Regionalne aspekty konkurencyjności (na przykładzie euroregionu karpackiego)

Pełen tekst

(1)1JiJ1:? 588. Halina Guzik Kat.dra Oospoclarld. .0,1••• 1".1. na 1. Wprowadzenie Każdy. region ma swoją przewagę konkuren c yjną wynikajqcą z jego naturalnych uwarunkowali lub historycznej akumulacji zasobów. To predystynuje regiony do pelnienia różnych funkcji wiod'lcych. Wc współczesnych warunkach gospodarowan ia dopiero wysoce zlożona konfiguracja prze, trzen",\ i odpowiednia sekwencja czasowa zaangażowanych zasobów materialnych i niematerialnych mogą spowodować, że region uzyskuje trwalq przewagę konkurencyjną. Dla gospodarek, których konkurencyjność na rynkach (w rÓŻnej skali przestrzennej) jest ni ska, integracja regionaln a może stać się metodą poprawy ich sytuacji . Może być także postrzegana jako pomost lączący daną gospoda rkę z krajami przodującymi ekonomicznie i konkurencyjnymi w skali globalnej. Podstawowe przyczyny integracji regionalnej można powiązać ze względami natury geograficznej (bliskość fizyczna i system polączeń komunikacyjnych ob ni żają koszty tran sportu), historycznej i kulturowej oraz eko nomicznej ( pod obie ństwo struktur popytu i podaży, które warunkuj,! wymianę i wspólpn\cę)'. Ważne sq te ż polityczne aspekty tego zjaw iska. Region będący elementem procesów integracyj nych staje się coraz ważniej szym dla spolecznośc i loka lnych i regionalnych dobrem publicznym. Może bowiem przyciągać (lub zniechęcać) inwestorów w zależnośc i od atrakcyjności i konkurencyjnośc i jego przestrzeni gospodarczej, spolecznej i środowiska naturaln:go. Jednostki i spoleczności terytorialne c hcą realizować rozwój w formach dobrowolnych i samodzielnie kształtowanych porozumień, które dają szansę na. JE. Jantoń ·Drozuowska. Reg ionalna integracja !-:(}.\'P0darcza, Wydawnictwo Naukowe PWN , Warsza wa-Pozna n 199&. s. 7..

(2) Halina Guzik. utrzymanie własnej niezależności, a zarazem pozwalają osiągnąć szereg korzyści z procesów integracyjnych. Jednym z charakterystycznych zjawisk integracyjnych zachodzących w Europie jest szeroka współpraca regionów przygranicznych, mogąca w znacznym stopniu wpłynąć na wzrost ich konkurencyjności. Wynika to między innymi z faktu, że w miarę zanikania granic gospodarczych, kulturowych, językowych, komunikacyjnych i prawnych w zachodzącym obecnie procesie integracji europejskiej - Europy dążącej do jedności w różnorodności - peryferyjne polożenie terenów przygranicznych może stać się atutem'. Regionom przygranicznym i transgranicznym przypada więc rola pomostów w europejskich procesach integracyjnych. Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie wybranych problemów współpracy transgranicznej Polski w aspekcie ich wpływu na wzrost konkurencyjności regionów. Badane zagadnienia zostały zaprezentowane na przykładzie euroregionu karpackiego. Rozważania analityczne dotyczą polskiej części tego regionu, a szczególnie obszaru położonego w województwie podkarpackim, którego udział w funkcjonowaniu euroregionu jest dominujący.. 2. Podstawy deflnlcYlne Identyflkacll obszarów transgranicznych W celu zidentyfikowania istoty euroregionu - w szczególności w jego instytucjonalno-prawnym wymiarze - celowe jest przybliżenie w pierwszej kolejności pojęcia współpracy transgranicznej. Europejska Konwencja Ramowa o Współpracy Transgranicznej między wspólnotami i władzami terytorialnymi z 21.05.1980 r. (konwencja madrycka) definiuje ją jako każde podjęte wspólnie działanie maj,!ce na celu uformowanie i dalszy rozwój sąsiedzkich kontaktów pomiędzy wspólnotami i władzami terytorialnymi dwóch lub większej liczby państw, jak też zawarcie porozumieli i przyjęcie uzgodnień koniecznych do realizacji takich zamierzeń'. Istota tego określenia oddana jest we wszystkich umowach i porozumieniach dotyczących współpracy transgranicznej, jakie w ostatnich latach Polska zawarła z sąsiadami. Współpraca transgraniczna jest pojęciem szerszym niż. współpraca euroregionalna. Dla jej prowadzenia nie są konieczne wspólne struktury po obu stronach granicy. Pojęcie współpracy transgranicznej zawiera w sobie przede wszystkim element funkcjonalny, akcentuje się jego przedmiot i cele. Pojęcie współpracy euroregionalnej, odwołując się do różnych form współpracy transgranicznej, nic jest z nią toż.same. Współpraca transgraniczna nabiera cech współpracy euro2. z. Szymla, [)('(erminall/y ro:.woju regionalnego, Ossolineum, Wroctaw-Warszawa-Kraków. 2000,s.IIS .. ., Europejska Konwencja Ramowa o. współpracy. transgranicznej mit;dzy wspólnotami i wla·. dzami terytorialnymi (tzw. karta madrycka), sporządzona w Madryt:ie 21,OS,19HO r..

