A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
POLIA OECONOMICA 72, 1987
Tedeuax Hadrowlcs* KRYTYXA "PAŃSTWA TOBRObYTU"
WE WSPÓŁCZESNEJ ZACHODNIONIEMIECKIEJ MYŚLI SPOŁECZNO-EKONOMICZNEJ
T ocząca a i ę o b e c n ie w RPN ożywiono k r y t y k a " p a ń s tw a dobrofcy- t u " ma t u Ju ż s w o ją h i s t o r i ę . Rozpoczyna s i ę ona po I I w o jn i* ś w i a to w e j , a w ł a ś c i w i e s i ę g a swymi k o r z e n ia m i z n a c z n i e g ł ę b i e j , t o J e s t do o k r e s u powoływania do ż y c i a prze?, k a n c l e r z a B ism arcka w o s t a t n i m 2 0 l e c i u XIX w. w Niemczech p ie r w s z y c h państwowych i n -s t y t u c j i u b e z p ie c z e ń -s p o ł e c z n y c h . O czyw iśoie wtedy j e -s z c z e n i e p o s łu g iw a n o s i ę p o ję c ie m " p a ń s tw a d o b r o b y t u ” . Niem niej Już wów-c z a s w przejm ow aniu p u b l i wów-c z n e j ( p a ń s tw o w ej) odpowie d z i a ł wów-c o á wów-c i za s o c j a l n e z a b e z p i e o z e n i e z a t r u d n i o n y c h u p atryw ano z a g r o ż e n i a d l a w o ln o ś c i J e d n o s t k i , d l a w y d a j n o ś c i p r a c y . Obawiano s i ę u s z k o d z e -n i a meoha-nizmu ry-nkowego p r z e z p a ń s tw o 1 .
Po I I w o jn ie ś w i a to w e j , k ie d y w w i ę k s z o ś c i wysoko r o z w i n i ę -t y c h krajów k a p i -t a l i s -t y c z n y c h zapanow ał k e y n e siz m i s z e r o k o r o z propagowano k o n c e p c ję " p a ń s tw a d o b r o b y t u " , RPN b y ł a jednyra z n i e -l i c z n y c h k r a jó w , w k t ó r y c h t e n n u r t m yd-li e konom icznej i t a kon-c e p kon-c j e p a ń s tw a n i e z o s t a ł y a n i w t e o r i i , a n i w p r a k t y kon-c e z a a k c e p -to w a n e . Keynesizm z o s t a ł t u ".dominowany p r z e z n e o l i b e r a l i z m i s k o n s tr u o w a n ą na Jego b a z i e k o n c e p c ję " s o c j a l n e j g o s p o d a r k i r y n -k o w e j" , a państw o z a o h o d n io n i e m i e c -k i e o -k r e ś l o n o w k o n s ty tu c y jn y m z a p i s i e j a k o " s o c j a l n e państw o p ra w n a " .
J e d n a z podstawowych r ó ż n i c między tym i n u r ta m i w b u r ż u a z y jr - n e j m y ś l i e k o nom icznej i p o w s ta ły m i na i c h g r u n c i e t e o r e t y c z n y m i
* D r, I n s t y t u t Ekonomii P o l i t y c z n e j U n i w e r s y t e t u Ł ó d z k ie g o . 1 P o r . J . S t r a e s e r , Grenzen d e s S o z i a l s t a a t o ? , Köln
1979, o. 2 1 . '
koncepcjam i sp ro w a d z a ła e i ę do r o l i p a ń s t w w p r z e b i e g u procesów s p o łe c z n o - g o s p o d a r o z y e h w k a p i t a l i z m i e , s k a l i , z a s i ę g u i sposobu Jego o d d z ia ł y w a n ia na t e p r o c e s y . 0 i l e keynesizm dawał t e o r e ty с а -пе u z a s a d n i e n i e d l a d a le k o i d ą c e j I n t e r w e n c j i p a ń s tw a , n i e z b ę d n e j d l a praw idłow ego f u n k c jo n o w a n ia g o s p o d a r k i k a p i t a l i s t y c z n e j , a k o n c e p c j a " p a ń s tw a d o b ro b y tu " k ł a d ł a s z c z e g ó ln y n a c i e k na p o t r z e -bę r o z s z e r z e n i a je g o i n g e r e n c j i w p o d z ia ło w ą s t r o n ę p r o c e s u g o s -p o d a ro w a n ia , o t y l e n e o l i b e r a l i z m i w y r o s ła na je g o g r u n c i e w KPN k o n c e p c j a " s o c j a l n e j g o s p o d a r k i rynkow ej" z m i e r z a ły do p o w s t r z y -m ania, t a k d a l e c e Ja k t y l k o byłoby to -m ożliw e, rozbudowy i n t e r -wencjonizmu państwowego. Było to z k o l e i n a s tę p s tw e m r ó ż n i c w o c e n ie z n a o z e n i a , m o ż l iw o ś c i, s t o p n i a p o p raw n o ś ci i s k u t e c z n o ś c i d z i a ł a n i a mechanizmu rynkowego, j a k i r ó ż n i o w o c e n ie s p o ł e c z n y c h ekonomicznych i i d e o l o g i c z n y c h k o n s e k w e n o ji, w y n ik a ją c y c h z r o z -s z e r z a n i a i n t e r w e n c j i p a ń -s tw a .
