Michał Jasiulewicz
Możliwości aktywizacji obszarów
wiejskich przez agroturystykę oraz
produkcję surowców energetycznych
w rolnictwie w subregionie
koszalińskim
Acta Scientiarum Polonorum. Administratio Locorum 11/3, 89-96
2012
MOŻLIWOŚCI AKTYWIZACJI OBSZARÓW WIEJSKICH
PRZEZ AGROTURYSTYKĘ ORAZ PRODUKCJĘ SUROWCÓW
ENERGETYCZNYCH W ROLNICTWIE W SUBREGIONIE
KOSZALIŃSKIM
Michał Jasiulewicz
Politechnika Koszalińska
Streszczenie. Artykuł wskazuje na możliwości rozwoju wielofunkcyjnego rolnictwa w celu wykreowania nowych miejsc pracy na obszarach wiejskich. Planując zagospoda rowanie przestrzeni wiejskiej, należy zwrócić szczególną uwagę na aktywizację obsza rów wiejskich zarówno poprzez różnicowanie kierunków produkcji rolniczej, jak i roz wój innych funkcji pozarolniczych.
Słowa kluczowe: agroturystyka, produkcja surowców energetycznych, zmiany rozwoju obszarów wiejskich.
WSTĘP
Problem rozwoju obszarów wiejskich jest złożony i uzależniony od wielu czynników, tak przyrodniczych, jak społecznych. Rolnictwo w coraz większym stopniu staje się jed ną z funkcji, jakie rozwijają się na terenach wiejskich. Także w samym rolnictwie można dostrzec istotne zmiany funkcjonalne - już nie tylko zajmuje się ono produkcją surow ców konsumpcyjnych, ale także wytwarzaniem surowców niekonsumpcyjnych, w tym do celów energetycznych. Zmiany, jakie dokonują się na obszarach wiejskich w ostatnim dziesięcioleciu, należy uznać za rewolucyjne. Niezwykle szybko zmniejsza się liczba osób pracujących wyłącznie w rolnictwie, a dynamicznie wzrasta liczba ludności pozarolniczej mieszkającej na wsi.
Rozwój funkcji pozarolniczych należy uznać za jeden z najważniejszych czynników modernizacji wsi. Konieczne są mechanizmy, które w niektórych rejonach ograniczą nadmiar pracujących w rolnictwie i jednocześnie umożliwią ich zatrudnienie w innych
Adres do korespondencji - Corresponding author: Michał Jasiulewicz, Instytut Ekonomii i Zarządzania, Wydział Nauk Ekonomicznych, Politechnika Koszalińska, ul. E. Kwiatkow skiego 6E, 75-343 Koszalin, e-mail: michal.jasiulewicz@tu.koszalin.pl
90 M ichał Jasiulewicz
gałęziach gospodarki. Nie oznacza to, iż rolnictwo będzie skazane na regres. Nowocze sne maszyny, urządzenia i technologie pozwolą na utrzymanie wzrostu produkcji przy zmniejszonym zatrudnieniu.
Turystyka wiejska, w tym agroturystyka staje się coraz bardziej powszechną formą spędzania czasu wolnego, preferowaną przez różne grupy społeczne. W dużym stopniu ułatwia ją powszechny dostęp do internetu, który spełnia ważną rolę - promuje gospo darstwa agroturystyczne nie tylko w kraju, ale też ułatwia nawiązanie kontaktu i zorgani zowanie podróży sentymentalnej w rodzinne strony byłych mieszkańców tych ziem, zamieszkujących obecnie poza granicami Polski. Wysokie walory turystyczne przy za gwarantowaniu odpowiedniej jakości bazy noclegowej stanowią istotny czynnik rozwoju agroturystyki.
