Trwałość przemian strukturalnych gospodarki polskiej w kontekście teorii dualizmu gospodarczego

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 859. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2011. Ryszarda Bolonek Katedra Ekonomii Stosowanej. Trwałość przemian strukturalnych gospodarki polskiej w kontekście teorii dualizmu gospodarczego 1. Wprowadzenie Celem artykułu jest wykazanie, że przemiany strukturalne w Polsce mają względnie trwały charakter z powodu akcesji do Unii Europejskiej oraz ze względu na przemiany strukturalne w wysoko rozwiniętych krajach na skutek zastosowania nowych technologii, w tym informacyjno-telekomunikacyjnych. W związku z tym można sformułować tezę, iż zapóźnienie technologiczne polskiej gospodarki, nie tylko względem wysoko rozwiniętych krajów, ale także niektórych krajów posocjalistycznych, implikuje konieczność kontynuacji przemian strukturalnych w ciągu najbliższych dekad. Zmiana struktury produkcji na korzyść większego udziału gałęzi przemysłu zaawansowanych technologicznie jest niezbędna, ponieważ w polskiej ofercie produktowej na eksport przeważają dobra nisko przetworzone. Nie mamy atrakcyjnej oferty produktowej na rynki globalne. W związku z tym pierwsza część artykułu poświęcona została teoretycznym podstawom wzrostu opartego na przemianach strukturalnych – teorii dualizmu gospodarczego, druga część dotyczy analizy znamion dualizmu gospodarczego w Polsce, trzecia odnosi się do współczesnych interpretacji dualizmu gospodarczego, w czwartej zanalizowano stan zaawansowania technologicznego polskiej gospodarki w kontekście współczesnej wersji dualizmu gospodarczego.. ZN_859.indb 75. 2011-09-02 08:29:36.

(2) Ryszarda Bolonek. 76. 2. Historia i źródła gospodarki dualnej Teoria rozwoju gospodarki dualnej po raz pierwszy została sformułowana przez Artura Lewisa w 1954 r. [Lewis 1954]. Występujący w gospodarce model dualnych sektorów wyjaśnia wzrost rozwijającego się kraju w kategoriach zmiany, czy przejścia, pomiędzy dwoma sektorami gospodarki: tradycyjnym sektorem rolniczym i nowoczesnym sektorem przemysłowym. Model dualnych sektorów w gospodarce występuje w warunkach nadwyżki zasobów pracy, to znaczy bezrobocia i niskiego poziomu zatrudnienia zasobów, szczególnie pracy. Trwały rozwój ma zapewnić transfer zatrudnienia z tradycyjnego i rolniczego sektora do nowoczesnego sektora przemysłowego i trwa on do momentu wyczerpania nadwyżek zasobów pracy w tradycyjnym sektorze. Gospodarkę dualną można zdefiniować jako posiadającą dwa sektory: – tradycyjny, na ogół rolniczy sektor o niskiej wydajności pracy, niskich płacach i niskim zaawansowaniu technologicznym, nie wyposażony kapitałowo, – nowoczesny sektor produkcyjny wykorzystujący nowe technologie, nasycony kapitałowo, o relatywnie wysokich płacach. Nowoczesny sektor w dużym stopniu zależy od importu dóbr w postaci nowoczesnych materiałów, maszyn czy technologii. Model A. Lewisa zakłada niski poziom krańcowego przychodu z pracy (MR L) w sektorze tradycyjnym (t), co implikuje niski poziom przeciętnej płacy (wt) w tym sektorze. Dla kontrastu nowoczesny sektor (n), nasycony kapitałowo, zatrudnia pracowników, płacąc im cenę pracy bardziej zbliżoną do rynkowej, np. o 30% wyższą (wn), by przyciągnąć pracowników z drugiego sektora, co można zilustrować (rys. 1). Istnienie nadwyżki niewykorzystanych zasobów pracy powoduje, że podaż pracy zarówno w sektorze tradycyjnym SLt, jak i nowoczesnym SLn jest doskonale elastyczna, a różnice w podaży pracy wynikają z różnicy płac w tych sektorach wn, wt jednakże tylko do wielkości zatrudnienia L3. W sektorze nowoczesnym (przemysłowym) wyższa płaca zachęca niewykształconych pracowników sektora tradycyjnego (rolniczego) do przejścia do pracy w tym sektorze, gdzie płaca wn zrównuje się z marginalnym przychodem z pracy wn = MR L11, co umożliwia pracodawcy zatrudnienie liczby L1 pracowników. Równowaga na rynku pracy w konkurencji doskonałej występuje przy warunku zrównania płacy (czyli kosztu krańcowego pracy) z wartością krańcowego produktu pracy. Wówczas dla takiej samej ceny produktu finalnego, popyt na pracę, czyli wartość krańcowego produktu pracy zrównuje się z krańcowym przychodem z pracy przy każdej wielkości zatrudnienia. Dlatego w rozważaniach teoretycznych możliwe jest zamienne traktowanie wartości krańcowego produktu pracy (popytu na pracę) i krańcowego przychodu z pracy przez różnych autorów. Równowaga na rynku czynników produkcji, a w szczególności na rynku pracy, opisana jest prawie w każdym podręczniku do mikroekonomii. Jednak w wielu podręcznikach krańcowy przychód z pracy ma dla wyższych wartości zatrudnienia L postać liniową (por. [Smith, Begg 1999, s. 159]), tak charakterystyczną dla przedsiębiorstw. Natomiast A.W. Lewis i jego kontynuatorzy (E.W. Nafziger, 1. ZN_859.indb 76. 2011-09-02 08:29:36.

(3) Trwałość przemian strukturalnych gospodarki polskiej.... Płace w. 77. MRL4. MRL3 MRL2. SLn. MRL1 wr wn wt. SLt. L1. L2. L3. L4 Zatrudnienie L. MR L – krańcowy przychód z pracy i jego różne poziomy od MR L1 do MR L4 t – sektor tradycyjny, n – sektor nowoczesny wr – płaca równowagi rynkowej SLn – podaż pracy w sektorze nowoczesnym wn – płaca w sektorze nowoczesnym SLt – podaż pracy w sektorze tradycyjnym wt – płaca w sektorze tradycyjnym. Rys. 1. Dwusektorowy model gospodarki W.A. Lewisa Źródło: opracowanie własne na podstawie: [Lewis 1954], cyt. za: [Nafziger 2006, s. 139].. Zatrudniając coraz więcej pracowników w sektorze nowoczesnym, przedsiębiorcy zyskują nadwyżkę, którą reinwestują powiększając zasoby kapitałowe. Na skutek ubytku pracowników w sektorze tradycyjnym następuje wzrost kapitału na pracownika, co powoduje wzrost marginalnego przychodu z pracy (popytu na pracę) i umożliwia wzrost ilości zatrudnienia, co implikuje wzrost płacy w sektorze tradycyjnym. Zatem ze wzrostem marginalnego przychodu z pracy wysokość płacy sektora nowoczesnego wn nie zmienia się, aż do wyczerpania nadwyżki zasobów pracy w sektorze tradycyjnym przy zatrudnieniu L3. Następnie podaż pracy staje się mniej elastyczna i ma nachylenie dodatnie, charakterystyczne dla podaży na większości rynków. Kolejny wzrost krańcowego przychodu z pracy, czyli popytu na pracę, do poziomu MR L4, wywołuje wzrost płacy równowagi wr przy wzroście zatrudnienia do L4. Zatem podaż pracy sektora nowoczesnego SLn zrównuje się z popytem MR L4, w wyniku czego kształtuje się płaca równowagi wr w sektorze nowoczesnym na poziomie wyższym od dotychczasowego. Rosną również płace w sektorze tradycyjnym. Z. Kozak) prezentują wklęsłą w stosunku do początku układu krzywą krańcowego przychodu z pracy, która stanowi analogię do krawędzi możliwości produkcyjnych, jako że opisywana teoria dotyczy zatrudnienia w całej gospodarce, a szczególnie w dwóch jej sektorach.. ZN_859.indb 77. 2011-09-02 08:29:36.