P r z e d s t a w i c i e l e z a c h o d n io n ie m ie c k ie g o n e o l i b e r a l i z m u n i e u t r a -c i l i w ia ry w s k u t e -c z n o ś ć sam o-czynnie f u n k -c j o n u j ą -c e g o mechanizmu rynkowego, u z n a w a li go za n a d rz ę d n y i podstawowy r e g u l a t o r p r z e -b ie g u p r o c e s u g o s p o d a ro w a n ia , a c z k o l w i e k w i d z i e l i k o n i e c z n o ś ć s t w o r z e n i a odpow iednich warunków d l a je g o d z i a ł a n i a . D o s t r z e g a l i t e ż pewne negatyw ne s k u t k i z n ie g o w y n i k a j ą c e . Stąd u z n a w a li za n ie z b ę d n e u z u p e ł n i e n i e go pewną umiarkowaną i n t e r w e n c j ą p a ń s tw a . M ia ła ona sprow adzać s i ę g łó w n ie do: 1 ) tz w . " p o l i t y k i ram ow ej", c z y l i s t w o r z e n i a p r z e z państw o o d p o w ie d n ic h d l a praw idłow ego f u n - k c jo n o w a n ia ry n k u warunków ramowych; powinno ono u s t a l i ć system praw ny, w y k s z t a ł c i ć od p o w ie d n ie i n s t y t u c j e i ś r o d k i , n a d a j ą c e go-s p o d a r c e t a k i e ramy, u go-s t a n a w i a j ą c e t a k i e r e g u ł y gry 1 t a k i a p a r a t obiektyw nego n a d z o r u , j a k i e s ą n ie z b ę d n e d l a i s t n i e n i a z drow ej i w o ln e j k o n k u r e n c j i między p o sz cz e g ó ln y m i podmiotami gospodarczymi; 2) b i e ż ą c e j " p o l i t y k i rynkow ej" s k ie r o w a n e j na u s p r a w n ie n i e me-chanizmów rynkowych ( p o l i t y k a p i e n i ę ż n o - k r e d y t o w a , f i n a n s o w a ) o r a z na e l i m i n a c j ę n ie p o ż ą d a n y c h s p o ł e c z n o - g o s p o d a r c z y c h z j a w i s k . P a ń s tw o , i c h zdaniem , n i e powinno n a t o m i a s t r e a l i z o w a ć żadnych s a m o d z ie ln y c h zadań g o s p o d a rc z y c h i pod żadnym pozorem n a r u s z a ć mechanizmu rynkowego . I n t e r w e n c j e s o c j a l n e u z n a w a li za k o n i e c z
-S z e r z e j n a te n te m a t p a t r z : T. H a d r o w i c z , ľ o l i t y k a s o c j a l n a państw a w ś w i e t l e n e o l i b e r a l n e j d o k try n y " s o c j a l n e j g o s -p o d a r k i ry n k o w e j" , "Z e sz y ty Naukowe UŁ" 1978, s o r . I I I , n r 21, a . 2 2 5 .
n o ś ć p r z e j ś c i o w ą . N ajlepszym bowiem le k a r s tw e m na problemy s o c j a l -ne m ia ł b y ć , wg n e o l i b e r a ł ó w z a c h o d n i o n i e m i e c k i c h , dynamiczny w z r o s t g o s p o d a r c z y , d l a k tó re g o w arunki s tw o rz y ć m i a ł a " e o c j o l n a g o s p o d a rk a ry n k o w a ". Sądzono, że p o l i t y k a «socjalna pa ństw a u t r a c i w p r z y s z ł o ś c i swe z n a c z e n i e , a l e zanim to n a s t ą p i winna ona p r z e -s t r z e g a ć o k r e ś l o n y c h z a -s a d . Winna mieć c h a r a k t e r "rynkow o-zgodny" o r a z podmiotowo i czasowo o g r a n ic z o n y z a k r e s owych i n t e r w e n c j i . S o c j a l n a pomoc ze s t r o n y państw a powinna być s k ie r o w a n a t y l k o do pewnych, f a k t y c z n i e J e j p o trz e b n y c h g ru p s p o łe c z n y c h i t y l k o w te -dy* gdy J e d n o s t k a i J e j r o d z i n a w y c z e rp ią w s z y s t k i e m ożliw ości sa m o d z ie ln e g o z a b e z p i e c z e n i a podstaw swej e g z y s t e n c j i . Państw o winno poz o sta w a ć t u zawsze i n s t a n c j ą o s t a t n i ą i św ia dcz yć pomoc d l a samopomocy