AGROTURYSTYKA JAKO DODATKOWE ŹRÓDŁO DOCHODÓW LUDNOŚCI ROLNICZEJ
Jak wskazują liczne wyniki badań, podjęcie działalności agroturystycznej następuje najczęściej w wyniku poszukiwania dodatkowych źródeł dochodów w gospodarstwach rolniczych, zwłaszcza tych usytuowanych na obszarach o wysokich walorach turystycz nych. Do tego należy dodać możliwość zbytu własnych surowców oraz zatrudnienia własnej siły roboczej. Samo zaoferowanie turystom zakwaterowania i wyżywienia już może znacznie podnieść dochody gospodarzy, a przecież istnieje ogromna różnorodność dodatkowych usług, takich jak: jazda konna, wędkowanie, przejażdżki rowerem czy bryczką i wiele innych. Zaspokajanie potrzeb turystów w zakresie rekreacji i spędzania wolnego czasu stwarza wiele możliwości aktywizacji mieszkańców wsi. Do takich należy zaliczyć: usługi w zakresie przewodnictwa wycieczek pieszych, rowerowych, kajakowych, konnych, a także organizowanie kuligów i występów artystycznych, wspólnych zabaw przy ognisku, prezentacja lokalnego folkloru, nauka przyrządzania różnych potraw, prze twórstwa żywności, nauka i pokaz regionalnego rzemiosła itp.
Poza możliwościami świadczenia przez mieszkańców wsi różnorodnych usług wzbo gacających ofertę turystyczną, agroturystyka zwiększa popyt na różnego rodzaju dobra i usługi, stymulując koniunkturę na wsi. Należy tu wymienić rozwój usług handlowych, gastronomicznych, bankowych i pocztowych, ośrodki zdrowia, apteki, warsztaty samo chodowe, stacje benzynowe i wiele innych. Obiekty te służą nie tylko turystom, lecz tak że stałym mieszkańcom, przyczyniając się do poprawy ich obsługi. Jednocześnie lokalne firmy uzyskują większą rentowność - w konsekwencji agroturystyka przyczynia się do tworzenia kolejnych miejsc pracy i podnoszenia poziomu życia ludności wiejskiej.
Agroturystyka stanowi zatem istotny czynnik rozwoju gospodarczego terenów wiej skich, jak też pobudza ich rozwój społeczny. Bezpośredni kontakt turystów z rodzinami rol niczymi, poznawanie walorów gospodarstw i wartości kulturowych, tzn. tradycji i zwycza jów ludności wiejskiej, sprzyja integracji mieszkańców miast i wsi, przyczynia się do wzrostu poczucia własnej wartości oraz patriotyzmu lokalnego, wpływa na poprawę este tyki zagród i całych wiosek. Prowadzi także do rozkwitu zainteresowania historią, architek turą i wszelkimi pamiątkami kultury materialnej oraz do dbałości o ich stan i ekspozycję.
Jak zauważa Zarębski [2002], współcześnie istnieje naturalna potrzeba powrotu do rzemiosła, rękodzielnictwa i sztuki ludowej. Do sukcesów należy zaliczyć renowacje by łych kuźni, stolarni, młynów, przędzalni, wytwórni papieru i przywrócenie ich działalności w celu zaprezentowania turystom funkcjonowania wsi w przeszłości. Stwarza to nie tylko nowe miejsca pracy dla lokalnej ludności, ale także przywraca dawną świetność wsi i wzbudza zainteresowanie turystów. Istotnym zagadnieniem jest także odnalezienie spe cyfiki funkcjonowania dawnych gospodarstw rolnych oraz wszelkiej działalności poza rolniczej wraz z funkcjami osadnictwa wiejskiego. Dla rozwoju agroturystyki ważne jest nie tylko przywrócenie charakterystycznej dla regionu architektury i krajobrazu kulturo wego, ale również odnowienie lokalnych cmentarzy oraz udostępnienie starych planów wsi [Kłodziński i Dzun 2002].