(4) 78. Ryszarda Bolonek. Według teorii W.A. Lewisa sektor rolniczy, który jest nasycony kapitałowo, oparty na zasadach rynkowych, nie stanowi sektora tradycyjnego. Zwolennicy tej teorii koncentrowali się bardziej na podziale dwusektorowym: rolniczym i przemysłowym oraz na różnicy w wyposażeniu kapitałowym między sektorem tradycyjnym i nowoczesnym. Znaczenie modelu W.A. Lewisa polega na tym, że wskazuje on zmiany strukturalne jako źródło wzrostu gospodarczego. Kontynuatorami modelu W.A. Lewisa są G. Ranis i J. Fei, którzy w 1961 r. stworzyli model Fei-Ranis [Nafziger 2006, s. 140]. Autorzy modernizują statyczne założenia W.A. Lewisa o szczególnie niskiej płacy w rolnictwie, biorąc pod uwagę fakt uregulowań instytucjonalnych, a mianowicie istnienie płacy minimalnej gwarantowanej ustawowo oraz istnienie presji związków zawodowych, i w związku z tym wprowadzają pojęcie płacy instytucjonalnej, na poziomie wyższym niż początkowo zakładał A. Lewis. W pełni skomercjalizowane rolnictwo i przemysł kończą możliwości wzrostu. Krytycy modelu W.A. Lewisa zarzucają mu nierealność założenia braku ograniczenia podaży pracy. Poza tym stały spadek zatrudnienia w rolnictwie, powodując wzrost płac w tym sektorze, doprowadza do wzrostu cen żywności, czego W.A. Lewis nie uwzględnił. Także wzrost zatrudnienia w sektorze przemysłowym powinien powodować stałą presję na wzrost płac, by zachęcić do przejścia pracowników sektora tradycyjnego. Ani model W.A. Lewisa, ani Fei-Ranisa nie zakładają napływu technologii do sektora rolniczego oraz migracji pracowników między krajami. Dopiero w 1970 r. J.R. Harris i M.P. Todaro podkreślali konsekwencje spowolnienia wzrostu nowoczesnego sektora w postaci migracji [1970, s. 126–142]. Jedną z ostatnich i najbardziej kompleksowych wersji modeli dualnych sektorów są teorie A.C. Kelly’ego i J.G. Williamsona [1973, s. 83–114] oraz Ch.M. Beckera, E.S. Millsa i J.G. Williamsona [1992], cyt. za: [Nafziger 2006, s. 142]. Są to modele dynamiczne. W przeciwieństwie do statycznego modelu W.A. Lewisa zakładają istnienie: oszczędności, akumulacji kapitału, wzrostu populacji, różnorodnych branż wytwórczości w obrębie zurbanizowanych i rolniczych regionów, uwzględniają także szersze spektrum stosowania instrumentów polityki gospodarczej w odniesieniu do handlu, rynku kapitałowego, przemysłu, usług itd. [Henderson 2005, s. 1578–1579]. Jednak punktem wyjścia nadal pozostaje dana, początkowa luka w produktywności między zurbanizowanymi i rolniczymi obszarami. Zatem urbanizacja jest rezultatem egzogenicznego postępu technicznego. J.V. Henderson zarzuca twórcom modeli, że nie uwzględnili w modelu, w jaki sposób rozpoczął się proces dualizacji sektorów i że nie istnieją naturalne siły. ZN_859.indb 78. 2011-09-02 08:29:37.

(5) Trwałość przemian strukturalnych gospodarki polskiej.... 79. powodujące efekt aglomeracji, który byłby pożywką dla przemysłowej koncentracji w sektorze zurbanizowanym. Wydaje się, że krytyka zamieszczona przez J.V. Hendersona jest dość dyskusyjna. Oczywiście można zgodzić się, iż wyodrębnienie przyczyn pojawienia się aglomeracji takich jak XIX-wieczna Łódź czy innych jest możliwe. Jednakże w każdym przypadku przyczyny te, a raczej ich splot jest inny. Zatem w pewnym sensie jest to naturalne zjawisko wynikające ze splotu określonych okoliczności. Jeżeli chcielibyśmy zaprzeczyć naturalnym powodom pojawienia się aglomeracji, to powinniśmy odpowiedzieć sobie na pytanie, czy możliwe jest sztuczne wywołanie efektu aglomeracji i przeniesienie najważniejszych przyczyn pojawienia się takiej aglomeracji, by wywołać jej sztuczne odwzorowanie. Jak się wydaje, już istniejące zasoby czy warunki naturalne mają określone znaczenie. J. Stiglitz podkreślał rolę luki płacowej między dwoma sektorami jako czynnika endogenicznego, a następnie w 1974 r. uznał, że wiele czynników, takich jak wielkość bezrobocia, płatności na fundusze społeczne, zmiany technologiczne są funkcją luki płacowej. Kontynuacją teorii gospodarki dualnej jest nowa generacja modeli kluczowego-peryferyjnego sektora (core-periphery models). Modele kluczowego-peryferyjnego regionu próbują rozwikłać przyczyny, dla których dwa identyczne regiony rozwijają się w różnym tempie, przy założeniu doskonalenia technologii. Niektóre z modeli traktują dualność w kategoriach dominującego miasta i reszty zurbanizowanego sektora. Inne analizują proces odwrotny, a mianowicie, w jakich warunkach, przy założeniu technologicznego postępu, niektóre zasoby przemysłowe opuszczają ośrodek kluczowy i przenoszą się na peryferie. Gospodarka dualna i modele kluczowego-peryferyjnego sektora są modelami regionalnymi z ograniczonymi implikacjami urbanizacyjnymi. Dwusektorowe modele kluczowego-peryferyjnego regionu uwzględniają ponadto rolę kosztów transportu i traktują jako egzogeniczne zmiany technologiczne w transporcie. Zdaniem S. Gomułki gospodarka dualna związana jest z luką produktywności między dwoma sektorami i w praktyce wynika z technologicznej dualności [1990, s. 187–191; 2009, s. 16]. Uważa on, że w każdej gospodarce, zacofanej czy rozwiniętej, istnieje zróżnicowanie wskaźników produktywności czynników wytwórczych. Sektor tradycyjny, w szczególności rolnictwo, rzemiosło, drobna wytwórczość, obejmuje działalność opartą na technologii wytworzonej w kraju, natomiast działalność sektora nowoczesnego opiera się w dużym stopniu na technologii importowanej. Aby zmniejszyć lukę technologiczną, kraj doganiający musiałby rozwinąć własną działalność wynalazczą lub przyciągnąć na swoje terytorium firmy z obszarów bardziej zaawansowanych technologicznie.. ZN_859.indb 79. 2011-09-02 08:29:37.