U p o d ło ż a k r y t y k i " p a ń s tw a d o b r o b y tu " w p ie r w s z y c h l a t a c h po-wojennych l e ż a ł y , j a k s i ę w y d a je , g łó w n ie względy n a t u r y i d e o l o -g i c z n e j , s y s te m o w e j. P r z e j a w i a ł y s i ę one w f a k t y o z n e j , bądź pozo-row anej o b a w ie , i ż w z r o s t r o l i puństw a w p r z e b i e g u procesów g o s p o d a rc z y c h i s p o łe c z n y c h p ro w a d z ić może w k i e r u n k u g o s p o d a r k i c e n -t r a l n i e k i e r o w -t m e j , k o l e k -t y w i s -t y o z n e j , " -t o -t a l i -t a r n e g o s o c ja l iz m u " . Nie ukrywano, i ż s ta n o w ić t o może i s t o t n e z a g r o ż e n i e d l a k a p i t a -l i s t y c z n e g o sposobu p r o d u k c j i i -l o g i k i j e g o f u n k c j o n o w a n i a . Ten k i e r u n e k k r y t y k i b y ł n a s t ę p n i e wzmacniany, czy u z u p e łn i o n y z a r z u tam i " lż e jf iz e g o k a l i b r u " , z a r z u ta m i o c h a r a k t e r z e sp o łe c z n y m , o t y -cznym czy ekonomi-cznym. W r o s n ą c e j r o l i p a ń s tw a upatryw ano zamach na wolność J e d n o s t k i . T w ie rd zo n o , i ż z w ł a s z c z a w k o n c e p c j i " p a ń -stw a d o b r o b y tu " z a w a r t a j e s t zdecydowaha p r e f e r e n c j a d l a c z ę s t o o p a c z n ie ro z u m ia n e j s p r a w i e d l i w o ś c i kosztem o g r a n i c z e n i a w o ln o śo i o s o b i s t e j , t f y n i k a ją o a z t e j k o n c e p c j i n a d m ie rn a o p ie k u ń c z o ś ć p a ń -stw a uw ła c za g o d n o ś c i c z ł o w i e k a , pozbaw ia go s a m o d z i e l n o ś o i i i n i c j a t y w y , n i s z c z y j e g o o d p o w i e d z ia ln o ś ć i z a p o b i e g l i w o ś ć , z n i e -c h ę -c a do o s z -c z ę d z a n i a , o s ł a b i a b o d i-c e s k ł a n i a j ą -c e go do w y d ajn ej p r a c y . "Państw o d o b r o b y t u " , zdaniem n e o l i b e r a l n y c h k ry ty k ó w , pow-
• ‘ 1
s z e c h n i e p a r a s i ę a l t r u i s t y c z n ą pomocą, dokonuje p r z e s u n i ę ć w po-d z i a l e po-dochopo-du naropo-dowego opo-d b o g a ty c h po-do b i e po-d n y c h , n i e bac zą o na in d y w id u a ln e o s i ą g n i ę c i a i i n i c j a t y w ę . T a k ie państw o s t a j e s i ę
" t o t a l n y m państwem opiek u ń c z y m ". P r z e z owe d a le k o p o s u n i ę t e I n -t e r w e n c j e u s z k a d z a ono naohanlzm rynkowy, p r z e z oo o s ł a b i a d yna-mik« g o s p o d a r c z ą , p a r a l i ż u j e p r o c e s g o s p o d a ro w a n ia .
Od t y c h wad m i a ł a być n a t o m i a s t uw o ln io n a " s o c j a l n a g o s p o d a r -ka rynkow a", w k t ó r e j w id z ia n o m ożllw ość p o g o d z e n ia z a sa d y wol-n o ś c i z z a s a d ą ró w wol-n o śc i ( s p r a w i e d l i w o ś c i s p o ł e c z wol-n e j ) . Było w wol-n i e j t e * m i e j s c e d l a p a ń s tw a , którem u j e d n a k p r z y d z i e l o n e z o s t a ł y t a -k i e z a d a n i a 1 t a -k i sp o só b i o h r e a l i z a c j i , i ż n i e n a r u s z a j ą c me- ohanlzmu rynkowego m ia ło ono byó w s t a n i e p o p r a w ia ć spraw ność j e -go d z i a ł a n i a , elim inow ać Je-go u łom ności czy n i e p o ż ą d a n e s k u t k i i tym samym s p r z y j a ć e f e k t y w n o ś c i g o s p o d a ro w a n ia i dynamice w z r o s tu g o s p o d a r c z e g o .