(3) Reg iollallle aspekty konkurencyjno.k i .... regionalnej z chwilą wprowadzenia stalych, instytucjonalnych form dzialania. Pojęcie współpracy euroregionalnej podkre ś la znaczenie elementu strukturalnego, zwracając uwagę na problem jej ram instytucjonalno-prawnych. W s półpracę euroregi o nalną moż.tw więc ok reślić jako form ę współpracy międzynarodowej i współpracy transgranicznej, e ksponującą dodatkowo takie cechy,jak wyższy stopień instytucjonalizacj i struktur współpracy transgranicznej . Wyższy stopień instytucjonalizacji wspólpracy przejawia s ię w praktyce m.in . w powoływaniu s towarzyszeń, rad euroregionu, sekretariatów, grup roboczych, komitetów zarz'ld7.ających itp., a także w istnieniu licznych powiązań z wyspecjalizowanymi krajowymi i międzynarodowymi organami koordynacji współpracy transgrnnicznej. W s półprac O!. mi\,dzynarodowO! (zag raniczna , 7. za gr anicą ). W spółpraca. transgraniczna Cechy wynii.niaj:)cc: - przyległość (s,}sicd zko.!;ć) obszarów - regionalny lub lokalny chara klcr. Cecha. Współpraca curmcgionalna wyróż ni aj:jca - inslylUcjonalizacja slruklll r współpnl(.'y. Rys .l . Współpraca euroregionaln" na tle innych. pojęć. pokrewnych. Źródł o: opracowanie własne .. Termin "euroregion" nie ma charakteru oficjalnego w tym znaczeniu, że nie występuje on (w odróżnieniu od terminów "współpraca transgraniczna" czy "region graniczny") w oficjalnych dokumentach Unii Europejskiej i w więk szości umów państw owyc h odnoszących s ię do regionów prowadzących współpracę ponadgraniczną. Jest to zatem nadal określenie potoczne, lecz mocno już ugruntowane w literaturze, a także występujące często w różnych oficjalnych dokumentach regionalnych i lokalnych zw iązanych z formalizacją współ pracy transgranicznej. W konkluzji można stwierdzić. że współpnlca transgraniczna jest pojt;cicm szerszym niż współpraca euroregionalna - cech euroregionu (bez względu na rodzaj) nabiera z c hwilą wprowadzenia stalych instytucjonalnych form współ pracy. które umożliwiaj,! szeroki i prawnie uregulowany udział stron poprzez tworzone wspólnie organy i instytucje..

(4) Halinll. 3.. Współpraca. Gll~ik. przygraniczna w Polsce. Granice między byłymi paJistwami socjalistycznymi miały charakter (poza krótkimi okresami ułatwień kontaktów) wybitnie dziehlcy. Na fakt ten nałożył się brak spójnego systemu wzajemnego oddziaływania sąsiaduj'lcych obszarów przygranicznych . Do najważniejszych przyczyn tego stanu rzeczy nałeży załiczyć centralizację i upołitycznienie zawieranych umów i porozumień. W konsekwencji strefy przygraniczne cechowały się w dużej mierze regresem gospodarczym. Rozpoczęte w 1989 r. zmiany ustroju połityczno-gospodarczego państw Europy środkowo-wschodniej stworzyły diametrałnie inną sytuację w obszarze omawianej problematyki - rełatywnie poprawia się sytuacja obszarów przygranicznych, poprzednio peryferyjnych, w tym szczególnie zachodniej strefy przygranicznej będącej współną granicą z Uni'l Europejską. W długim czasie w szczegółnie korzystnej sytuacji znajd'l się wschodnie obszary przygraniczne, które będą mogły w pełni wykorzystać rentę położenia wzdłuż przyszłej zewnętrznej granicy Unii Europejskiej' . Wzrost zainteresowania współprac'ltransgraniczn'l w Połsce przejawia się w sferze praktycznej w utworzeniu i funkcjonowaniu na granicach Polski 13 curoregionów (stan na 31.10.2000 r.). Procesy transformacji ustroju gospodarczego wyznaczaj,! więc nowy jakościowo charakter konkurencyjności regionów - w tym interesuj"cych nas regionów przygranicznych. Bior,!c pod uwagę pł"szczyzny, na których odbywać się może współpraca transgraniczna można stwierdzić, że w Polsce współdziałanie regionów przygranicznych w ramach euroregionów moi.e być realizowane przez stosowne podmioty szczebla lokalnego i regionałnego. Jak wykaZllje praktyka, najczęściej zostaje utworzony zwi'lzek gmin rejestrowany przez właściwy sąd polski na podstawie Prawa o stowarzyszeniach, co pozwała w dałszym etapie na utworzenie struktury euroregionalnej z anałogicz nym zwi'lzkiem partnerów zagranicznych. Modeł ten, nazywany tc ż samorządo wym. występuje częściej i funkcjonuje przede wszystkim na granicy zachodniej . Drugi modeł to tworzenie ponadgranicznego związku międzyregionałnego posiadającego wspólny dła stron współpracuj'lcych statut. Jest to modeł administracyjno-samorz'ldowy. Charakteryzuje się aktywnym współuczestnictwem w procesie formalizacji współpracy transgranicznej władz regionalnych, centralnych lub samorz,!dowych. Dominuje na granicy południowo - wschodniej i wschodniej. Przykladem takiego "odgórnego" sposobu instytucjonalizacji współpracy eurorcgionałnej był proces tworzenia stanowi'lccgo przedmiot badaJi euroregionu karpackiego .. 4.1. Hausner, T. KuJlaci'.. J. Szlachta, Idelllx!ik(I(:;a 1I001'ych prohlemów rozwoj u H'g;mw!lIl'go Polski, Biuletyn KPZK PAN, 7. . 185, WarSZllwa 1998, s. 17..