(6) 80. Ryszarda Bolonek. 3. Charakterystyka struktury gospodarki Polski okresu akcesyjnego do Unii Europejskiej 3.1. Uwagi ogólne. Dualizm rozwojowy jest międzynarodowym zjawiskiem najczęściej przypisywanym do grupy tzw. państw Trzeciego Świata. Jednak współczesne wersje teorii gospodarki dualnej, szczególnie te oparte na luce produktywności wynikającej z luki technologicznej, szczególnie pasują do krajów posocjalistycznych. Model W.A. Lewisa polega na przyspieszeniu wzrostu gospodarczego poprzez istnienie dominującego sektora gospodarczego i jednocześnie sektorów słabo rozwiniętych w ramach tych samych mechanizmów gospodarczych. A. Lipowski, badając dualizm transformacyjny w Polsce, doszedł do wniosku, że charakteryzuje się on współistnieniem tzw. alokacji politycznej, czyli pozostałości po systemie nakazowo-rozdzielczym, oraz rozwijającej się alokacji popytowej [2000, s. 3]. Autor ten uważa, że różnica między dualizmem rozwojowym krajów Trzeciego Świata a transformacyjnym polega na tym, iż pierwsza grupa krajów jest słabo ustrukturyzowana, natomiast kraje posocjalistyczne są źle ustrukturyzowane gospodarczo. Zdaniem A. Lipowskiego dualizm rozwojowy nie odnosi się do mechanizmu alokacji, lecz do różnego stopnia rozwoju poszczególnych sektorów. Zatem chronicznie różna dynamika poszczególnych sektorów nie występuje w dualizmie transformacyjnym, który jak zakłada wspomniany autor, jest ze swej istoty przejściowy, jednak zastrzega dalej, iż w przeciwnym razie cecha ta może okazać się charakterystyczna dla dualizmu transformacyjnego [Lipowski 2000, s. 64–65]. Natomiast Z. Kozak wskazuje na zbieżność rozwoju Polski i niektórych krajów słabiej rozwiniętych, podkreślając dualizm struktur gospodarczych i społecznych (duże miasta i wieś), któremu towarzyszy zróżnicowanie technik produkcji, wykształcenia. Autorka wskazuje także na zależność Polski od importu nowych technologii oraz imitacyjny względem Zachodu charakter postępu [Kozak 2001, s. 45–46]. Wydaje się zatem, że zmiany strukturalne są o wiele bardziej długotrwałe, trudne i permanentne, nie tylko ze względu na trwający proces przystosowania gospodarki Polski do gospodarki unijnej. W perspektywie są przemiany strukturalne na skutek zastosowania nowoczesnych technologii, nazywane w Stanach Zjednoczonych nową gospodarką, a w Europie gospodarką opartą na wiedzy. Analiza przemian strukturalnych okresów transformacji oraz akcesji do Unii Europejskiej przeprowadzona w latach 1996–2004, które obejmują końcową fazę procesu transformacji ustrojowej oraz przemiany strukturalne związane z przystosowaniem gospodarki Polski do gospodarki unijnej wykazuje, że zostały już w Polsce zbudowane rynkowe podstawy gospodarki. Zmiany na rynkach czynni-. ZN_859.indb 80. 2011-09-02 08:29:37.

(7) Trwałość przemian strukturalnych gospodarki polskiej.... 81. ków produkcji wskazują przeważający udział sektora prywatnego w porównaniu z publicznym na tych rynkach [Bolonek 2006], co można uznać za potwierdzenie istnienia rynkowych fundamentów gospodarki Polski. Wprawdzie system instytucjonalny wciąż nie nadąża za zmianami na rynkach czynników wytwórczych, to jednak przemiany gospodarcze tego okresu wskazują na niwelowanie większości wspomnianych przez A. Lipowskiego dysonansów strukturalnych polskiej gospodarki. Jednak wciąż pozostaje problem zbyt dużego udziału produkcji nisko przetworzonej w produkcji ogółem [Bolonek 2007b], a w konsekwencji brak dostosowania struktury popytu do struktury polskiej produkcji. W związku z dysonansem technologicznym znaczenia nabiera transfer nowych technologii, produkcja o wysokiej wartości dodanej, odpowiednia struktura napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych z przewagą inwestycji typu greenfield [Bolonek, Firszt 2007]. 3.2. Znamiona dualizmu rozwojowego w Polsce. Dualizm gospodarczy w Polsce przejawia się m.in. nadwyżkami siły roboczej w wielu dziedzinach, także w rolnictwie, w wyniku jej dezaktywizacji na skutek spadku produkcji w wielu dziedzinach wytwarzania i transformacji ustrojowej. Poziom dezaktywizacji w 2005 r. można ocenić na 10,8 mln osób w wieku produkcyjnym, które nie znalazły zatrudnienia. Zważywszy, że liczba osób w wieku produkcyjnym w 2005 r. wynosiła 23,6 mln osób, a liczba zatrudnionych w tym roku – 12,8 mln osób (23,6 – 12,8 = 10,8), mieliśmy nadwyżkę 10,8 mln osób w wieku produkcyjnym, które nie znalazły zatrudnienia. Dezaktywizacji nie towarzyszy odpowiedni przyrost nowych miejsc pracy [Bolonek 2008b]. Wprawdzie nie każdy w wieku produkcyjnym ma obowiązek pracy, jednak wiele z tych 10,8 mln osób chciało podjąć pracę. Okres socjalizmu pozbawił polskie społeczeństwo dochodów z kapitału i praca pozostaje głównym źródłem utrzymania większości obywateli. Występujący w Polsce nadmiar siły roboczej nie jest zjawiskiem okresowym, lecz strukturalnym. Powszechnie uważa się, że bezrobocie istniało przed 1989 r. w formie ukrytej i dlatego brakuje danych statystycznych na ten temat. Bezrobocie ujawniło się dopiero w okresie transformacji. Dlatego prezentacja stopy bezrobocia i wskaźnika zatrudnienia dotyczą okresu 1994–2009 ze świadomym pominięciem załamania produkcji po 1989 r. (celem jest wykazanie strukturalnych, a nie koniunkturalnych nadwyżek siły roboczej) – zob. tabela 1. Od rozpoczęcia okresu transformacji do 2003 r. wskaźnik zatrudnienia systematycznie zmniejszał się, a stopa bezrobocia rosła. W 2003 r. wskaźnik zatrudnienia wyniósł 44%, a stopa bezrobocia osiągnęła 20%. Po 2003 r. stopa bezrobocia systematycznie zmniejszała się, po części w wyniku wzrostu gospodarczego, a po części na skutek emigracji zarobkowej ok. 2 mln osób w ciągu. ZN_859.indb 81. 2011-09-02 08:29:37.

(8) Ryszarda Bolonek. 82. ostatnich kilku lat. W związku z tym można zauważyć znaczne fluktuacje stopy bezrobocia. Natomiast wskaźnik zatrudnienia systematycznie rośnie od 2003 r., jednak w zbyt powolnym tempie i mamy w Polsce jeden z najniższych w UE wskaźników zatrudnienia. Tabela 1. Wskaźnik zatrudnienia i stopa bezrobocia w Polsce w latach 1994–2009 (w %) 1994. 1997. 2000. 2003. 2006. 2009. Wskaźnik zatrudnienia. Wyszczególnienie. 52,1. 51,5. 47,4. 44. 47,2. 50,4. Stopa bezrobocia zarejestrowanego. 16,4. 10,3. 15,1. 20. 15,9. 12,1. Źródło: dla lat 1994–2006 tabl.: Aktywność ekonomiczna ludności w wieku 15 lat i więcej, w: [Rocznik Statystyczny RP 1995–2007] oraz dla 2009 r. tabl.: Aktywność ekonomiczna ludności w wieku 15 lat i więcej, w: [Rocznik Statystyczny RP 2010, s. 253].. W tej sytuacji wzrost gospodarczy w Polsce stymulowany wzrostem zagregowanego popytu, wynikającym z dopływu funduszy unijnych, może być zbyt słabym impulsem, by doprowadzić do utworzenia wielu nowych miejsc pracy tak, aby wskaźnik zatrudnienia wzrósł do poziomu 60–70%, jak ma to miejsce w rozwiniętych gospodarczo krajach UE. Charakterystyczna cecha dualizmu gospodarczego w postaci nadwyżki siły roboczej w rolnictwie występuje także w Polsce (tabela 2). Dane dotyczące Polski prezentowane są na tle struktury zatrudnienia UE. Jak wiadomo, poszerzenie UE o kolejne kraje spowodowało trudności w porównywaniu danych i dlatego w odniesieniu do 2000 r. przedstawione są dane dla UE-25, w 2006 r. dla UE -25 i UE-27, natomiast w 2008 r. dla UE strefy euro oraz UE-27. Tabela 2. Zmiana struktury zatrudnienia w Unii Europejskiej i w Polsce w latach 2000–2008 Pracujący według rodzaju działalności (w %) Rodzaj wytwórczości. 2000. 2006. 2008. UE-25 Polska UE-25 UE-27 Polska Rolnictwo. 5,6. 26,3. UE strefa euro. UE-27 Polska. 4,9. 6,3. 19,2. 3,9. 5,7. 14,0. Przemysł i budownictwo. 26,5. 27,2. 24,7. 25,0. 26,9. 24,6. 24,9. 31,9. Usługi. 67,9. 46,5. 70,4. 68,7. 53,9. 71,5. 69,4. 54,1. Razem. 100,0. 100,0. 100,0. 100,0. 100,0. 100,0. 100,0. 100,0. Źródło: opracowanie własne na podstawie tabl. 6(606): Podstawowe dane o Unii Europejskiej, w: [Rocznik Statystyczny RP 2009, s. 762].. ZN_859.indb 82. 2011-09-02 08:29:37.