N e o l i b e r a l n a k o n o e p o ja " s o c j a l n e j g o s p o d a r k i ry n k o w ej" z o s t a -ł a o f i c j a l n i e p r z y j ę t a za t e o r e t y c z n ą podstaw ę z a c h o d n i o n ie r a ie c - k i e j p o l i t y k i s p o łe a z n o - g o s p o d a r o z e j p a ń s tw a w RFN po I I w o jn ie ś w i a t o w e j . Na j e j k o n to zapisyw ano ta k ż e powojenne s u k c e s y g o sp o -d a r k i z a c h o -d n i o n l e m i e c k l e j . S t o p i e ń , w j a k i m t a k o n c e p o ja f a k t y c z n ie d e te r m in o w a ła sposób o d d z ia ł y w a n ia p a ń s tw a na p r z e b i e g p r o -cesów s p o ł e c z n o - g o s p o d a r c z y c h , n i e j e s t ła tw y do o k r e ś l e n i a . Róż- n i e J e s t t e ż o c e n ia n y p r z e z p r z e d s t a w i c i e l i l ą y ś l i s p o ł e c z n o e k o -n o m i c z -n e j . Wydaje s i ę j e d -n a k , i ż b y ł o-n s i l -n i e j s z y w o b s z a r z e po-l i t y k i s o c j a po-l n e j pa ństw a z a c h o d n po-l o n ie r a ie c k ie g o , n i ż w o b s z a r z e j e g o p o l i t y k i g o s p o d a r c z e j .
P o lit y k a s o c j a ln a b y ła p rza z d łu g i o k res sprawowania władzy p r z e z p a r t ię ch rzęścija ń ek o-d em ok ratyozn ą prowadzona w sposób umiarkowany i p o w śc ią g liw y . W RFN przywrócono do ż y c ia państwowy •y stem z a b e z p ie c z e n ia sp o łe c z n e g o w k s z t a ł c i e sp rzed I I wojny ś w ia to w e j. System ten o p ie r a ł s i ę w dominującym s to p n iu na z a s a -d z i e u b e z p ie c z e n io w e j, k tóra sprowa-dza s i ę -do sam ou bezp ieozenia e i ę p racu jących na wypadek w y s tą p ie n ia o k r e ślo n e g o ryzyka s o c j a l -nego poprzez w c z e ś n i e j s z e o p ła c a n ie sk ła d e k u b e z p ie c z e n io w y c h .Zasada ta j e s t b l i s k a n eo lib era ln y m wyobrażeniom dotyczącym ro zw ią -zywania problemów s p c ja ln y c h . Elementy za o p a trzo n io w o -o p iek u ń cze, c h a r a k te r y sty c z n e d la krajów , k tó re o p o w ie d z ia ły s i ę za k o n cep cją "państwa d o b r o b y t u " , odgrywały t u Jedynie r o lę u z u p e łn ia ją c ą , lie m n ie j i w o b sza rze p o l i t y k i s o c j a ln e j trudno b y ło państwu z a - e h o d n io n ie m ie c k ie m u dochować w i e r n o ś c i n e o lib e r a ln e j d o k tr y n ie . Zawarte w n i ę j p r z e p o w ie d n ie o m o ż liw o ś c i sto p n io w ej r e d u k c ji p o
-U t y k i e o o ja ln a j państwa «гав % postępam i we » K r o ic ie goopodar- ozym ok a za ły e l f o ałkiera f a łs z y w e , n i* znajdow ały p o tw ie rd ze n ia w r z e c z y w i s t o ś c i. P o lit y k a t a z y sk iw a ła stop niow o na z n a c z e n iu , z w ię k s z a ła swój z a s ię g i s k a lę o d d z ia ły w a n ia , p o c h ła n ia ła ooraz w ięk szą o z ę ś ć dochodu narodow ego. Znajdowało t o swój wyraz a . I n . w rozbudowie z a b e z p ie o z e n ia s p o łe o z n e g o , w realizow anym budownic-tw ie so c ja ln y m , w z w ięk sza n iu d o stęp u do k s s t a ł o e n i a , o ś w ia ty , słu żh y zd ro w ia . P a r t ia chadecka chód g e n e r a ln ie n le o h ę tn a r e f o r -mom s o o j a ln y a , n i e b y ła ■ s t a n ie o p r ie ó s i ę p r e s j i e p o ł e e t n e j , na- o ie k o a związków zawodowych i o p o z y c y jn ej p a r t i i socjaldem ok ratyca- n e j . K onieczność podejmowania p rzez n ią pewnych p r z e d s ię w z ię ć s o -c ja ln y -c h w yn ikała ponadto z i s t o t n e j r o l i p o l i t y k i s o -c j a ln e j w w alce wyborczej , в dążeniem do o b a le n ia utrw alonego w s p o łe c z e ń -s tw ie p rzek o n a n ia , że reformy -s o c ja ln e to domena -so o ja ld em o k ra cji, a zw ła szc z a z fa k tu wkraozania gospodarki w nowy e ta p rozwoju - e ta p r e w o lu c ji n a u k o w o -teo h n iczn ej, % k tó r e j z je d n e j str o n y wy-n ik a ły zw iększowy-ne wymagawy-nia produkcyjwy-ne w sto su wy-n k u do mas pracują- c y o h , s d r u g ie j z a ś s p r o s ta n ie tym wymaganiom u z a le ż n io n e b y ło od s z e r s z e j n iż d o ty ch cza s rozbudowy s f e r y s p o łe o z n e j . W reszcie dy-namiczny w tym o k r e s ie w zrost gospodarczy a tw ą r z a ł s p r z y ja ją o e warunki d la rozwoju p o l i t y k i s o c j a ln e j bez n a r u sza n ia in te r e s ó w p r z e d s t a w ic i e l i k a p it a łu .
