQLHµ WUHœFL DNWXDOL]RZDQ\FK ZVSyâF]HœQLH RGE\ZD VLę MHG\QLH G]LęNL DQDOL]LH VâRZQLFWZD D ZLęF VHPDQW\NL L GHU\ZDFML VâRZRWZyUF]HM:SR]oVWDâ\FKREV]DUDFKMę]\ND– gramatyce, etymologii, KLVWRULLOHNV\NLDZV]F]HJyOQRœFLVHPDQW\NL– ]RVWDâ\XWUZDORQHPLQLRQH SU]HNRQDQLDXů\tNRZQLNyZMę]\NDRœZLHFie.

%\ PyF RGSRZLHG]LHý QD S\WDQLH GRW\F]ĊFH SXQNWX ZLG]HQLD SU]HGPLRWX F]\ ]MDZLVND XMPRZDQHJR Mę]\NRZR WU]HED E\âRE\ JâęELHM przeanaOL]RZDýFDâĊ OHNV\Nę0RůQDWXMHG\QLH]DV\JQDOL]RZDýNRQLHF]QRœý ZâĊF]HQLD HOHPHQWX SXQNWX ZLG]HQLD8

do analizy leksykologicznej. Å2GQDOH]LHQLHµ SXQNWX ZLG]HQLD GDMH EDGDF]RZL PRůOLZRœý RNUHœOHQLD kryteriów, MDNLPL SRVâXJXMĊ VLę OXE SRVâXJLZDOL Xů\WNRZQLF\ Mę]\ND w NDWHJRU\]DFMLLRFHQLH]MDZLVN3U]\RSLVLH-26MHVWWRQLH]Z\NOHZDůQ\ HOHPHQWÅ3RV]eUHJRZDQLHUyůQ\FKHOHPHQWyZMę]\NRZHJRREUD]XœZLDWD XZ]JOęGQLDMĊFeJRUyůQHSXQNW\ZLG]HQLDGDMHFDâRœFLRZ\RSLV-26– jego SHUVSHNW\Zę3XQNWZLG]HQLDXů\WNRZQLNyZMę]\NDSROVNLHJR]GHF\GRZDâ np. o zakwalifikowaniu perzu do kategorii chwastów, a stokrotki – do kategorii kwLDWyZ0RůQDVRELHZ\REUD]LýVSRâHF]QRœýZNWyUHM]QDF]HQLH QD]Z\NDůGHM]URœOLQ]HZ]JOęGXQDLQQHLFKZâDœFLZRœFLPRJâRE\PLHý LQQ\ DUFKLVHP : SROV]F]\ŭQLH R SRVLDGDQLX SU]H] Z\UD] perz archisemu ¶FKZDVW· ]GHF\GRZDâD SU]\SLV\ZDQD URœOLQLH SU]H] PyZLĊF\FK QLHXů\WHF]QRœý OHNVHP VWRNURWND QDOHů\ QDWRPLDVW GR JUXS\ Z\UD]yZ REMęW\FKKLSHURQLPHP ¶NZLDW·]HZ]JOęGXQDVZĊR]GREQRœý'ZDUyůQH punkty widzenia zdecyGRZDâ\RQDGDQLXVDPLF\NRQLDGZyFKQD]ZNODF] i NRE\âD) oraz o budoZLHLFK]QDF]Hľ.DůG\]W\FKZ\UD]yZRGQRV]ĊF\FK VLęSU]HFLHůGRMHGQHJRRELHNWXXů\ZDQ\MHVWZLQQ\FKNRQWHNVWDFKLQLHVLH inne konotacje. Leksemu NODF] Xů\ZD VLę W\ONR HNVSRQXMĊF UROę VDPLF\ konia jako wierzchowca, wyraz NRE\âD natomiast jest stosowany jako okrHœOHQLHNRQLD– VLâ\URERF]HMµ[M26,2á(.-Ká26,Ľ6.$ 1995: 137].

&HOHPSR]QDZDQLDœZLDWDMHVWOHSV]HMHJR]UR]XPLHQLHLSU]\EOLůHQLH JR F]âRZLHNRZL 3URFHV SR]QDZDQLD U]HF]\ZLVWRœFL ZLĊůH VLę ] MHM LQWHUSUHWRZDQLHP ]DWHP WUHœFL ZFKRG]ĊFH Z VNâDG -26 ]DZLHUDMĊ LQWHU-pretDFMęLRFHQęSU]HGPLRWyZRUD]]MDZLVNœZLDWDSR]DMę]\NRZHJR

8 3XQNW ZLG]HQLD MHVW WR ÅF]\QQLN SRGPLRWRZR-NXOWXURZ\ GHF\GXMĊF\ R VSRVRELH PyZLHQLD R

przedmiocie, w tym m.in. o kategoryzacji przedmiotu, o wyborze postawy onomazjologicznej przy WZRU]HQLXMHJRQD]Z\RZ\ERU]HFHFKNWyUHVĊRSU]HGPLRFLHRU]HNDQHZNonkretnych wypowie-d]LDFKLXWUZDORQHZ]QDF]HQLXµ>B$570,Ľ6.,1990:111].