(9) Trwałość przemian strukturalnych gospodarki polskiej.... 83. Zmiany strukturalne w Polsce w latach 2000–2006 spowodowały spadek zatrudnienia w rolnictwie z 26,3% w 2000 r. do 19,2% w 2006 r., jednak wciąż w tym sektorze tkwią nadwyżki siły roboczej, mimo niewątpliwych przemian. W Polsce zatrudnienie w rolnictwie jest wciąż trzy i pół razy (14/3,9 = 3,3) wyższe niż w krajach strefy euro UE i około 2,5 razy wyższe niż w UE-27. Zatem w kategoriach nawet tradycyjnie pojmowanego dualizmu gospodarczego wciąż istnieją niewykorzystane zasoby pracy w rolnictwie, które zgodnie z teorią W.A. Lewisa należy przesunąć do sfery nowoczesnego sektora produkcji dóbr, a szczególnie usług. Jednak sektor przemysłu w Polsce po okresie transformacji nie stał się tak nowoczesny, jak oczekiwano. Napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do Polski spowodował wzrost wydajności pracy, szczególnie w przemyśle. Na przykład największa dyspersja między wzrostem produkcji a spadkiem zatrudnienia nastąpiła w przypadku wytwarzania sprzętu RTV, gdzie produkcja wzrosła sześciokrotnie, a zatrudnienie obniżyło się o 40% i jest to przemysł wysokiej techniki. Znaczna różnica pomiędzy wzrostem produkcji a obniżeniem zatrudnienia występuje także w przypadku produkcji maszyn i urządzeń, wyrobów z surowców niemetalicznych, w przemyśle chemicznym i włókienniczym [Bolonek 2007c]. Wzrost wydajności pracy w Polsce na tle krajów OECD ilustruje tabela 3. Tabela 3. Tempo wzrostu produktywności pracy w Polsce i krajach OECD w latach 1995–2000 oraz 2001–2007, mierzone w procentach PKB na przepracowaną godzinę Wyszczególnienie. 1995–2000. 2001–2007. Polska. 6,2. 3,5. OECD. 2,2. 1,7. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych [OECD Factbook 2009].. Jak wynika z tabeli 3, Polskę w latach 1995–2000 charakteryzował bardzo silny wzrost produktywności pracy, niemalże trzykrotnie wyższy niż w krajach OECD (6,2/2,2 = 2,8), zapewne w wyniku transformacji. W latach 2001–2007 tempo wzrostu produktywności pracy pozostaje wciąż wysokie, jednak już tylko dwa razy wyższe niż w krajach OECD (3,5/1,7 = 2,0). Mimo tak wysokiego tempa wzrostu, poziom wydajności pracy na tle pozostałych krajów UE jest nadal niski (tabela 4). Jak wynika z tabeli 4, poziom wydajności pracy w 2000 r. był o około połowy niższy aniżeli w UE. Mimo znacznego tempa wzrostu wydajności pracy przedstawionego w tabeli 3, poziom wydajności pracy w stosunku do UE-27 wzrósł do poziomu 62,8%, jednak wciąż oscyluje nieco powyżej połowy wydajności pracy w krajach strefy euro UE.. ZN_859.indb 83. 2011-09-02 08:29:38.

(10) Ryszarda Bolonek. 84. Tabela 4. Poziom wydajności pracy w Polsce na tle krajów UE w latach 2000–2008 (w %, UE-27 = 100) 2000. 2006. 2008. UE-25. Polska. UE-25. UE-27. Polska. UE strefa euro. 105,4. 55,5. 103,9. 100,0. 61,5. 109,2. UE-27. Polska. 100,0. 62,8. Źródło: opracowanie własne na podstawie tabl. 6(606): Podstawowe dane o Unii Europejskiej, w: [Rocznik Statystyczny RP 2009, s. 762].. Nacisk na konwergencję powoduje wzrost wydajności pracy, co skutkuje bezzatrudnieniowym charakterem wzrostu gospodarczego. Potwierdzeniem tego faktu jest ujemny bilans liczby miejsc pracy w całej gospodarce w latach 1995–2005. Na początku transformacji w latach 1990–1993 zlikwidowano netto 2,5 mln miejsc pracy [Tworzenie nowych miejsc pracy 2004], a na podstawie danych GUS z lat 1995–2005 można stwierdzić, że w okresie tym zatrudnienie zmniejszyło się o 2,5 mln. Zatem przyczyną wzrostu bezzatrudnieniowego w Polsce jest wzrost wydajności pracy w całej gospodarce, jednak głównie w przemyśle, szczególnie w średniowysoko i wysoko zaawansowanych technologicznie dziedzinach, gdzie różnica między wzrostem produkcji a spadkiem zatrudnienia jest największa. Jest to sytuacja dość niebezpieczna dla spójności społeczno-ekonomicznej, zważywszy że udział produkcji gałęzi przemysłu wysokiej techniki w produkcji ogółem jest w Polsce niski i wynosi ok. 4,5% (tabela 5). Oznacza to, że wzrost udziału produkcji zaawansowanych technologicznie dziedzin prowadzi nieuchronnie do dalszej redukcji zatrudnienia. Nie byłoby w tym nic niepokojącego, gdyby rozwojowi tych dziedzin towarzyszył wzrost zatrudnienia w placówkach projektowych i naukowo-badawczych, jak ma to miejsce w krajach wysoko rozwiniętych. Zatem rozwiązaniem byłby rozwój zaawansowanych technologicznie dziedzin, a przynajmniej wzrost ich udziału z obecnego poziomu 4,5%. Jednak jak wykazano wcześniej, wchłonięcie nadmiaru siły roboczej nie dokonuje się w samych gałęziach przemysłu wysokiej techniki, lecz w usługach na rzecz tychże gałęzi, a mianowicie rozwiniętej działalności patentowej i wdrożeniowej sektora B+R, przygotowania produkcji, marketingu itd. Wymagałoby to stworzenia nowych miejsc pracy w sektorze B+R finansowanym przez przedsiębiorstwa. Dotychczasowa działalność przedsiębiorstw przemysłowych w naszym kraju wciąż odgrywa rolę odtworzeniową, ograniczającą się do produkcji, pomijając aspekt przygotowawczy tworzenia nowych produktów, projektowania procesów technologicznych. Potwierdzeniem tego faktu jest ograniczony zakres działalności patentowej i wdrożeniowej [Bolonek 2005]. Dla przykładu można podać, że w 2005 r. liczba patentów we Francji i Anglii wynosiła po ok. 2 tys., w Niem-. ZN_859.indb 84. 2011-09-02 08:29:38.