I o k r e s ie rządów c h a d e c ji o k r e ś le n ie państwa zachodnioniem ieo- k ieg o Jako "państwa dobrobytu", "państwa zaopatrzeniow ego" cr.y "państwa op iek u ń czego" 4 rzadko p o ja w ia ło s i ę w l i t e r a t u r z e s p o ł e -czno-ekon om iczn ej . P r z e d s ta w ic ie le panującego tu n c o lib e r a liz m u f o r s o w a li n a to m ia st t e z ę , i ż JUTO i d z ie sw oją d ro g ą ,
realizuje
kon-sek w en tn ie sw oją konospoję " s o c ja ln e j g o sp o d a rk i rynkow ej", w któ- r e j państwo n ie ma n io la b n i e w i e l e wepólnego s "państwem dobrob y tu " . P r z e s t r z e g a l i o n i jednak zarazem przód ro z w ią za n ia m i, k tó -r e mogą p-row adzić w je g o k ie-ru n k u .Wraz z p r z e ję c ie m s t e r u rządów p r z e z SPD, k tó ra z a p o w ie d z ia ła p r z e j ś c ia w p o l i t y c e gosp o d a ro zej do tzw . " g lo b a ln eg o sterow an ia" o ra z p r z y s p ie s z e n ia rozbudowy s f e r y s o c j a l n e j , mówi s i ę w RFH o " so cja ld em o k ra ty czn ie wznieconym k ey n esizm ie" 5 , a państwo zach od
-4 P o j ę c ia te s ą używane w l i t e r a t u r z e z a o h o d n lo n ie m ie ck ie j za -m iennie i traktow ane są Jako synoni-my*
P o r . K. S t a n d f e s t , S o z i a l p o l i t i k a l s R e f o r p o ll- t i k , t S I - S t u d ie n , K61n 1 9 7 9 , s . 6 1 .
n io n ie m ie c k ie stopniow o zysk u je so b ie miano "państwa dobrobytu" czy " socjaldem ok ratycznego państwa dobrobytu".
Kio wchodząe zb y t głęb ok o w m erytoryczną zasadność ta k ieg o "przemianowania" pańetwa za o h o d n io n iem ieo k ieg o , p o d k r e ś lić jednak n a le ż y , i ż rząd socjald em ok ratyczn y z r e a liz o w a ł s z e r e g p r z e d s ię -w zięć s o c ja ln y c h , k tóre i a t o t n i e p r z y s p ie s z y ły roz-wój system u za-b e z p ie c z e n ia s p o łe c z n e g o , Wzmocnieniu i r o z s z e r z e n iu u le g ły te ż Jego elem en ty z a o p a trzen io w o -o p iek u ń cze, co p r z e d s t a w ic ie le n e o li- b e r a liz r o u u to ż sa m ia ją z p r z e k s z ta łc e n ia m i w kierunku "państwa dobrobytu". U d zia ł wydatków na św ia d czen ia e o o ja ln e w doch od zie n a -rodowym w z r ó s ł w la t a c h 1969-1974 až o 6 , 8 punkta procentow ego, podczas gdy w całym o k r e s ie 1950-1969 ty lk o o 2 ,6 p u n k ta. W 1974 r . j u ż o k . 30£tdochodu narodowego p o c h ła n ia ły w ydatki na c e le a o - o j a l n e . I s t o t n i e t e ż w zrosły o b o ią ż e n ia podatkowo-okładkowe do-chodów za tru d n io n y ch , osląg& jąc w tymże roku 28% p ła c i uposażeń b r u t t o , podczas gdy w roku 1970 sta n o w iły one 23% tych dochodów^.
Ekspansywny rozwój p o l i t y k i s o c j a ln e j trw ał Jednak w z a sa d z ie t y lk o p rzez p ierw szą kadencję rządów SPD ( l a t a 1 9 6 9 -1 9 7 2 ). Dwie n astęp n e ch a r a k ter y z u ją s i ę początkowo stopniowym w ygaszaniem , a p ó źn iej całkow itym zahamowaniem j e j rozw oju , co b y ło konsekw encją n a r a s ta n ia problemów fin an sow ych państwa i je g o i n s t y t u c j i s o c ja lr nych w wyniku n ie k o r zy stn e g o zwrotu w s y t u a c j i g o s p o d a r c z e j. Po-nowne p r z e j ę c ie władzy p rzez p a r t ię ch rześcija ń sk o -d em o k ra ty czn ą rozpoczyna natom iast ok res wyraźnych, choć s i ł ą rzeczy o g r a n ic z o -nych r e d u k c ji uprawnień s o c ja ln y oh,przyzna-nych uprzednio masom
7 p rac u jąc y m •
w rirurfl ffiln k r y t y k i "pru'.atna d o b r o by t u"
w l a t a c h n i ę demdzlea j ^ t ^ c h L a t a s i e d e m d z i e s i ą t e , a z w ł a s z c z a d r u g a i c h połow a, c h a r a k t e -r y z u j e a i ę w RFK " d -r u g ą f a l ą " k -r y t y k i " p a ń s tw a d o b -r o b y t u " , f a l ą t i a r d z i e j wzburzoną i z w ię k s z ą s i ł ą s i ę t o c z ą c ą , n i ż t a , k t ó r a ---&--- * P o r . H. L. D o r n b u s c h , Die S p z i a l a b g a b e n b e l a a t u n g d e r E r w e r b s t ä t i g e n , " I f i i r t a c h a f t s d i e n s t " 1 969, n r 1 2 , s . 613 o r a z o b l i c z e n i a własne na p o d s ta w ie S t a t i s t i s c h e s J a h r b u c h fB r d i e BRĄ Bonn, l a t a 1 9 5 1 -1 9 7 5 . 7 ' Zob. n p . ws Atempause i n d e r S o z i a l p o l i t i k , " W i r t s c h a f t s - d i e n s t " 1982, n r 1 1 , a . 520 o r a z " W i r t b c h a f t und S t a t i s t i k " 1 984, n r 1 , s . 6 3 - 6 4 .