(5) Regiona/ne aspekty konkurenc}jno.\\'i",. 4. Geneza euroregionu karpackiego względu zamieszkujące. na położenie geograficzne i tradycje historyczne społeczności przygraniczne obszary Polski, Slowacji, Ukrainy i Rumunii przez wiele lat rozwijały różne formy kontaktów i powiązalI. Te rozwinięte przez wieki nieformalne "stosunki międzynarodowe" wykraczające poza narodowe, kulturowe i geograficzne granice staly się przyczynkiem do utworzenia trwalszego związku, który może stać się jednym z ważniejszych czynników stabilizujących w tej części Europy i odegrać znaclilc:1 rolę w rozwoju gospodarczym tych obszarów. Jednym z czynników, który mial fundamentalne znaczenie w procesie tworzenia euroregionu jest problematyka narodowościowa. Omawiany region jest obszarem specyficznym pod względem kulturowym i społecznym. Specyfika polega na wielości występujących tutaj narodów, narodowości i grup etnicznych, z których każda dzięki swej wlasnej odrębności współtworzyła wspólną tożsamość Europy Środkowej. Zaszlości historyczne, sztuczna izolacja w okresie powojennym i wynikający stąd zły stan infrastruktury komunikacyjno-transportowej służ'lcej kontaktom międzyludzkim czy też naturalnej, przygranicznej wymianie handlowej stanowiły (w przekonaniu inicjatorów projektu euroregionu) argumenty za odbudową Ze. i rozwijaniem. możliwości współpracy. transgranicznej na tym obszarze.. Idea wspólpracy narodowej w tym regionie zainicjowana została przez wła dze bylego województwa krośniel\skiego. Pierwsze dzialania administracyjne oraz ożywienie kontaktów gospodarczych i handlowych podjęte zostały już w 1991 r. Wiosną następnego roku z inicjatywy wojewody krośnieńskiego odbyły się w Jaśle Przygraniczne Targi Regionalne, w których wzięli udzial handlowcy z Węgier, Ukrainy, Czech i Slowacji. Towarzyszyło im seminarium poświęcone możliwościom wspóldzialania regionów przygranicznych. Wtedy też powolana zostala Rada Współpracy Międzyregionalnej Przykarpacia, koordynująca wzajemne kontakty. W toku dalszych prac i spotkań powoI ano Komitet Przygotowawczy, którego zadaniem mialo być wykonanie prac wstęp nych niezbędnych do utworzenia euroregionu karpackiego. Po długotrwalych i często skomplikowanych konsultacjach, w których wzięli udzial przedstawiciele bezpośrednio zainteresowanych stron, zrzeszeni w Komitecie Euroregionu Karpackiego oraz reprezentanci Instytutu Studiów Wschód-Zachód (IEWS), przystąpiono do prac nad podstawowymi dokumentami - Porozumieniem i Statutem, sankcjonującym dzialalność przyszlego euroregionu. 14 lutego w 1993 r. w Debreczynie na Węgrzech przedstawiciele wladz terytorialnych Polski, Slowacji, Węgier i Ukrainy podpisali porozumienie o utworzeniu Związku Międzyregionalnego Euroregion Karpacki. Dokonalo się to przy politycznym poparciu ministrów spraw zagranicznych Polski, Węgier i Ukrainy, podpisuj'lcych "Deklarację o wspólpracy spoleczności zamieszkujących obszar euroregionu karpackiego. W dniach 29-30 kwietnia.

(6) Halina Gu zik. 1997 r. na posiedzeniu Rada Związku rozpatrzyla pozytywnie wniosek strony rumuńskiej o jej przyjęcie w charakterze czlonka zwyczajnego'. Przyjęte dokumenty są zgodne z prawem poszczególnych państw i nie naruszają kompetencji wlasnej państwa ani jego suwerenności. Dotyczy \O też zobowiązań finansowych kraju . Zawarte w Debreczynie porozumienie gwarantuje jego uc zestnikom nienaru sza ln ość granic pali stwowych , nie wyklucza prawa do zawierania umów z innymi partnerami nie zrzeszonymi w euroregionie. Poza. tym, nowo utworzony euroregion karpacki nic powinien być traktowany jako podmiot ponadnarodowy czy ponadpań stwowy. Gminy polskie należące do euroregionu le żą na terenie 26 powiatów (6 powiatów - w tym jedno miasto na prawach powiatu z województwa malopolskiego i 20 powiatów - w tym trzy miasta na prawach powiatu z województwa podkarpackiego). Dotychczasowa struktura terytorialna polskiej części euroregionu oparta byla na województwach. W jego sk lad wchodzily cale obszary czterech bylych województw - kroś nieliskiego , tarnowskiego , rzeszowskiego i przemyskiego . Struktura prze strzenna przynależn ości pozostalych krajów przedstawia się następuJ'!co:. - Węgry - 5 okręgów położonych w pólnocno-wschodni ej części kraju: Borsod-Abauj-Zemplen, Hajdu-Bihar, Hevcs, Jasz-Nagykun-Szolnok, Szabolcs-S zatlllar-Bereg , - Slowacja - 2 kraje: prcszowski , koszycki - Rumunia - 5 okręgów: Bihor, Siilaj , Satu-Mare, Maramures , Botospani, - Ukraina - 4 obwody: lwowski, zakarpacki, iwanofrankowski i czerniowiecki. Tabela l. Powierzchnia i ludność euroregionu karpackiego (stan na 31. 12 .1997 r.) Powicm:hnia. Kraj. w km 2 w liczbach bczwzgl~dnych. Polska Węgry. Ukraina S łowacja. Rumunia. w%. Ludnosć. w tys .. w lirzbach bczwzg lędnY(' h. Ludność. w%. t 8686 28639. t 3.2 20,2. 2376. t6 , t. 2609. t7,6. 566<X) t O459 27 104. 40,0 7.4. 6430 ) 111. 19,2. 2274. 43.4 7,5 t5,4. t4 t 488. t on.o. t4 800. t 00,0. Euroregion ogółe m. Powicrlchnia. 2 rOOlo: opracowanie własne .. s Euroregiony w "owym podziale admini.\'tracyjnym, GUS, Warszawa- Wroc ław 1999. s. 249 ..