(11) Trwałość przemian strukturalnych gospodarki polskiej.... 85. czech ok. 6 tys., w krajach posocjalistycznych, takich jak Węgry było ich 37, w Czechach – 15, w Polsce – 11. Dla porównania w tym samym czasie w Stanach Zjednoczonych liczba patentów wyniosła powyżej 16 tys. [OECD Factbook 2008]. Zatem rodzima działalność patentowa jest na bardzo niskim poziomie i odzwierciedla nieprawidłowości finansowania i motywowania sfery badawczo‑rozwojowej w Polsce. Przytoczone powyżej dane potwierdzają istnienie luki technologicznej w Polsce i import technologii, głównie z krajów Unii Europejskiej. Kolejnym argumentem potwierdzającym istnienie luki technologicznej jest podział obrotów przemysłowych w Polsce na zaawansowane i niezaawansowane technologicznie. Wyodrębnienie tradycyjnych i nowoczesnych dziedzin gospodarowania w Polsce zostało dokonane na podstawie danych statystycznych GUS w zakresie podziału gospodarki na technologie: tradycyjne dotyczące średnionisko i nisko zaawansowanych oraz nowoczesne w zakresie wysoko i średniowysoko zaawansowanych, co przedstawia tabela 5. Tabela 5. Gospodarka dualna w podziale na wysoko i średniowysoko zaawansowane technologie oraz średnionisko i nisko zaawansowane technologie dotyczące obrotów przemysłowych w Polsce w latach 1995–2007 Gospodarka dualna Nowoczesne dziedziny wytwarzania w tym:. Obroty przemysłowe (w %) 1995. 2000. 2003. 2006. 2007. 27,7. 39,6. 28,1. 31,6. 31,7. wysoka technika wytwarzania. 4,0. 4,3. 4,5. 4,9. 4,8. tradycyjne dziedziny wytwarzania. 72,3. 60,4. 71,9. 68,4. 68,5. 100,0. 100,0. 100,0. 100,0. 100,0. Razem. Źródło: opracowanie własne na podstawie tabl. 13(173): Struktura produkcji sprzedanej według poziomów techniki, w: [Rocznik Statystyczny Przemysłu 2007, s. 472], oraz tabl. 13(167): Struktura produkcji sprzedanej w sekcji przetwórstwo przemysłowe według poziomu techniki, w: [Rocznik Statystyczny Przemysłu 2008, s. 432–433].. Jak wynika z tabeli 5, nowoczesne gałęzie wytwarzania stanowią ok. 30% obrotów przemysłowych w Polsce, natomiast tradycyjna gospodarka obejmuje ok. 70% obrotów przemysłowych. Wniosek wynikający z powyższego zestawienia dotyczy jedynie zachwiania równowagi strukturalnej produkcji w Polsce między nowoczesnymi i tradycyjnymi gałęziami gospodarowania. Analiza nie dotyczy bowiem stanu jakości wyposażenia sektora przemysłu pod kątem automatyzacji, robotyzacji czy informatyzacji przemysłu. Przestarzała struktura produkcji jest utrwalana przez wadliwą strukturę napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych, która w 2005 r. w podziale. ZN_859.indb 85. 2011-09-02 08:29:38.

(12) 86. Ryszarda Bolonek. na inwestycje w wysoką, średniowysoką, średnioniską i niską technikę kształtowała się odpowiednio: 2,8%, 34,2%, 31,5%, 31,5%. Można stwierdzić, że napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych w 2005 r. w 37% (2,8 + 34,2 = 37) dotyczył nowoczesnych dziedzin wytwarzania i w 63% (31,5 × 2 = 63) tradycyjnych gałęzi [Bolonek 2007c]. Zatem struktura napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych połowicznie spełnia oczekiwania unowocześnienia podażowej strony gospodarki polskiej. Wprawdzie w „Narodowej strategii spójności na lata 2007–2013” zakłada się wzrost udziału produktów wysokiej i średniowysokiej techniki w produkcji sprzedanej z 30% do 37%, to jednak tempo rozwoju technologicznego gospodarki jest zbyt wolne nie tylko w świecie, ale także w krajach posocjalistycznych. Podsumowując, znamiona tradycyjnie rozumianego dualizmu gospodarczego w Polsce to: – wysoki poziom rezerw siły roboczej, szczególnie w rolnictwie, o czym świadczą wciąż wysoka stopa bezrobocia, niski wskaźnik zatrudnienia oraz niewłaściwa struktura zatrudnienia (tabela 2), – niski poziom zaawansowania technologicznego gospodarki (tabela 5), – wciąż niski poziom wydajności pracy (tabela 4), mimo relatywnie wysokiego tempa jej wzrostu (tabela 3), – bezzatrudnieniowy charakter wzrostu gospodarczego. W tej sytuacji, pierwotny, dwusektorowy model W.A. Lewisa w podziale na rolnictwo i przemysł jest odwzorowany w Polsce tylko częściowo, ponieważ możliwości przesunięć zatrudnienia z rolnictwa do nowoczesnego sektora przemysłowego wciąż istnieją. Jednak problemem jest niski udział nowoczesnego, zaawansowanego technologicznie przemysłu w produkcji i sprzedaży – kształtuje się on na poziomie ok. 4,5–4,9% w ciągu ostatnich kilku lat. Bardziej interesujące jest jednak, w świetle powyższych danych, traktowanie gospodarki dualnej w jej współczesnej wersji, a mianowicie w kategoriach luki produktywności i wynikającej z niej luki technologicznej. 4. Współczesny charakter gospodarki dualnej Współczesne pojmowanie gospodarki dualnej uległo znacznej ewolucji, a w szczególności zmienił się sektor produkcji uważany za nowoczesny ze względu na pojawienie się sieci komputerowej i aplikacji sieci w wielu gałęziach przemysłu. Zatem coraz bardziej istotne stają się strukturalne przemiany gospodarcze w wysoko rozwiniętych krajach w związku z zastosowaniem sieci komputerowej w gospodarowaniu oraz towarzyszące im zjawiska, które trudno jest jednoznacznie wyjaśnić na gruncie dotychczasowej teorii ekonomii. Wzrost znaczenia sektora wiedzy jako kwalifikacji i umiejętności pracowników potę-. ZN_859.indb 86. 2011-09-02 08:29:38.

(13) Trwałość przemian strukturalnych gospodarki polskiej.... 87. guje presję na rozwój nowych dziedzin gospodarowania. Stopień zaawansowania przemian strukturalnych w krajach wysoko rozwiniętych skłania do weryfikacji poglądów na temat dualizmu gospodarczego. Współczesny, przestrzenny dualizm gospodarczy może dotyczyć obszaru Europy w odmiennej od dotychczasowej formie. Różni się on od istniejącego od dawna w Europie dualizmu rozwojowego między dawnymi i nowymi członkami UE. Dotychczasowa spójnościowa polityka Unii w tym zakresie miała zmniejszyć dystans rozwojowy na kontynencie europejskim i uczynić go bardziej konkurencyjnym. Na skutek zaawansowania technologicznego i rozwoju sieci internetowych we współczesnej gospodarce, oprócz mechanizmu konwergencyjnego, pojawił się przeciwstawny mechanizm dywergencyjny z niespotykanymi dotychczas korzyściami skali, wynikającymi z zastosowania sieci komputerowej. Współistnienie obu tendencji powoduje, że żaden z tych mechanizmów nie zyskuje pełnej dominacji. Biorąc powyższe pod uwagę, należałoby przychylić się do interpretacji dualizmu gospodarczego jako współistnienia w gospodarce obszarów wzrostu i stagnacji nie tylko w krajach Trzeciego Świata. Istnieje zagrożenie, że może on pojawić się w krajach Unii Europejskiej, mimo wysiłków na rzecz spójności gospodarczej tego obszaru. Współczesna wersja gospodarki dualnej uwzględnia istnienie tradycyjnego sektora gospodarki znajdującego uzasadnienie w dotychczasowej teorii ekonomii oraz jednoczesne istnienie nowych zjawisk gospodarczych, nazywanych nową gospodarką lub gospodarką opartą na wiedzy, których wyjaśnienie w kontekście dotychczasowego dorobku teorii ekonomii budzi wątpliwości. Dopóki jednak istnieją wątpliwości co do identyfikacji nowych zjawisk, dualność gospodarcza bardziej zbliża się do istnienia dwóch rodzajów tej samej gospodarki – tradycyjnej i jej wersji elektronicznej, choć użycie nazwy elektroniczna gospodarka nie odzwierciedla przemian funkcjonowania gospodarki łącznie ze zmianami społecznymi. Wobec trudności z jednoznacznym odrzuceniem bądź udowodnieniem istnienia tego, co nazywamy nową gospodarką lub gospodarką opartą na wiedzy, można tylko jak na razie stwierdzić dualizm gospodarczy. Każdy inaczej interpretuje pojęcie wiedzy. Nie znaleziono dotychczas metody pomiaru wiedzy jako wyznacznika gospodarki opartej na wiedzy, tak jak nie ma metody pomiaru aktywów niematerialnych będących podstawą nowej gospodarki. Zatem posługiwanie się nazwą gospodarka oparta na wiedzy jest równie nieuprawnione, co posługiwanie się nazwą nowa gospodarka. Trzeba jednak zauważyć wysiłki wielu badaczy zmierzające do zmiany tego stanu rzeczy. Mimo że nazwy gospodarek są nieuprawnione, pozostają nowe zjawiska udowodnione poprzez cząstkowe metody pomiarowe [Bolonek 2008a], które jednakże trudno określić w makroskali. Taka wycinkowa metoda pomiaru segmentu wiedzy dotyczy np. kapitału ludzkiego i intelektualnego [Dobija 2003,. ZN_859.indb 87. 2011-09-02 08:29:38.