(9)

PL ISSN 1897-1415

8ů\ZDQLH SU]H] PyZLĊF\FK ZDUWRœFLXMĊF\FK IRUP Mę]\NRZ\FK ZLĊůH VLę z SU]\MęFLHPSU]H]QLFKRNUHœORQHMSRVWDZ\ZREHFœZLDWD-26SHâQL]DWHP IXQNFMęUHJXOXMĊFĊLLQWHrSUHWXMĊFĊ$VSHNW\WH(interpUHWDFMDU]HF]\ZLVWRœFL i UHJXODFMD OXG]NLHJR ]DFKRZDQLD XâDWZLDMĊ F]âRZLHNRZL SRUXV]DQLH VLę w œZLHFLH D WDNůH GDMĊ PX SRF]XFLH ZLę]L ] SR]RVWDâ\PL Xů\WNRZQLNDPL WHJR VDPHJR Mę]\ND =DWHP Mę]\NRZ\ REUD] œZLDWD RSUyF] WHJR ůH MHVW QDU]ęG]LHP VâXůĊF\P F]âRZLHNRZL GR SU]HWUZDQLD WR UyZQLHů Z\ZRâXMH w VSRâHF]HľVWZLH SRF]XFLH MHGQRœFL RUD] RGUęEQRœFL ZREHF LQQ\FK QDURGyZ -26 MHVW QLH]Z\NOH FHQQ\P ŭUyGâHP LQIRUPDFML GOD NDůGHJR EDGDF]D RSLVXMĊFHJR Mę]\N L NXOWXUę GDQHJR QDURGX =DZDUWD MHVW Z QLP bowiem wiHG]DRœZLHFLHVSRâHF]QRœFLPyZLĊF\PGDQ\PMę]\NLHPRUD]FR QDMZDůQLHMV]HMHMV\VWHPDNVMRORJLF]Q\

Bibliografia

APRESJAN JURIJ D., [2000] 6HPDQW\ND OHNV\NDOQD 6\QRQLPLF]QH œURGNL Mę]\ND

:URFâDZ

B$570,Ľ6.,J., [2006] -ę]\NRZHSRGVWDZ\REUD]XœZLDWD. Lublin.

GRZEGORCZYKOWA R., [1999]3RMęFLHMę]\NRZHJRREUD]XœZLDWD:%DUWPLľVNL

Jerzy, red. -ę]\NRZ\REUD]œZLDWDLublin. K5ĉ3,(&A. M., [1985]-ę]\NLœZLDWUHDOQ\, Lublin.

ǙǍǝǗǛǏǍ Ǚ., [2011] ǗǻǺȃǲǼǿȀǭǸȒǴǭȃȒȌ ǲǸǲǹǲǺǿȒǯ ǺǭǿȀǽȁȒǸǻǾǻȁȒȓ Ȁ ǿǯǻǽȄǻǾǿȒ

ȐǯǽǻǼǲǶǾȉǷǵȂ ǽǻǹǭǺǿǵǷȒǯ Rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem prof. Romana Mnicha. Drohobycz.

M26,2á(.-Ká26,Ľ6.$ K., [1995] -ę]\NRZD NRQFHSWXDOL]DFMD U]HF]\ZLVWRœF Å3U]HJOĊG+XPDQLVW\F]Q\µQU

TOKARSKI R., [1999] 3U]HV]âRœýLZVSyâF]HVQRœýZMę]\NRZ\PREUD]LHœZLDWD W:

3DMG]LľVND$QQD.U]\ůDQRZVNL3LRWUUHG 3U]HV]âRœýZREUD]LHœZLDWD Lublin.

ŮUKOWSKA I., [2011] -ę]\NRZ\REUD]%RJDZOLU\FH)UDQFLV]ND'LRQL]HJR.QLDŭ

nina, niepublikowana praca licencjacka napisana pod kierunkiem dr 0DâJRU]DW\-DVLľVNLej. Siedlce.

Summary

The concept and its linguistic character

7KHWHUP´FRQFHSWµLVGHULYHGIURPWKHSKLORVRSKLFDO sciences. The origins of the term might be found in the philosophical doctrine called conceptualism, which was in the process of discussing of the so-called real-ists and nominalreal-ists.

(10)

PL ISSN 1897-1415

$UDGLFDOFKDQJHLQWKHUHDGLQJRIWKHWHUP´FRQFHSWµWRRNSODFHDW the end of the twentieth century. Today, researchers are convinced that its central function is the cognitive function (processes asociated with receiv-ing, processing and use of information), which has an impact on the ability of the concept to the accumulation, transfer and transmission of a certain volume of knowledge.

Psychologists and linguists know that the concept has dual nature – mental and linguistic one. In contrast to the terms, the concept can not be put into the logical-rational thinking – these should be experienced as they are objects of emotions, likes and dislikes.

Languages is the tool by which people communicate and learn about the world. The image of the worldis contained in the language, transmitted and modeled by speaking. This is a dialogue. Language mainly interprets the world the objectively exists.