(7) Regionalne. W porównaniu z powierzchnią euroregionu karpackiego w trakcie powstawania (51 579 km 2) obecny jego obszar jest prawie trzykrotnie większy. Pod względem obszaru (40%) oraz ludności (43,4%) odgrywają dominującą pozycję mają obwody ukraińskie. Polski udział w euroregionie to 13.2% ogółu powierzchni i 16,1% ogółu ludności.. Rada Euroregionu. Dyrektor wykonawczy. Komisje Rozwoju regionalnego. / Sekretariat. Przedstawiciel stwa krajowe. Ochrony. (Ukraina. Węgry.. środowiska. Slowacja, Rumunia). i turystyki Infrastruktury społecznej. L. Wymiany handlowej Rewizyjna. Rys. 2. Schemat organizacyjny euroregionu karpackiego Żródło: P. Heliliski, Euroregion Kmpacki i flIrysfyka, "Rynek Turystyczny" 1996, nr 7. zadań euroregionu powołane są następujące organy: Rada Związku, przewodniczący Rady, dyrektor wykonawczy, komisje robocze. Strukturę organizacyjną euroregionu karpaty ilustruje rys. 2.. Do realizacji. Za cechy wspólne łączące wszystkie części Euroregionu można uznać dobry stan środowiska naturalnego, duży potencjał - większą jego część stanowią obszary górzyste położone w obrębie łańcucha Karpat i jego pobliżu, znaczącą rolę rolnictwa i przetwórstwa spożywczego. Region ten dysponuje również znacznym potencjałem przemysłowym..

(8) Halina Guzik. 5. Charakterystyka potenclału demograficznego. I gospodarczego euroregionu Obecnie w skład polskiej części euroregionu karpackiego wchodzi cały obszar województwa podkarpackiego i tylko część (około 17%) województwa małopolskiego. Według informacji Sekretariatu euroregionu najbardziej prawdopodobne jest oparcie terytorialne polskiej strony euroregionu karpackiego na województwie podkarpackim, z wyłączeniem tej części, która obecnie leży na obszarze województwa małopolskiego". Stąd też rozważ.ania poniższe będą poświęcone regionowi podkarpackiemu. Ludno.I·c'. Województwo podkarpackie polożone jest w Polsce południowo -wschodniej na granicy z Ukrainą i Słowacją - w porównaniu do innych regionów kraju charakteryzuje się odmiennymi warunkami funkcjonowania wynikajflcymi przede wszystkim ze zróżnicowanych warunków przyrodniczych, społeczno-gospodarczych, a także historycznych. Obszar ten zamieszkuje 5,5% ogólu ludności kraju, co plasuje go na 9 miejscu w Polsce. Gęstość zaludnienia wynosi 119 osób/km 2 '. Ludność województwa mieszka w 45 miastach oraz 2166 miejscowościach wiejskich, które składają się na 1532 sołectwa, 160 gmin i 20 powiatów. Podkarpacie jest najbardziej wiejskim województwem w Polsce. Udział ludności wicjskiej wynosi 58,8%. Następstwem wiejskiego charakteru regionu są zarówno niższe od przeciętnych dochody mieszkańców, jak też wysoki przyrost naturalny. Na region przypada aż 21 % przyrostu naturalnego Polski. Większy udział ma tylko województwo małopolskie (22%), które jest prawie dwukrotnie ludniejsze. Województwo podkarpackie charakteryzuje się też niskim stopniem zurbanizowania - wskaźnik urbanizacji wynosi tu 41 , I % (przeciętnie w kraju 61,5%). W porównaniu ze średnią krajową podkarpackie jest województwem relatywnie "młodym" -ludność w wieku przedprodukcyjnym stanowi ponad 29%, w wieku produkcyjnym - 57,4%, w wieku poprodukcyjnym - 13,6%. Odpowiednie wielkości dla kraju wynoszą 26%, 59,6%.14,1%. Biorąc pod uwagę strukturę zatrudnienia według sektorów można stwierdzić, że na Podkarpaciu dominuje zatrudnienie w rolnictwie - 50,6%', a potem kolejno w przemyśle i budownictwie - 22,5%, uslugach nierynkowych - 13,9 G,{, oraz rynkowych - 13%. Slabością regionu jest niedostateczne wyposażenie w infrastrukturę oraz niższy od przeciętnych dla kraju poziom dochodów ludności. Stqd też Podkarpackie charakteryzuje się największq w kraju liczbą osób przypadajqcych na jedno mieszkanie (3,8 osób).. Tamże s,. 251 7 Informacje statystyczne dotYCZ4 stanu na koniec 1999 r.. l>. s Wskażnik ten uwzględnia równici. łowiectwo, leśnictwo i rybołówstwo..