(14) 88. Ryszarda Bolonek. s. 159] czy pomiaru ilości innowacji bądź wydatków na badania i rozwój. Jednak wciąż brakuje makroekonomicznego modelu uwzględniającego wszystkie elementy wiedzy w sposób ilościowy i jakościowy. Dlatego zdarza się, że autorzy zamiennie używają obu nazw jednocześnie. Jednak sednem przemian pozostaje gospodarka sieci komputerowej, która wymaga odrębnej charakterystyki, ponieważ jest źródłem nowych zjawisk gospodarczych: – struktury rynku dóbr i usług sieci komputerowej, która zdaniem niektórych ekonomistów jest odmienna od określonej w dotychczasowej teorii ekonomii, – zmiany charakteru konkurencji, – efektów zewnętrznych zwanych efektami sieci, – personalizacji produktu i cen [Bolonek 2007a]. Konsekwencją obecności efektów zewnętrznych sieci komputerowej jest fakt, że właściciel technologii może zachęcić konkurentów do wejścia na rynek i nawet ich subsydiować, ponieważ w ten sposób doprowadzi do wzrostu wielkości rynku, którego by nie osiągnął, działając w pojedynkę. Ma to ogromne znaczenie dla rozwoju regionalnego, a w szczególności dla tworzenia się gromad, skupisk (clusters) firm powiązanych ze sobą technologicznie poprzez komplementarność produkowanych dóbr, standaryzację części i metod projektowania oraz kompatybilność. Jest to warunek konieczny, umożliwiający konkurowanie między tymi firmami. Zmienia to możliwości równomiernego przestrzennego zagospodarowania kraju na korzyść skupisk firm. Zatem współczesna forma gospodarki dualnej dotyczy sektora tradycyjnego – nie sieciowego oraz nowoczesnego opartego na sieci komputerowej. Według danych zawartych w World Economic Outlook [The Information Technology Revolution 2001, s. 107] wydatki na technologie informacyjne w 1999 r. wynosiły 5% PKB i więcej w takich krajach, jak: Singapur, Hongkong, USA, Wielka Brytania; w granicach 3–4% PKB w Finlandii, Irlandii, Norwegii; w granicach 2,5% PKB na Filipinach i w Tajlandii. Natomiast produkcja dóbr ICT obejmująca aktywne komponenty, wyposażenie do elektronicznego przetwarzania danych i dla telekomunikacji wynosiła w 1999 r. w Singapurze i Malezji ok. 30% PKB, w Irlandii ok. 12% PKB, w Korei, Tajwanie, na Filipinach i w Tajlandii ok. 10% PKB; poniżej 5% PKB wyniosła produkcja w Finlandii, Szwecji, Izraelu i Japonii, natomiast produkcja w Stanach Zjednoczonych wyniosła zaledwie ok. 2–3% PKB. Udział eksportu dóbr IT w eksporcie światowym wynosił ok. 11% według danych z 1999 r. [The Information Technology Revolution 2001, s. 107]. Udziały największych eksporterów dóbr ICT zostały zaktualizowane w tabeli 8. Jednak już w 1999 r. rynek dóbr i usług sieci komputerowej miał znaczny udział w PKB niektórych krajów oraz 11-procentowy udział w handlu globalnym.. ZN_859.indb 88. 2011-09-02 08:29:39.

(15) Trwałość przemian strukturalnych gospodarki polskiej.... 89. Powyższe dane świadczą o zmianach strukturalnych w produkcji i sprzedaży. Są one naturalną konsekwencją wzmożonego inwestowania w produkcję i dystrybucję dóbr informacyjnych technologii. Wobec powyższego zmodyfikowane pojęcie gospodarki dualnej obejmuje: – tradycyjny sektor gospodarki z materialnym charakterem towaru, rynkami i strukturami rynkowymi opisanymi w dotychczasowym dorobku teorii eko nomii, – nowoczesny sektor gospodarki związany z przemianami strukturalnymi ułatwiającymi transfer nowych technologii, charakteryzujący się wzrostem aktywów niematerialnych w gospodarowaniu oraz nowymi źródłami wzrostu gospodarczego. Zmiany dotyczą także odmiennego od dotychczasowych zachowania się rynku dóbr i usług sieci komputerowej oraz wzrostu liczby transakcji towarami mającymi niematerialny charakter. Biorąc pod uwagę trudności pomiaru aktywów niematerialnych oraz nowych źródeł wzrostu gospodarczego, a także brak adekwatnych danych statystycznych, należy rozważyć możliwości pomiaru nowych zjawisk. Pojawiły się bowiem nowe źródła wzrostu gospodarczego, których nie był w stanie przewidzieć żaden model wzrostu gospodarczego. E. Gundlach [2001] dokonał przeglądu znanych modeli wzrostu, m.in.: Hicksa, Harroda, Cobb-Douglasa, Solowa, stwierdzając, że dotychczasowe modele silnie akcentowały udział poziomu inwestycji w fizyczny i ludzki kapitał w tworzeniu dochodu narodowego. Wzrost produktywności powoduje jednak dylemat metodologiczny pomiaru. Powstaje pytanie, jaka część wzrostu spowodowana jest zmianami technologicznymi, a jaka wynika z inwestycji w kapitał ludzki, a zatem jaka jest struktura współcześnie wytwarzanego PKB. Pojawia się także problem właściwości zmian technologicznych. Wymagają one opracowania nowej metody pomiaru. Wobec sporów teoretyczno-metodologicznych co do wpływu technologii informacyjnych na wzrost PKB, można skoncentrować się na udowodnionym przez P. Romera modelu rozwoju sektora badawczo-rozwojowego. W ramach tego modelu można przecież uwzględnić technologie informacyjno-komunikacyjne. 5. Przemiany strukturalne w Polsce na skutek zastosowania sieci komputerowej w kontekście współczesnej wersji teorii dualizmu gospodarczego Wzrost gospodarczy, w kontekście teorii dualizmu gospodarczego, może być osiągany poprzez przemiany strukturalne, pod warunkiem istnienia nadmiaru siły roboczej oraz nowoczesnego sektora przemysłowego. Współczesny, nowoczesny sektor wytwórczości składa się z dwóch integralnych części: badawczo-. ZN_859.indb 89. 2011-09-02 08:29:39.