Reasumując, można przyjąć, iż rozwój agroturystyki przyczynia się do: 1) tworzenia nowych miejsc pracy pozarolniczej;
2) wzrostu popytu na usługi towarzyszące, takie jak: transport, łączność, wynajem sprzę tu sportowego i rekreacyjnego, przejażdżki konne, wytwarzanie i sprzedaż pamiątek wykonanych z surowców naturalnych (kwiaty, trawa, słoma, drewno, kora, pierze, me tal);
3) zbytu własnych surowców rolnych i gotowych produktów (warzywa, owoce, miód, produkty mięsne, chleb, surowce ekologiczne);
4) prezentowania sztuki ludowej oraz rękodzieła w ramach lokalnych festiwali, kiermaszy, targów oryginalnych wyrobów rękodzielniczych;
5) aktywizacji kobiet wiejskich, gdyż to do ich obowiązków należy większość prac zwią zanych z funkcjonowaniem agroturystyki (przygotowanie pokojów, przyrządzanie po siłków, obsługa gości itp.);
6) rozwoju inicjatyw lokalnych, ponieważ napływ turystów sprzyja podejmowaniu wspólnych przedsięwzięć przez sąsiadujące ze sobą miejscowości;
7) rozwoju przedsiębiorczości rolników, którzy muszą nauczyć się prowadzenia działalno ści marketingowej, kalkulacji kosztów, organizacji i obsługi turystów, a często daje im to impuls do podejmowania innych inicjatyw gospodarczych;
8) ochrony krajobrazu i środowiska, gdyż jest to podstawowy warunek przyjazdu kolej nych turystów.
UWARUNKOWANIA PRZYRODNICZE ROZWOJU AGROTURYSTYKI
Walory przyrodniczo-turystyczne subregionu koszalińskiego są wyjątkowo wysokie, zwłaszcza strefa przybrzeżna Morza Bałtyckiego oraz obszar pojezierzy i teren rzek przy morskich. To wyjątkowo ciekawy teren pod względem przyrodniczym, jak również antro pogenicznym, tzn. bogaty w zabytki i wartości kultury materialnej, w tym w zespoły pa- łacowo-parkowe, których znaczna część jest zachowana i odrestaurowana.
Znajdują się tu jeziora przybrzeżne (Jamno, Kopań, Wicko, Bukowo) i liczne rezerwa ty przyrody, takie jak: Wierzchomińskie Bagno, Jezioro Lubiatowskie, Dolina Radwi. Przez ten teren przepływają rzeki o dużym spadku wód, mające charakter rzek górskich, dlatego też są zasobne w ryby łososiowate (pstrągi, lipienie, trocie). Ze względu na małe
92 M ichał Jasiulewicz
deniwelacje terenu (z wyjątkiem Wzgórz Chełmskich) wykształciły się tu liczne bagna i torfowiska, a także rozległe obszary pokryte łąkami, zwłaszcza w strefie pradolin.
Szczególnie latem atrakcyjny dla turystów jest obszar nadmorski, zaś pas pojezierzy latem i jesienią przyciąga amatorów wędkowania, grzybobrania i polowań na dziką zwie rzynę. Pojezierze stanowi strefę marginalną ostatniego zlodowacenia i charakteryzuje się dużym zróżnicowaniem rzeźby terenu, licznymi jeziorami polodowcowymi o rożnej gene zie, a na uwagę zasługują urocze, długie, wąskie, kręte jeziora rynnowe. Na tym terenie znajdują się także źródła wielu rzek oraz ważny dział wodny rzek spływających do Odry, Wisły oraz bezpośrednio do Morza Bałtyckiego.
Wiele obszarów należy do strefy chronionego krajobrazu, np. okolice Polanowa, Ży- dowa, Białego Boru, a największy i najciekawszy to Drawski Park Krajobrazowy. Liczne są także rezerwaty i pomniki przyrody ożywionej i nieożywionej. Rzeki spływające bez pośrednio do morza są bardzo atrakcyjne dla kajakarzy, większe jeziora (Drawsko, Bobię- cińskie, Trzesiecko, Jamno) zachęcają do uprawiania żeglarstwa, a w okresie zimowym - wykorzystywania bojerów. Ten bogaty w walory turystyczne obszar to ogromny po tencjał w rozwoju agroturystyki. Konieczne jest jednakże uzupełnienie i poprawa istnie jącej infrastruktury turystycznej i paraturystycznej [Jasiulewicz i Stanny 2008].