m i a ł a m ie jsc e w pierw szych l e t a c h powojennych. Głównym powodem j e j nawrotu i is t o t n e g o wzm ocnienia b y ł n a j s i l n i e j s z y od zakoń-c z e n ia wojny k ryzys gospodarzakoń-czy l a t a 1974-1975 . po którym nastą* p i ł , trw ający do d z i ś , o k res i s t o t n i e zw olnionego tempa w zro stu , •przerwany ponownie kryzyeowym'załamaniem w lu ta c h 1 9 3 1 -1 9 8 2 .
Ma-sowe b e z r o b o c ie , i n f l a c j a , m n iejsza sk ło n n o ść do inw estow ania pry-watnych p r z e d s ię b io r s t w , olbrzym ie d e f ic y t y w p u b liczn y ch budże-ta ch to n a j i s t o t n i e j s z e negatywne z ja w is k a , k tó r e in sp ir o w a ły krytykę państwa w o g ó la , a w n i e j Jego " p o lit y k i dobrobytu" w s z c z e g ó ln o ś c i . 0 i i * Jednak k r y t y k a w o k r e s ie powojennym d o ty c a y - ł a głów n ie t e o r e ty c z n e j k o n c e p c j i "p a ń s tw a d o b ro b y tu " i m ia ła za-p o b iec J e j r e a l i z a c j i w za-p r a k t y c e , to t e r a z b y ła ona skierow ana przeciw ko "państwu dobroty tu" jako r e a l n i e io tn ie ją c e m u fa k to w i, który w sposób niepożądany p o j a w i ł s i ę w r z e c z y w i s t o ś c i zech o d - n lo n ie m ie c k ie j . ľ o n a d t o , o i l e p o p r z e d n i o u Jej podstaw dominowa« ł y w zględy n y a te m o w o -id e o lo g ic zn e, to t e r a z na plan p ierw e z y wysu n ęły s i ę k w estie ek o n o m iczn e, tro sk a o "ekonom iczne z d ro w ie sy -stem u", a ś c i ś l e j k w estia Jego s z y b k ie g o powrotu do zd ro w ia . Nurt n e o lib e r a ln y o d ż y ł z c a ł ą s i ł ą i p o d ją ł k o le jn ą próbę zdyskredy-tow ania keyneoizmu i b l is k i e g o mu " p a ń s tw a d o b r o b y tu " i - co n ie mniej ważne - samej p a r t i i s o c j a l d e m o k r a t y c z n e j .