(9) Regiona/lle a.\ pekty k01ikllrencyjno.k i .. .. Tabela 2. Ludnosć województwa w 1999 r. Wyszczególnienie Ludność ogółem. Luunosć Ludnosć. miast wsi. Bel.robotni. Stopa bezrobocia Przyrost naturalny na 1000 mieszkańców S'lldo migracji stałej Ludnosć z wyższym wyk sztalccnicm - w Ck ludnoSci ogółem. Województwo. podkłlrp:J c kie. t 25 2511 "• 873 5(X) 1 248700 ) 46 8tlO. t4,5% 3,0 1%0. -1.432 5,7IYo. Żródlo : dłlnc WUS w Rzeszowie - 2000 r.. Rolnic/lVo . Podstawową cechą odróżniaj <lcą rolnictwo województwa podkar-. packiego od reszty kraju są demograficzne uwarunkowania. Jak jui. wspomni,mo, w skali kraju na wsi mieszka 38% ogólu ludności, na Podkarpaciu - 60%. Wysoki jest też udzial zatrudnionych w rolnictwie - stanowią oni 45% ogól u zatrudnionych w tym regionie. Glówną przy czyn'l wysokiego zatrudnienia w rolnictwie jest mala powierzchnia przeci9tncgo gospodarstwa - średnio 3,9 ha przy ś redniej dla kraju 7,7 ha . W Polsce okolo 17% gospodarstw rolnych ma powierzchnię ponad 10 ha, w bylym województwie krośnietiskim takich gospodarstw jest tylko 2 ,7% , przemyskim 2,2%, rzeszowskim 1,4%. Ud zial bezrobotnych na wsi (w stosunku do ogólu bezrobotnych) wynosi w województwie podkarpackim okolo 65%. Wska ź nik ten uwzględnia tylko poziom bezrobocia rejestrowanego - bezrobocie faktyczne jest natomiast znacznie wyższe. Charakterystycznym zjawiskiem tego obszaru jest duży stopień dwuzawodowości, ponieważ okolo 60 % osób mieszkających w gospodarstwach rolnych posiada dwa źródla utrzymania (Polska - 47 %). Szczególnie duży stopień dwuzawodowości występuje w powiatach: kroś nieńskim. jasielskim i przemyskim. Ogólnie można s twierdzić, że wieś podkarpacka jest przeludniona, a gospodarstwa bardzo rozdrobnione. Po upadku PGR-ów w regionie istnieją niemal wylącznie drobnotowarowe gospodarstwa indywidualne - obejmują one okolo 95 % powierzchni użytków rolnych. Jednym z ważniejszych zadań władz regionu podkarpackiego będzie więc tworzenie miejsc pracy poza rolnictwem - w rzemiośle, uslugach, drobnym przetwórstwie i produkcji pozarolniczej . Szansą dla podkarpackiej wsi jest również rozwój agroturystyki. Pewne nadzieje budzi objęcie Podkarpacia Malopolskim Programem Rozwoju Wsi i Rolnictwa, którego podstawowym celem jest zwiększenie zatrudnienia poza rolnictwem oraz zmniejszenie bezrobocia na wsi. Program ten w polowie realizowany jest ze środków finansowych Unii Europejskiej..

(10) Halina Guzik. Przemy.I·I. W latach powojennych obszar obecnego województwa podkar-. packiego nalei.al do najbardziej zaniedbanych gospodarczo i kulturalnie regionów kraj u. Pewne ożywi enie gospodarcze przyniosla budowa Centralnego Okręgu Przemyslowego . W wyniku przywróceni a gospodarki rynkowej po 1989 r. upadlo wiele nierentownych firm nastawionych na produkcję zbrojeniową i eksport do bylych republik ZSRR. K o n sekwencją tego byly zbiorowe zwolnienia okolo 2/3 pracujących w prze m yś l e zbrojen iowy m i 1/2 w przetwórstwie rolno-spożywczym. Stopa bezrobocia w regionie przekracza o l.s punkta analogiczny wskaźnik dla kraju i ksztaltuje si ę na poziomie 14,5%. Bardzo ni ep okojący jest fakt, że badany obszar charakteryzuje s ię najwyższym w skali kraju odsetkiem bezrobotnych pozostaj tlcych bez pracy ponad rok - 45 ,3% (w Polsce - 38,7%), co jest jednym z poważniejszych problemów polityki rynku pracy w tym regionie - podobni e zresz tą jak w skali calej gospodarki narod owej. Pracownicy województwa podkarpack iego stanowi'l zaledwie 4% wszystkich zatrudnionych w kraju . Kolejny wskaźnik charakteryzujtlcy stan gospodarki regionów oraz ich potencjal rozwojowy (stosowany w praktyce funduszy strukturalnych UE) to produkt krajowy brulto (PKB) na I mie szka ńca . Jego wartość dla województwa podkarpackiego wynosi 8,6 tys . zl (ś rednia dla Polski 12, 1 tys. zl) i plasuje ten obszar wśród najslabicj rozw inięt yc h gospodarczo województw Polski . Tabela 3. Gospodarka województwa w 1999 r. Wysll.:zcgóln ienie. PKP na l micszkilrlc a w tys.. zł. Pol ska. Województwo podkurp<lCkic. t2. 1. 8.6. 65.9. 49,5. 9.5. 2. t. 1) . t. t 1.3. 2 20t.O. I 603 .0. Zak ł ady. osób fizycznych i podmiotów gO.'ipOJarel.yeh n" !(lOn osób Podmioty gospOd<lrClC 1. udzia łem kapitalu zagranicznego na 10 tys , osób Firmy otoczenia bizne su Nakłady. inw(...~lycyj nc w przedsiębiorstwac h w zl na I mics7.kanca Nakłady na dziahllno sć innowac yjn ą w prlcm y ś l c w zl na I mieszkanea Ud z i a ł w eksporc ie w % Udział w impordc w % Nak ł ad y inwestycyjne na ochronę ś rooowi s ka w zl n;1 l mie s zkańca Źródło: Powiaty. 3 tO.O HlO. tOO. 196.5 3 .2 1.7. 2333. t t 7.0. w Polsce. GUS. Warszawa 1999 T. Instytut Badali nad Pol ska Regionów, Warszaw a 1999 r.. Gospodarką Rynkow" ,. Najbardziej atrakcyjnymi powiatami ze wzg lędu na posiadany potencjał przemyslowy i i stniejącą infrastrukturę są: powiat rzeszowski (przemysI farmaceutyczny, sp rzętu domowego, spożywczy) , stalowowolski (przemysI hutniczy,.