(16) Ryszarda Bolonek. 90. ‑rozwojowej oraz wyniku jej działalności w postaci zaawansowanych technologii, w tym także informacyjno-komunikacyjnych. W związku z tym przemiany strukturalne ostatnich lat w Polsce zostały zaprezentowane poniżej w odniesieniu do technologii informacyjno-komunikacyjnych na tle sektora B+R, jako sposobu na pokonanie luki produktywności i wynikającej z niej luki technologicznej. Pojawienie się sieci komputerowej spowodowało nie tylko zmiany w charakterze postępu technologicznego związanego z aplikacjami sieci w przemyśle i redukcję zatrudnienia w nim. Mimo podejmowania wielu prób opisu skutków działania sieci, nie udało się wykazać w makroekonomicznym modelu wzrostu gospodarczego wpływu technologii informacyjno-komunikacyjnych na ten wzrost. Być może pojawienie się takiego modelu jest kwestią czasu. Nowe zjawisko ma miejsce, czego dowodem są przemiany strukturalne, także w naszym kraju. Jednak ze względu na brak naukowego potwierdzenia jednoznacznego bezpośredniego wpływu technologii ICT na wzrost PKB, dobrze jest rozważać technologie ICT w ramach sfery badawczo-rozwojowej, której wpływ na PKB został udowodniony przez model wzrostu gospodarczego P. Romera. Jednak praktyka gospodarcza wyprzedza teorię ekonomiczną, czego dowodem są określone przemiany strukturalne scharakteryzowane w Roczniku Statystycznym RP w dodatku zatytułowanym „Społeczeństwo informacyjne”, który pojawił się dopiero w 2007 r. Dane zamieszczone w rocznikach statystycznych z lat wcześniejszych są słabo porównywalne. W związku z tym analiza społeczeństwa informacyjnego pod kątem liczby gospodarstw domowych korzystających z Internetu obejmuje lata 2006–2008, natomiast przedsiębiorstw wyposażonych w technologie informacyjno-telekomunikacyjne dodatkowo obejmuje 2005 r., co ilustrują tabele 6 i 7. Tabela 6. Gospodarstwa domowe korzystające z Internetu Wyszczególnienie Liczba gospodarstw domowych korzystających z Internetu w % ogółu gospodarstw. 2006. 2007. 2008. 31,0. 38,1. 46,1. Źródło: dla 2006 r. tabl. 25(349): Gospodarstwa domowe posiadające dostęp do internetu, w: [Rocznik Statystyczny RP 2007, s. 474], dla lat 2007 i 2008 tabl. 25(350): Gospodarstwa domowe posiadające dostęp do internetu, w: [Rocznik Statystyczny RP 2009, s. 443].. Jak wynika z tabeli 6, tempo wzrostu liczby gospodarstw domowych podłączonych do Internetu w 2007 r. w stosunku do 2006 r. wyniosło blisko 23%, a w 2008 r. w stosunku do 2007 r. 20%. Z danych zawartych w tabeli 7 wynika, że polskie przedsiębiorstwa są skomputeryzowane, chociaż brakuje w części z nich bardziej zaawansowanych technologii, tj. dostępu do Internetu szerokopasmowego, tylko około połowy z nich. ZN_859.indb 90. 2011-09-02 08:29:39.

(17) Trwałość przemian strukturalnych gospodarki polskiej.... 91. Tabela 7. Przedsiębiorstwa wyposażone w wybrane technologie informacyjno-telekomunikacyjne w latach 2005–2008 Rodzaj technologii, którym dysponują przedsiębiorstwa Komputery Internet: ogółem, w tym szerokopasmowy Strona internetowa Lokalna sieć LAN bezprzewodowa kablowa Intranet Ekstranet. Procentowy udział przedsiębiorstw posiadających daną technologię 2005 2006 2007 2008 93 93 95 98 87 89 92 93 43 46 53 59 49 53 53 57 10 · 30 6. 15 55 30 7. 20 64 33 7. 23 58 26 7. Źródło: opracowanie własne na podstawie: dla 2006 r. tabl. 32(480): Przedsiębiorstwa wykorzystujące wybrane technologie informacyjno-telekomunikacyjne, w: [Rocznik Statystyczny RP 2007, s. 534], dla lat 2005, 2007, 2008 tabl. 28(353): Przedsiębiorstwa wykorzystujące wybrane technologie informacyjno-telekomunikacyjne, w: [Rocznik Statystyczny RP 2009, s. 446].. dysponuje własną stroną internetową oraz bezprzewodowym dostępem do lokalnej sieci LAN, a tylko ok. 1/3 ma intranet, a zaledwie kilka procent dostęp do ekstranetu. Około 40% przedsiębiorstw posiada system do obsługi zamówień. Wzrost wyposażenia przedsiębiorstw w technologie informacyjno-telekomunikacyjne jest po części wynikiem wzrostu nakładów na działalność innowacyjną w przemyśle. Podsumowując dane zawarte w dwóch ostatnich tabelach, możemy stwierdzić, że nastąpiły zmiany strukturalne w Polsce na skutek wykorzystania sieci komputerowych w gospodarstwach domowych i przedsiębiorstwach. Jednak sieci komputerowe nie są jeszcze wykorzystywane w Polsce w takim stopniu, jak w wysoko rozwiniętych krajach, a także niektórych krajach posocjalistycznych (tabela 8). Z tabeli 8 wynika, że eksport zaawansowanych technologicznie dóbr ICT jest dwukrotnie wyższy w Czechach niż Polsce i trzykrotnie wyższy na Węgrzech aniżeli w Polsce w 2007 r. Eksport chińskiej produkcji ICT jest najwyższy na świecie i jest on niewiele niższy (355,5 mld USD) niż eksport tych dóbr ze Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Francji i Niemiec łącznie (164,6 + 112,1 + 10 4,7 + 37,6 = 419 mld USD). Eksport dóbr ICT z Chin w latach 2000–2003 wzrósł 2,6 razy, następnie roczne tempo wzrostu wynosiło odpowiednio w %: 46, 40, 27, 18. Wielkość produkcji dóbr ICT w Stanach Zjednoczonych utrzymuje się na jednakowym poziomie, jakkolwiek podlega pewnym fluktuacjom, podobna sytu-. ZN_859.indb 91. 2011-09-02 08:29:39.

(18) Ryszarda Bolonek. 92. acja w tym względzie kształtuje się w Japonii, natomiast w Niemczech produkcja rośnie w sposób trwały. Tabela 8. Eksport dóbr ICT krajów Grupy Wyszehradzkiej na tle największych eksporterów tych dóbr w latach 2000–2007 (w mld USD) Państwo Czechy Węgry Polska Słowacja Chiny USA Japonia Niemcy Wielka Brytania. 2000 2,1 7,7 1,4 0,4 46,9 182,2 123,5 57,4 55,8. 2003 5,9 11,9 2,6 1.0 123,3 136,6 106,6 70,3 43,0. 2004 9.1 16,9 3,3 1,8 180,4 149,2 124,7 91,4 43,8. 2005 9,7 17,2 4,1 3,2 235,1 154,9 121,4 99,1 59,7. 2006 13,4 19,3 6,1 5,5 298,9 169,0 125,0 107,3 91,2. 2007 17,9 23,1 8,5 8,7 355,5 164,6 112,1 104,7 37,6. Źródło: opracowanie własne na podstawie [OECD Factbook 2009].. W odniesieniu do krajów Grupy Wyszehradzkiej dane z 2007 r. wyraźnie wskazują na dywergencję między zaawansowanymi technologicznie gospodarkami Czech i Węgier oraz zapóźnionymi pod względem technologicznym gospodarkami Polski i Słowacji. Zarysowany podział wśród krajów posocjalistycznych znajduje potwierdzenie w innych danych dotyczących poziomu rozwoju sektora B+R, chociażby liczby patentów czy niskiego udziału pracowników technicznych wśród ogółu zatrudnionych w sferze B+R w Polsce i na Słowacji. Zatem nie można negować zjawiska zmian strukturalnych, jakie mają miejsce na świecie i w Polsce, tylko dlatego, że nie ma stosownego potwierdzenia w teorii ekonomii w postaci adekwatnego modelu wzrostu wiążącego technologie sieci komputerowej ze wzrostem. Zmiany strukturalne zostały potwierdzone powyżej danymi statystycznymi, a ich wpływ na wzrost gospodarczy został zidentyfikowany przez teorię W.A. Lewisa. Wprawdzie jego teoria, wcześniej odnosząca się do tzw. krajów Trzeciego Świata, uległa znacznym przeobrażeniom, to jednak wobec dywergencyjnego charakteru sieci komputerowej powodującej polaryzację obszarów wzrostu i obszarów stagnacji, które mogą nawet dotyczyć obszaru Europy, nowa aplikacja teorii W.A. Lewisa zyskuje na znaczeniu. 6. Wnioski Sytuacja Polski wykazuje silne zapóźnienie technologiczne naszej gospodarki nie tylko w stosunku do wysoko rozwiniętych krajów. Mimo prowadzonej przez Unię Europejską polityki spójności, coraz wyraźniej zaznacza się różnica w rozwoju technologicznym gospodarek krajów posocjalistycznych. Coraz bardziej. ZN_859.indb 92. 2011-09-02 08:29:39.