P ierw sze u d e r z e n ie w o b e c n e j k r y t y c e " p a ń s tw a d o b r o b y t u " i d a i e w k i e r u n k u jeg o negatywnego wpływu na p r o c e s g o s p o d a r o w a n i a . Z aj-muje ono "eksponowane m i e j s c e " w d i a g n o z i e p rz y c z y n z m ie rz c h u po-w ojennej pom yślnej k o n i u n k tu r y po-w RPN. N i e j e d n o k r o t n i e p r z y p i s u j e mu s i ę r o l ę k j y z y s o t w ó r c i ą . państw u d o b ro b y tu - p i s z e B . M o l i t o r - d ą żą , mimo z b y t w ysokich p ł a c r e a l n y c h , do o s i ą g n i ę c i a p e łn e g o z a tr u d n ie n ia . Nie aą ta k ż e sk ło n n e do r e d u k c j i awych wydatków, k t ó r e wymagają c o r a z wyższych o b c i ą ż e ń p o d a tk o w o - o o c j a l n y c h , bądź dodatkow ej e m i s j i p i e n i ą d z a p r z e z bank c e n t r a l n y . Dynamicznie roe- n ą c e w y d a tk i p a ń s tw a , w tym z w ł a s z c z a w y d a tk i na c e l e s o c j a l n e o r a z p o l i t y k a " ła tw e g o p i e n i ą d z a " s p r z y j a j ą ekutecznem u f o rs o w a -n i u p r z e z z w i ą z k i zawodowe -n a d m ie r-n y c h w e to s u -n k u do w z r o s tu wy-d a j n o ś c i p ra c y powy-dwyżek p ł a c , k tóre z w i ę k s z a j ą je wy-d n o s tk o w e k o s z ty p r o d u k c j i i s ą n a s t ę p n i e p r z e r z u c a n e n a konsumentów p o p r z e z c e n y . Tym samym p o l i t y k a d o b r o b y tu wzbudza bądź wzmacnia p r o c e r y i n f l a c y j n e . Gdy z a c z y n a j ą one p r z e k r a c z a ć g r a n i c e t o l e r a n c j i ( d e z o r g a -n i z u j ą p r o c e s g o s p o d a ro w a-n ia , państw a d o b ro b y tu p r z e c h o d z ą ) do
d z i a ł a ń a n t y i n f l a c y j n y c h , ■ tym z a ś z w ła s z c z a do r e s t r y k c y j n e j p o l i t y k i p i e n i ę ż n e j . P r z e d s i ę b i o r s t w a , k t ó r e n i e s ą w s t a n i e w t y c h warunkach rekompensować s o b i e r o s n ą c y c h kosztów p ła c o n y c h w zrostem cen i n i e d y s p o n u ją w y s t a r c z a j ą c o dużymi zasobam i k a p i t a ł u , b a n k r u t u j ą , l o g a г з za s i ę re n to w n o ś ć p r o d u k c j i , s ł a b n i e d z i a -ł a l n o ś ć i n w e s t y c y j n a , w z r a s t a b e z r o b o c i e . P o j a w i a j ą s i ę bą d ź p o - tffgujĄ t r u d n o ś c i fin a n s o w e p a ń s tw a . Tym samym p r z y c z y n i a s i ę ono do z a ła m a n i a a k ty w n o ś c i g o s p o d a r c z e j i wzmacnia swoje w ła s n e p r o -blemy f i n a n s o w e . W t e n sp o só b " p o d c i n a ono g a ł ą f , n a k t ó r e j s i e -d z i " 8 .
P aństw o d o b r o b y t u , zdaniem n i e k t ó r y c h Jego k ry ty k ó w , J e s t wro-giem k a p i t a ł u ^ . Jego s y s te m podatkowy s p r z y j a b i e ż ą c e j k o n su m p cji z m n i e j s z a j ą c wolumen k a p i t a ł u . S p o á rád form Jego l o k a t y n a j b a r -d z i e j n i e k o r z y s t n i e wpływa on na i n w e s t y o j e . á r o -d k i ś c i ą g n i ę t e z s e k t o r a pryw atnego p r z e z s e k t o r p u b l i c z n y zużywane s ą bowiem głów-n i e głów-na kogłów-nsumpcję p a ń stw a i głów-na ś w i a d c z e głów-n i a s o o j a l głów-n e , w z b y t małym n a t o m i a s t s t o p n i u na I n w e s t y o j e p u b l i c z n e . Tym samym s e k t o r t e n konsumuje k a p i t a ł i ź l e k i e r u j e Jego l o k a t ą .
Dużo m i e j s c a w o b e c n ej k r y t y c e " p a ń s tw a d o b ro b y tu " z a jm u je j e -go wpływ na w ydajność p r a c y i e f e k ty w n o ś ć g o s p o d a r o w a n i a . E .T u c h t-f e l d w yraża p o g l ą d , że wyraźne i p r z y b i e r a j ą c e n a s i l e t e n d e n c j e e g a l i t a r n e pa ń stw a d o b r o b y tu n i a z c z ą pfroefaktywnościowy c h a r a k t e r g o s p o d a r k i r y n k o w e j, c z y n i ą z n i e j g o sp o d a rk ę z o r i e n t o w a n ą głów -n i e -na wtór-ny p o d z i a ł dochodu -n a rodow ego. RFN, Jego zda-niem , od d ł u ż s z e g o J u ż c z a s u z m ie rz a w tym k i e r u n k u , a J e d n ą z negatyw nych k o n s e k w e n c ji J e s t o s ł a b i e n i e bodźców do w y d a jn e j p r a c y 1 0 . Z ja w i-skiem n ieb e z p ie c z n y m d l a g o s p o d a r k i - s t w i e r d z a B. U o l i t o r - J e s t t o , i ż program ( i d e a ) " d o b r o b y t d l a w s z y s t k i c h " ła tw o p r z e k s z t a ł c a s i ę w dewizę "równy d o b r o b y t d l a k a ż d e g o " . T e n d e n cje e g a l i t a r ne s ą d r o g ą f a t a l n ą 1 1 . C. A. Andreae uważa, i t j e ś l i z a b e z p i e c z e -n i e s p o ł e c z -n e okaże s i ę w y s t a r c z a j ą c o s k u t e c z -n e może o-no
prowa-O B. M o 1 i t o r , W o h l f a h r t s s t a a t d i e r e a l i s i e r t e U to -p i e , wí Hamburger J a h r b u c h f f l r W i r t s c h a f t e - und G e s e l l s c h a f t s - p o l i t i k , T übingen 1982, s . 36 . Р о г . Я о 1 i t o r , W o h l f a h r t s s t a a t . . . , s . 35-3 6 o r a z H. W i l l g e r o d t , S t a a t l i c h e V e r t e i l u n g s p o l i t i k , w: Siche-i r u n g und F o r t e n t w i c k l u n g d e r S o z i a l e n M a r k t w i r t s c h a f t , S t u t t g a r t 1 979, o . 2 0 5 -2 0 6 . 10 E. T u c h t f e 1 d , F r e i h e i t und G l e i c h h e i t , w: Ham-b u r g e r J a h r Ham-b u c h . . . , s . 2 4 - 2 5 . 11 M о 1 i t о r , W o h l f a h r t s s t a a t . . . , s . 30.