AGROTURYSTYKA JAKO ŹRÓDŁO AKTYWIZACJI LUDNOŚCI I ROZWOJU WSI
Badania ankietowe przeprowadzone w latach 2008-2011 wśród rolników, którzy roz poczynali działalność agroturystyczną, wykazały, iż do najistotniejszych motywów pod jęcia takiej decyzji należy zaliczyć: chęć uzyskania dodatkowych dochodów (95%), wy korzystanie istniejącej bazy noclegowej (62,5%), atrakcyjne położenie gospodarstwa (62%), możliwość sprzedaży wytwarzanych produktów (12%), poszerzenie kontaktów z ludźmi (37%), hobby (12%), zainteresowanie wypoczynkiem turystów (31%). Za ważne aspekty rozwoju agroturystyki uznano także: możliwość poznawania nowych ludzi (62%), wykorzystanie wolnych pomieszczeń (50%), zagospodarowanie wolnego czasu (37%), a także sprzedaż własnych produktów (50%).
Wyniki przeprowadzonych ankiet wskazują, iż produkt agroturystyczny w ujęciu mar ketingowym posiada złożoną strukturę, na którą oprócz noclegów i wyżywienia składają się dodatkowe atrakcje oferowane turystom. Takie aspekty jak jakość, rodzaj, różnorod ność, decydują o konkurencyjności danego gospodarstwa. Urozmaicone propozycje spędzania wolnego czasu wpływają na zadowolenie turystów i przyczyniają się do po nownych odwiedzin oraz do rekomendowania tego miejsca rodzinie i znajomym.
Z przeprowadzonych badań ankietowych wynika, iż do najczęściej proponowanych form spędzania czasu wolnego w gospodarstwach agroturystycznych należą:
- ognisko, grillowanie (80%), - plac zabaw dla dzieci (68%),
- organizacja wycieczek rowerowych (56%), - łowienie ryb (43%),
- nauka jazdy konnej (37%), - grzybobranie (31%),
- tenis ziemny (29%), - robienie przetworów (12%).
Można zatem stwierdzić, iż gospodarstwa przygotowane są na pobyt turystów prefe rujących czynny wypoczynek. Większość właścicieli gospodarstw (97,5%) uważa, iż działalność agroturystyczna jest opłacalna i zamierza ją kontynuować.
Generalnie można stwierdzić, iż badany teren posiada korzystne warunki do rozwoju agroturystyki. Jest to region o małym udziale zatrudnienia w zawodach pozarolniczych na wsi, wysokim bezrobociu, niskich dochodach ludności, niewykorzystanej substancji mieszkaniowej oraz wysokich walorach przyrodniczo-krajobrazowych i kulturowych. Oferty usług agroturystycznych są z reguły korzystniejsze i bardziej atrakcyjne w po równaniu do turystyki masowej.
Niezwykle trudnym zagadnieniem jest rozwój agroturystyki na tzw. obszarach pope- geerowskich ze względu na brak przedsiębiorczości i roszczeniowe postawy zamieszkują cej na nich ludności, jak również brak wolnych powierzchni mieszkaniowych, jako że większość gospodarzy nie posiada własnych gruntów. Pamiętać jednak należy, iż rozwój agroturystyki jest tylko jedną z wielu możliwych działalności pozarolniczych, które mogą zaktywizować obszary wiejskie.
AKTYWIZACJA OBSZARÓW WIEJSKICH POPRZEZ WYKORZYSTANIE BIOMASY DO CELÓW ENERGETYCZNYCH
Z szacunków Unii Europejskiej wynika, iż w sektorze Odnawialnych Źródeł Energii (OZE) w krajach unijnych zatrudnionych jest łącznie ok. 1,7 mln osób. Rozwój OZE przyczynia się do dywersyfikacji źródeł energii, wpływając na zmniejszenie importu ropy naftowej i gazu ziemnego, a w rezultacie na poprawę bezpieczeństwa energetycznego. Odgrywa też niebagatelną rolę we wdrażaniu nowych technologii oraz tworzeniu no wych miejsc pracy.
Tempo rozwoju produkcji urządzeń do OZE oraz ich wykorzystanie w gospodarce w różnych krajach zależy głównie od wsparcia polityków. Wydaje się, że obecnie zada niem państwa jest stworzenie korzystnych relacji cenowych dla producentów biomasy i wspieranie wykorzystania OZE w energetyce.
Kreowany przez producentów biomasy rynek pracy w ogromnym stopniu wpływa na aktywizację obszarów wiejskich, na ich ożywienie tak pod względem gospodarczym, jak społecznym. Proces ten jednakże powinien być wspierany przez odpowiednią polity kę państwa i stosowanie skutecznych mechanizmów finansowych, organizacyjnych, tu dzież nowych technologii [Gostomczyk 2009].