(11) Regionalne aspekty. k(}lIklln}lI(·xin(J.~ci .... maszynowy), mielecki (specjalna strefa ekonomiczna Europark Mielec), d<;bicki (przemysi chemiczny), jasielski (rafi neria, przemysi chemiczny), krośnieński (huta szkla). Utrwalenie funkcji przemysiowej tego regionu b<;dzie wymagać utrzymania dzialalności w wyniku restrukturyzacji i przystosowania się do warunków gospodarki rynkowej, dużych COP-owskich przedsiębiorstw w przemyśle środków transportu, elektromaszynowym, rolno-spożywczym, lekkim i drzewnym, które mają możliwość osi'lgnięcia poziomu nowoczesnej produkcji zbliżonej do standardów europejskich . Tabela 3 ilustruje wybrane elementy potencjalu gospodarczego regionu podkarpackiego na tle kraju.. 6.. Potenclał. turystyczny w euroregionie karpackim. Obszar Karpat wchodz'lCY w skład euroregionu karpackiego spełnia wszelkie warunki, by stac się regionem turystycznym o dużej atrakcyjności. Turystyka winna być dominującą gałęzi'l w tym regionie, przyczyniajqcq się do jego aktywizacji gospodarczej. Niewqtpliwe walory turystyczne każdej z części euroregionu pomnaża ich wzajemna bliskość i powiqzania geograficzno-kulturowe . Wspólna oferta turystyczna może być znacznie bardziej interesuj'lca przede wszystkim dla turystów z zewnqtrz, ale także dła mieszkallców lego regionu. Polska część euroregionu karpaty polożona jest na Pogórzu Karpackim i w części łańcucha Karpat. Obszar ten charakteryzuje się wysok'l lesistościq. urozmaiconym krajobrazem, unikalnq florą i faun~l, licznymi zabytkami i pomnikami kultury - posiada zatem bardzo duże potencjalne możliwości rozwoju gospodarki turystycznej. Ogromnym atutem regionu jest niewielkie zanieczyszczenie powietrza nie przekraczające 0,'; % emisji krajowych . W połączeniu z dogodnymi warunkami klimatycznymi oraz licznymi źródlami wód mineralnych daje to możłiwość funkcjonowania lecznictwa uzdrowiskowego. Na obszarze województwa wyróżnia się kilka regionów o szczególnie korzystnych walorach turystyczno-krajoznawczych i wypoczynkowych . Należą do nich: Bieszczady, Beskid Niski i niemal caly pas Pogórza Karpackiego. Wybitnymi walorami historycznymi (zabytki. llluzea, miejsca pamię.·i narodowej) wyróżnia się poludniowo-wschodni fragment Kotliny Sandomierskiej polożony między Rzeszowem a Przemyślem oraz caly obszar Podkarpacia. Dla potrzeb turystyki w Euroregionie strona polska zaproponowala koncepcję strefowego ukladu terenów w powi'lzaniu z systemem ochrony przyrody. ukladem komunikacyjnym i strukturą sieci osadniczej. Zasadnicz,! strefą jest strefa ograniczonego zagospodarowania, która obejmuje tereny o najwyższych walorach przyrodniczo-krajoznawczych, jak np. Bieszczadzki Park Narodowy, objętych z tych względów statusem ochronnym. Glównym zalożenicm. które należy przyjąć przy zagospodarowaniu tej strefy jest uznanie za podmiot przy-.

(12) Halina Guzik. rody i walorów krajobrazowych. Dopuszcza się tutaj jedynie uprawianie turystyki specjalistycznej i dydaktycznej oraz kwalifikowanej pieszej. Strefa intensywnego zagospodarowania turystycznego obejmuje tereny leżące na południu byłego województwa krośnieńskiego, a więc pozostali! część Bieszczadów wraz z okolicami Jeziora SoliIiskiego oraz Beskidu Niskiego. Obszar ten jest przeznaczony do koncentracji kompłeksowych zespołów rekreacyjnych, a funkcja turystyczno-wypoczynkowa przyjęłaby formę pobytową, jak również stanowiła zaplecze i bazę wypadow,! w stronę Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Atrakcyjność pobytu na tym terenie ul.llpełniają doskonałe warunki do uprawiania turystyki: konnej, myśliwskiej, wodnej i wędkarskiej. Teren ten jest ciekawy pod wzgłędem przyrodniczym i krajobrazowym, łeży bowiem poza zasięgiem głównych obszarów przyrody chronionej, co daje możliwość uprawiania wszelkich form rekreacji. Strefa trzecia to strefa intensywnego zagospodarowania. Obejmuje tereny o mniejszym stopniu atrakcyjności turystycznej. Z tego powodu wskazana jest jako miejsce uzupełniania intensywnych form gospodarki rolno-leśnej przez wypoczynek pobytowy o cechach agroturystyki. Należy też podkreślić, że 50% powierzchni omawianego regionu obejmuje tereny chronionego krajobrazu w różnorakiej formie. Do najwyższej formy ochrony należ,!: Bieszczadzki Park Narodowy i Magurski Park Narodowy zlokalizowane na terenie byłego województwa krośnieIiskiego. Łączna powierzchnia tercnów prawnie chronionych wynosz,!ca około 70% powierzchni województwa, nałeży do największej w skali kraju, co świadczy o ogromnym potencjałe, umożliwiającym kreację produktu turystycznego najwyższej jakości. Kwestie turystyki były w euroregionie karpackim od początku traktowane priorytetowo. Już. jesienią ł993 r. w Wetlinie odbyła się międzynarodowa konferencja poświęcona kierunkom rozwoju turystyki na tym obszarze. Również. Rada Euroregionu Karpackiego dostrzega rangę tych problemów - w "Programie działałności Euroregionu Karpackiego" zawarto m.in. zapis o popieraniu i ułatwianiu działalności i współpracy biur podróż.y z euroregionu karpackiego w rozmaitych formach, w tym w szczególności poprzez tworzenie stałych stosunków współpracy (np. stowarzyszeń biur podróży), a także organizowanie wystaw i targów turystycznych (przykładem mog') być organizowane od kiłku łat targi w Krośnie i Koszycach) oraz podejmowanie inicjatyw mających na celu współne wchodzenie na rynki turystyczne patlstw trzecich. Na podkreślenie zasługuje duża aktywność funkcjonowania Komisji Roboczej do spraw Ochrony Środowiska i Turystyki. Na swój wniosek strona połska kontynuuje działałność właśnie w tej spośród kilku Komisji Roboczych Euroregionu Karpackiego. Świadczy to o wadze, jaką przywiązuje się w polskiej części euroregionu do rozwoju różnych form turystyki, przy jednoczesnym zabezpieczeniu potrzeb środowiska naturałnego..