(19) Trwałość przemian strukturalnych gospodarki polskiej.... 93. zauważalna dywergencja technologiczna między gospodarkami Czech i Węgier a Polski i Słowacji jest szczególnie widoczna w eksporcie dóbr zaawansowanych technologicznie, jakimi są dobra ICT (tabela 8). Zatem mimo procesów konwergencji, w obrębie krajów posocjalistycznych pojawił się podział na technologicznie zaawansowane gospodarki Czech i Węgier i niezaawansowane gospodarki Polski i Słowacji oraz innych krajów posocjalistycznych. Możliwości Chin jako niewątpliwego lidera w eksporcie zaawansowanych technologicznie dóbr na świecie wymagają odrębnej analizy. Jak jednak wskazuje teoria dualizmu gospodarczego, potrzebne są w Polsce przemiany strukturalne o wiele głębsze, a mianowicie w strukturze produkcji i to na korzyść zaawansowanych technologicznie gałęzi przemysłu, których oferta produktowa przeznaczona byłaby na rynki globalne. W świetle przedstawionej analizy przemiany strukturalne jawią się jako trwały element rzeczywistości gospodarczej na najbliższe dekady, ze względu na zacofanie technologiczne naszej gospodarki. Wprawdzie w chwili obecnej trudno jest wskazać model wzrostu gospodarczego, który wyjaśniałby zależność między inwestycjami w ICT a wzrostem, jednak P. Romer wykazał związek między rozwojem sfery badawczo-rozwojowej, której efektem są nowe technologie, w tym także technologie ICT. Zatem jeżeli nie można bezpośrednio określić związku między technologiami ICT a wzrostem, to pozostaje, oprócz teorii P. Romera, teoria dualizmu rozwojowego W.A. Lewisa, której efektem są trwałe przemiany strukturalne, aż do momentu wykorzystania nadwyżek siły roboczej w Polsce. Konsekwentny kurs prowzrostowy, polegający na uwzględnieniu trwałych, permanentnych przemian strukturalnych, oparty na: tworzeniu nowych miejsc pracy w sektorze badawczo-rozwojowym, finansowanym w znacznej mierze z funduszy przedsiębiorstw prywatnych, wzroście udziału zaawansowanych technologicznie dziedzin produkcji oraz podporządkowaniu ciągłym przemianom strukturalnym reformy instytucjonalnej, pozwoliłoby uodpornić polską gospodarkę na negatywne wpływy zewnętrzne. Literatura Becker Ch.M., Mills E.S., Williamson J.G. [1992], Indian Urbanization and Economic Growth Since 1960, John Hopkins University Press, Baltimore. „Biuletyn Statystyczny” [2010], nr 1(627), Warszawa. Bolonek R. [2005], Perspektywy rozwoju kapitału ludzkiego i intelektualnego w Polsce dla potrzeb gospodarki dualnej [w:] Kapitał ludzki i intelektualny jako czynnik wzrostu gospodarczego i ograniczania nierówności społecznych w Polsce, temat badawczy nr 21/KES/1/2005/S/213, Kraków, maszynopis. Bolonek R. [2006], Economic and Institutional Limits of Development Based on Innovations in the Economy of Poland, „Ekonomika: probliemy teorii ta praktiki. Zbirnik. ZN_859.indb 93. 2011-09-02 08:29:40.

(20) 94. Ryszarda Bolonek. naukowych prac”, Wypusk 219, t. III, Dniepropietrowskij Nacionalnyj Univiersitet, Dniepropietrowsk. Bolonek R. [2007a], Charakterystyka rynku dóbr i usług sieci komputerowej w kontekście teorii aglomeracji, , Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, nr 741, Kraków. Bolonek R. [2007b], Dualizm rozwojowy jako czynnik wzmacniający nierówności społeczne w gospodarce opartej na wiedzy [w:] Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy. Gospodarka oparta na wiedzy, z. 10, Wydawnictwo Katedry Teorii Ekonomii Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów. Bolonek R. [2007c], On the Necessity of Matching the Polish Economy’s Supply with the Development of the Human and Intellectual Capital [w:] Quality of Labour Resources, ed. D. Kopycińska, „Economics & Competition Policy” No 11, Szczecin. Bolonek R. [2008a], Dylematy pomiaru efektów zewnętrznych na przykładzie rynku dóbr i usług sieci komputerowej, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, nr 786, Kraków. Bolonek R. [2008b], Przyczyny i implikacje wzrostu bezzatrudnieniowego w Polsce w latach 1995–2005 w kontekście spójności społeczno-ekonomicznej [w:] Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy w kontekście spójności społeczno-ekonomicznej, z. 12, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów. Bolonek R., Firszt D. [2007], Znaczenie bezpośrednich inwestycji zagranicznych dla rozwoju nowoczesnych sektorów w gospodarce Polski, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, nr 741, Kraków. Dobija D. [2003], Pomiar i sprawozdawczość kapitału intelektualnego przedsiębiorstwa, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania im. L. Koźmińskiego, Warszawa. Gomułka S. [1990], Teoria innowacji i wzrostu gospodarczego, CASE, Warszawa. Gomułka S. [2009], Mechanizm i źródła wzrostu gospodarczego w świecie [w:] Wzrost gospodarczy w krajach transformacji. Konwergencja czy dywergencja?, red. R. Rapacki, PWE, Warszawa. Gundlach E. [2001], Interpreting Productivity Growth in the New Economy: Some Agnostic Notes, Kiel Institute of World Economics, Kiel. Harris J.R., Todaro M.P. [1970], Migration, Unemployment and Development: A Two Sector Analysis, „American Economic Review” 1970, vol. 60. Henderson J.V. [2005], Urbanization and Growth [w:] Handbook of Economic Growth, Vol. 1B, ed. P. Aughion, S.N. Durlauf, Elsevier North-Holland, Amsterdam. The Information Technology Revolution [2001], World Economic Outlook no 10, International Monetary Fund. Kelly A.C., Williamson J.G. [1973], Dual Economy Models: Retrospect and Prospect, „Bulletin of Economic Research”, vol. 40. Kozak Z. [2001], Ekonomia zacofania i rozwoju, Monografie i Opracowania, 477, SGH, Warszawa. Lewis W.A. [1954], Economic Development with Unlimited Supplies of Labor, Manchester School, vol. 22, maj.. ZN_859.indb 94. 2011-09-02 08:29:40.

(21) Trwałość przemian strukturalnych gospodarki polskiej.... 95. Lipowski A. [2000], Dualizm transformacyjny: przypadek Polski 1990–1998. Wstęp do problematyki, Working Papers no 27, Instytut Nauk Ekonomicznych PAN, Warszawa. Nafziger E.W. [2006], Economic Development, Cambridge University Press, New York. OECD estimates of Labour productivity for 2004, OECD, table 1, www.oecd,org/dataoecd/28/17/36396820.xls (14.06.2006). OECD Factbook [2007], Economic, Environmental and Social Statistics, http://stats.oecd. org, OECD iLibrary (19.07.2011). OECD Factbook [2008–2009], Economic, Environmental and Social Statistics, http:// miranda.sourceoecd.org/factbook/06-01-02.htm 2009-08-18. Rocznik Statystyczny Przemysłu [2007–2008], GUS, Warszawa. Rocznik Statystyczny RP [1995–2010], GUS, Warszawa. Smith P., Begg D., Ekonomia. Zbiór zadań, PWE, Warszawa 1999. Tworzenie nowych miejsc pracy [2004], Raport nr 47 Rady Strategii Społeczno-Gospodarczej przy Radzie Ministrów, Warszawa. The Sustainability of Structural Changes in the Polish Economy in the Context of Dual Sector Theory The aim of the paper is to illustrate the need for permanent structural changes in Poland’s economy. Structural changes are needed to address workforce surplus, especially in rural areas, the low level of progress in technology used in Polish supply, weak export numbers of ICT and other technology-intensive goods, and a somewhat dysfunctional R&D system that has rendered the country unattractive in terms of the products it can offer global markets. A very low level of private sector involvement in financing R&D has led to a corresponding lack of growth in new places of employment, and not only in the R&D sector. Continuous structural changes should be ushered in, advances in technology made in the economy, the private R&D system funded and new workplaces created.. ZN_859.indb 95. 2011-09-02 08:29:40.

(22)