Produkcja biomasy w największym stopniu zależy od cen surowców energetycznych i wieloletnich gwarancji na zbyt. Według opinii ekspertów UE zawartych w dokumentach „Plan działania w sprawie biomasy” oraz „Strategia UE dla biopaliw” (Dz.U. UE C 195/69 z 18.08.2006), zwiększenie udziału odnawialnych źródeł energii o 5% spowoduje wzrost miejsc pracy na obszarach wiejskich o 250-300 tys. - pod warunkiem, że biomasa będzie produkowana w Europie. Nakład siły roboczej w odniesieniu do biopaliw jest 50-100-krotnie większy niż w przypadku paliw kopalnych, a produkcja energii elektrycznej
94 M ichał Jasiulewicz
z biomasy wymaga 10-20 razy większego zatrudnienia [Gostomczyk 2009]. Należy do tego dodać liczne miejsca pracy związane z przestawieniem i produkcją systemów cie płowniczych.
W sprawozdaniu Syntesis Report z 2003 r. przewiduje się, że przy właściwym wdraża niu surowców odnawialnych do 2020 r. przyrost miejsc pracy w UE może wynieść 2,5 mln, a z tego 2/3 powinno przypadać na sektor biomasy. W tej ogólnej liczbie zatrud nionych ok. 400 tys. miejsc pracy powstanie w dziedzinie badań i rozwoju. Pozostała część zatrudnionych to osoby o niższych kwalifikacjach - pracujący przy produkcji i zbiorze surowców energetycznych. Te optymistyczne perspektywy powinny być zachę cające dla obszarów wiejskich.
Według opinii Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego ws. „Zrównoważo nego Rozwoju jako siły napędowej w przemyśle” (Dz.U UE C 318 z 23.12.2006), przecho dzenie do bardziej zrównoważonej produkcji ze względu na wymagania ochrony środo wiska spowoduje istotne zmiany na rynku pracy. Zwiększenie produkcji biomasy do celów energetycznych może przyczynić się do zagospodarowania co najmniej 20 mln ha odłogów i ugorów. Uwzględniając element społeczny, każdy megawat zainstalowany w mocy produkcyjnej prowadzi do utworzenia 11 stanowisk pracy. Zatem utrzymanie po ziomu 10% OZE (2010) oznacza stworzenie 160 tys. nowych miejsc pracy na terenach Unii Europejskiej.
W energetyce wiatrowej szacuje się, iż zainstalowanie 1 MW mocy przyczynia się do zatrudnienia ok. 20 osób (opracowanie projektu, produkcja, instalowanie turbin). Szacuje się, że przy ustabilizowanym rynku na każdy 1 MW mocy turbin wiatrowych będzie przypadało 9,8 miejsc pracy i przewiduje się, że w roku 2020 w energetyce wiatrowej w UE będzie zatrudnionych łącznie ok. 1,5 mln osób.
Jak przewidują niemieckie służby ds. zatrudnienia, w wyniku zmiany systemu handlu uprawnieniami do emisji zanieczyszczeń liczba miejsc pracy w tym sektorze do 2020 r. wzrośnie do 34 tys. Te istotne zmiany zatrudnienia wskazują, iż polityka związana z od nową środowiska przynosi obustronne korzyści.
Szybkie tempo rozwoju OZE spowoduje wzrost zapotrzebowania na urządzenia wy korzystujące OZE - powstaną nowe miejsca pracy nie tylko przy obsłudze tych urzą dzeń, lecz także w biurach projektowych, zakładach wytwórczych oraz firmach instalują cych te urządzenia. Według niemieckiego ministerstwa środowiska w 2020 r. liczba miejsc pracy w sferze produkcji i wykorzystania OZE osiągnie poziom ok. 300 tys. osób, a tylko w biogazowniach powinno znaleźć zatrudnienie ok. 85 tys. osób.