(13) Regionalne .. . konkurellc}jno.vci .... 7. Mltdzynarodowy Rezerwat Biosfery "Karpaty Wschodnie" (MRB KW) Wspólpraca w zakresie ochrony środowiska jest jednym z priorytetów prawie wszystkich porozumień euroregionalnych. Dotychczasowe doświadczenia w tym zakresie dotyczą w zasadzie czterech zagadnień: - wspólnej ochrony obszarów szczególnie cennych przyrodniczo, - tworzenia specjalnych programów sanacji ekologicznej obszarów o zagrożonym środowisku,. - pierwszych prób tworzenia euroregionalnych programów ekorozwoju, - zdobywania funduszy na inwestycje związane z odnową środowiska na trenach przygranicznych, a dotyczących zwlaszcza ochrony wód i gospodarki wodnej. Szczególnie ważną dziedziną transgranicznych doświadczeń w zakresie ochrony środowiska są obszary chronione przekraczające granice państwowe, jak również obszary polożone wprawdzie na granicach Polski ale o międzyna. rodowym znaczeniu 9 . Jednym z najważniejszych przedsięwzięć na tej płaszczyźnie współpracy transgranicznej było utworzenie na terenie euroregionu karpackiego Między narodowego Rezerwatu Biosfery "Karpaty Wschodnie", który w lutym 1993 r. został wpisany na światową listę rezerwatów biosfery, otrzymując międzyna rodowy certyfikat UNESCO - MaB. Jest pierwszą tego rodzaju, a jedną z dwóch enklaw na świecie. Wraz ze sferą ochronmllączny obszar MRB "KW" wynosi 164 180 ha. Obejmuje on następujące obszary: Bieszczadzki Park Narodowy (pow. 27 064 ha) i Park Krajobrazowy Doliny Sanu (35 835 ha) po stronie polskiej, po stronie słowackiej zaś Obszar Chronionego Krajobrazu "Wychodne Karpaty" (40 605 ha) i po stronie ukraińskiej rezerwat "Stażyca" (14605 ha). Odrębność MRB"KW" uwidacznia się nie tylko w jego rzeźbie, ale także w składzie !lory w zbiorowiskach roślinnych i w bardzo osobliwym układzie ich pięter. Rezerwat chroni największy w Karpatach Wschodnich kompleks naturalnych lasów bukowych oraz wysokogórskich ląk - połonin, obejmuje obszar o minimalnym zaludnieniu (50 osób/km 2 ), a zatem wpływ działalności czlowieka na przyrodę jest minimalny. Ponadto Rezerwat jest ostoją dużych zwierząt leśnych - jest największym skupiskiem drapieżników w Europie. MRB "KW" jest jedynym w Europie trójstronnym rezerwatem biosfery z modelowym usytuowaniem wszystkich stref funkcjonalnych (centralnej, buforowej i przejściowej). W polskiej części rezerwatu wyróżniono trzy sfery różni'lce się celami i formami ochrony przyrody: - strefę wewnętrzną stanowi,! obszary Parku Narodowego objęte ochroną ścisł'l. Jest ona udostępniana tylko dla turystów pieszych, poruszających się po. II. Euroregiony ... , s. 75..

(14) Halina Gu:.ik. szlakach oznakowanych . W strefie tej ma miejsce ochrona systemów ekologicznych, a zatem jakakolwiek dzialalno ść czlowieka jest niepoż~dana; - strefę buforow~ tworzą obszary Parku objęte ochroną częściow<j. Dopuszcza się tutaj funkcjonowanie podstawowego zaplecza turystycznego tj. schronisk, pól namiotowych , parkingów i punktów gastronomicznych; - strefa przejściowa obejmuje dwa parki krajobrazowe . Naczeln~ ideą tej strefy jest realizacja w jej obszarze rozwoju zrównował.onego. Przeznaczona jest ona do rozwoju zaplecza dla turystyki tj . malych pensjonatów. schronisk, pól namiotowych, wyciągów narciarskich , tras narciarstwa biegowego, ścieżek rowerowych i tras konnych. Poza ochroną przyrody. która jest glównym celem funkcjonowania MRB "K W", ma on równiei. ulatwić ochronę dziedzictwa kulturowego oraz zabytków kultury materialnej i tradycji mieszkaliców regionu. Inne dzialania to: rozwój badań naukowych i edukacji ekologicznej, wspieranie ekoturystyki. rolnictw:l biodynamicznego i wykorzystania nowych źródcl energii. Kierownictwo parków wchodzących w sklad MRB "KW" zdaje sobie sprawę ze znaczenia rezerwatu i opieki ze strony UNESCO - MaB. kt óra stanowi niepowtarzalną szansę na peln,! ochronę tego obszaru i intensywny rozwój turystyki kwalifikowanej o charakterze międzynarodowym.. 8. Uwagi. końcowe. Wspólpraca pomiędzy calymi palistwami w ramach Unii Europejskiej nie rozwiązywala wszystkich problemów, zwlaszcza tradycyjnego zacofania ekonomicznego w strefach przygranicznych, ich wyludnienia i wzajemnych nieufności. Bariery te zdolala przelamać wspólpraca transgraniczna. realizowana na szczeblu lokalnym. Oddolne dzialania wladz lokalnych i obywateli w duchu dobrego sąsiedztwa są ważnym uzupełnieniem budowy Wspólnot Europejskich na szczeblu międzynarodowym . Euroregiony są faktem historycznym i ich znaczenie wraz z planem budowy Europy bez granic będzie z calą pewnośc ią wzrastać. Ze względu na polożenie geograficzne i uwarunkowania historyczne s poleczności zamieszkujące przygraniczne regiony przez wiele lat rozwinęly róźne formy kontaktów i powią zań. Powiązania te stanowią dziś ogromny potencjal potrzebny do procesów integracji z Unią Europejską. Wspólpraca w ramach euroregionów, prowadzona na gruncie polskim poprzez zastosowanie sprawdzonych już w Europie Zachodniej form i metod dzialania , opartych na zasadach konwencji madryckiej, powinna przybliżyć nas do Europy i jej struktur. Podstawowym czynnikiem tworzenia euroregionów w Polsce jest dążenie do integracji spoleczno-gospodarczej i kulturalnej regionów przygranicznych, która jest elementem ogólnego procesu integracji europejskiej. Wspólne przedsięwzięcia na zachodniej granicy Polski zaczynają przynosić konkretne korzy-.