Zarówno instytuty badawcze, jak i już funkcjonujące zakłady dowodzą, iż wykorzy stanie OZE stwarza kilkukrotnie więcej miejsc pracy niż energetyka tradycyjna, oparta na spalaniu surowców kopalnych i kilkunastokrotnie więcej niż energetyka jądrowa. Najwię cej miejsc pracy powstaje przy procesie spalania biomasy (2 os./1 MW), nieco mniej miejsc kreuje energetyka wodna, a także wykorzystanie gazu wysypiskowego i biogazu (ok. 1,5 os./1 MW), najmniej osób będzie pracowało przy obsłudze energetyki wiatrowej (0,2 os./1 MW). Wartości te dotyczą bezpośredniego zatrudnienia.
Jak z tego wynika, rozwój energetycznego wykorzystania biomasy stwarza najwięcej nowych miejsc pracy i to nie tylko w sektorze upraw energetycznych, transportu, prze twarzania biomasy, ale również przy obsłudze instalacji. Do ważnych aspektów należy
zaliczyć fakt, iż otwiera to nowe szanse dla mieszkańców tych obszarów wiejskich, gdzie szczególnie trudno kreować nowe miejsca pracy.
Z szacunków Światowego Funduszu na rzecz Przyrody wynika, że rozwój „zielonej energetyki” w Polsce może przyczynić się do powstania ok. 50-60 tys. miejsc pracy. Na rozwój bioenergetyki w dużym stopniu wpływa polityka państwa, a trzeba pamiętać, iż na terenach zachodniej i południowej Polski istnieje wciąż problem dużych obszarów „popegeerowskich”, które niezwykle trudno aktywizować. Duża część gruntów jest także niezagospodarowana - to odłogi, ugory, nieużytki, nieużytkowane łąki, które mogą być wykorzystane pod uprawę biomasy. Uruchomienie w Polsce na dużą skalę bioenergetyki umożliwi aktywizację wiejskich obszarów marginalnych.
PODSUMOWANIE
Uwzględniając możliwości rozwoju tylko agroturystyki [Jasiulewicz 2004] oraz bio energetyki, obszary wiejskie mogą się aktywizować w szybkim tempie. Przyczyni się to zarówno do stworzenia nowych miejsc pracy, jak i podniesienia poziomu życia mieszkań ców wsi. Istniejąca nadwyżka produkcyjna surowców rolniczych, niewykorzystane w pełni grunty rolne, zasoby siły roboczej - stwarzają dobre warunki do alternatywnego wykorzystania zasobów mieszkaniowych na rzecz agroturystyki, zaś gruntów i nieużyt ków rolniczych do rozwoju bioenergetyki.
PIŚMIENNICTWO
Gostomczyk W., 2009. Wykorzystanie biomasy do celów energetycznych w kreowaniu rozwoju obszarów wiejskich i miejsc pracy. [W:] Energetyczne wykorzystanie biomasy w działalności gospodarczej. Red. M. Jasiulewicz. Politechnika Koszalińska, Koszalin, 179-198.
Jasiulewicz M., 2004. Rozwój agroturystyki na Pomorzu Środkowym szansą aktywizacji obsza rów wiejskich w Unii Europejskiej. [W:] Gospodarka turystyczna w XXI wieku, szanse i bariery rozwoju w warunkach integracji międzynarodowej. AWF, Poznań, 281-286.
Jasiulewicz M., Stanny M. (red.), 2008. Rola gospodarstw wielkoobszarowych w zagospodaro waniu wsi woj. zachodniopomorskiego. Warszawa.
Kłodziński M., Dzun W. (red.), 2002. Aktywizacja wiejskich obszarów problemowych. IRWiR, Warszawa.
Zarębski M., 2002. Bariery i możliwości wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich. UMK, Toruń.
96 M ichał Jasiulewicz
OPPORTUNITIES FOR RURAL AREA DEVELOPMENT STIMULATION THROUGH AGROTOURISM AND THE PRODUCTION OF RAW ENERGY MATERIAL IN THE KOSZALIN SUBREGION
Abstract. This paper indicates the opportunities for the agricultural multifunctional development and the rural areas, the creation o f new jobs, both in agriculture and in other sectors. Plans for rural areas should pay particular attention to rural employment and diversification o f production as w ell as developm ent o f other non-agricultural functions in the rural areas.
Key words: agrotourism, raw energy material, changes in the development of rural areas.
Zaakceptowano do druku - Accepted for print: 10.09.2012