(15) Regionalne ści,. konkurencyjności .... dlatego też inne obszary przygraniczne, widz,!c w nawiązaniu wspólpracy transgranicznej szansę rozwoju, dążą do jak naj szybszego jej urzeczywistnienia. Pomimo rozmaitych problemów rozwijają się różne więzi, kontakty i formy wspólpracy transgranicznej w ramach euroregionu karpackiego. Przede wszystkim w sferze produkcyjnej i handlowej. ale również w zakresie rozwoj u infrastruktury technicznej. w tym szczególnie sieci drogowej. kolejowej, przejść granicznych i bazy tury stycznej. Z uwagi na ograni czone ramy publikacji w opracowaniu zwrócono uwagę tylko na pewne wybrane aspekty funkcjonowania Euroregionu "Karpaty" . Glównym czynnikiem aktywizacji spo leczno-gospodarczej tego obszaru powinien być olbrzymi potencjal przyrodniczo-krajobrazowy. istotny dla rozwoju wszelkich form ruchu turystycznego i lecznictwa uzdrowiskowego. Specyfika euroregionu karpackiego przemawia za wyborem form turystyki z jednej stro ny najmniej degradujących środowisko , z drugiej zaś możliwych do uprawiania jedynie w warunkach prawdziwie naturalnej , nieskażo ncj cywilizacją przyrody. Takie sprzężenie dawaloby gwarancję optymalnej koegzystencji turystyki i ekologii. Barierą ograniczającą m o żliwości rozwoju turystyki na tym terenie jest niewielka baza turystyczna, o ni skim standardzie, nie zawsze trafnie zlokalizowana, osadzona ponadto w żle funkcjonującej infrastrukturze . Ogromna konkurencja panując a na św iatowym rynku turystycznym w sytuacji zwiększających się wymagań turystów, decyduje o konieczności kompleksowego zagospodarowania terenów tak, aby wykreować produkt turystyczny o wysokiej jllkości, relatywnie niskiej cenie i o cechach pozytywnie wyróżniając ych go s p oś ród produktów standardowych. Dlatego konieczne jest prowadzenie aktywnej polityki , zachęcającej obcy kapital do inwestowania w gospodarkę turystyc zną regionu. Ważną rolę powinny odegrać stale dzialania, które w s pomagają rozwój turystyki, m.in. monitorowanie bazy nocłegowej i żywieniowej, promocja na wybranych rynkach okre ślo nych rodzajów produktów, szkolenie kadr dla turystyki czy współtworzenie aktywnych in stytucji finan sowyc h, wspierających rozwój rynku turystycznego. Aktywizacja gospodarki turystycznej wymaga koordynacji dzialań, wspólpracy i koncentracji środków na szczeblu regionalnym. czyli spójnej polityki regionalnej, tworzonej przez wszystkie zainteresowane strony: administrację rządową , podmioty gospodarcze i ich zrzeszenia oraz s polecznośc i lokalne. Zinstytucjonalizowana w postaci euroregionów forma wspólpracy transgranicznej przynosi konkretne korzyści. Przede wszystkim przyspiesza wspólpracę poprzez wymuszenie konkretnych dzialań. Z granic tworzą się "pomosty", slużące wzmo żo nej wymianie , co jednocześnie ulatwia kontakty europejskie . Euroregiony nie mogą jednak być celem samym w sobie, kultywowaniem dzied zictwa historycznego. Decydującą rolę odgrywa ich praktyczna przydatność oraz skutki wspólpracy dla spoleczności lokalnych obszarów przygranicznych..

(16) Halilla GI/ zik. Regional Aspects of Compeliliveness wilh Reference lo Ihe Carpalhian Euroregion This pape r looks at haw Po land 's lfi.tl1 s·bordcr cooperalioll increases the competiti vcness. ofregiotls. The issues re searched are prcsented with referen(,,'e lo [he Carpathiall Euro re gioll . The ana lysis co nce ms, in parti cular, the part ot' the region Ihat is in the Polish Podkarpackie voivodship . which plays a dominant role in the Euroregion . Thc paper relalcs the reasons for, and the conditions surrounding . the establishment or Ihe Euroregion, and prese nts selected data concern ing its demographic and economic potential. As one of the bas ic factors adding. dynami sm to (he re gion, lourism is give n particular atlention ..

(17)