d z i ć do z n i s z c z e n i a m o ty w acji do w z r o a tu w y d a jn o ś c i p r a o y . To,wy-n i k a j ą c e j e g o zdaTo,wy-niem , z I d e o l o g i i ró w To,wy-n o śc i państv>a dobrobytu niepoham owanie r o s z c z e ń , j a k ró w n ie ż b ę d ą ce J e j n a stę p s tw e m pod-w ażanie od dapod-wna uznanych t r a d y c y j n y c h pod-w a r t o á c i , j a k o a z c s ę d n o ś ć , sk ro m n o ść , gotow ość do p r a c y , s a m o o d p o w ie d z ia ln o ś ć , może w k r a ń
-i p oowym p r z y p a d k u u g o d z ić w podstawy ż y c i a a p o łe o z e ń s t w a .
W, A l b e r e mówi o trw ałym z a g r o ż e n i u g o to w o ś c i p r o d u k c y j n e j J e d n o s t k i p r z e z rozbudowę pańetw a s o c j a l n e g o . F u n d a m e n ta ln ą togo p r z y c z y n ą J e a t z b y t mała r ó ż n i c a między dochodem z p r a c y , e świad- ozeniem s o c j a l n y m , a n a jl e p s z y m t e g o p rz y k ła d e m J e a t k o n t y n u a c j a p e łn e g o w y n a g ro d z en ia p r z e z p i e r w s z e 6 t y g o d n i c h o ro b y 1 -’ . Co do wpływu r o e n ą c y c h o b c i ą ż e ń s o c j a l n y c h na gotow ość do p ra c y i j e j w ydajność t o - j e g o zdaniem - możliwe J e s t t u w y s t ą p i e n i e dw oja-k i e g o r o d z a j u e f e oja-k t ó w . Może m ia n o w ic ie p o ja w ić s i ę " e f e oja-k t n a d r o -b i e n i a " ( u t r a c o n e g o dochodu w wyniku w iększego o p o d a tk o w a n ia - u z u p e ł n i e n i e moje T. H .) bądź " e f e k t r e z y g n a c j i " . S ą d z i on jednak; i ż długookresow y wpływ r o s n ą c y c h o b c i ą ż e ń a o o ja l n y o h na podaż p r a -cy J e a t r e l a t y w n i e n i e w i e l k i 1 ^ .
Zdecydowana w ię k s z o ś ć krytyków " p a ń s tw a d o b r o b y tu " wydaję 3 i ę n i e mieć żadnych w ą t p l i w o ś c i co do negatyw nego wpływu s o c j a l n e g o z a b e z p i e c z e n i a ( i t o zarówno od s t r o n y k o s z tó w , J a k i ś w i a d o z e ń ) na wydajnoáó p r a c y . J e d n o c z e ś n i e s u g e r u j ą o n i , że można naukowo u s t a l i ć d o p u s z c z a ln e g r a n i c e o b c i ą ż e n i a g o s p o d a r k i p o d a tk a m i i o p ł a t a m i na c e l e s o c j a l n e . Taką m ożliw ość n e g u je n a t o m i a s t H, M einhold t w i e r d z ą c , i ż " n i e i s t n i e j ą żadno u ż y t e c z n e , a b s o l u t n e g r a n i c e w y tr z y m a ło ś c i g o s p o d a r k i i że w s z y s t k i e wysuwane w tym w z g l ę d z i e p r o p o z y c j e m ają c h a r a k t e r sądów w a r t o ś c i u j ą c y c h " 1 -’.
Dość pow szechnie p r z e w i j a s i ę t e ż d z i s i a j t e z u o k r y z y s i e " p a ń s tw a d o b r o b y t u " . W. Ackermann uważa, i ż n i e j e s t J e d n ak ła tw o
12 C . A . A n d r e a ® , V e r s i c h e r u n g und S t a a t , " Z e i t s c h r i f t f ü r d i e ge sam te V e r s i c h e r u n g s w i e s e n s c h a f t " 1 976, z . 1 , s , 6 . 1 ^ W. A l b e r s , G renzen d e r W o h l f a h r t s s t a a t e s , w: So-z i a l e Problem e d e r modernen I n d u s t r i e g e s e l l a c h a f t , B e r l i n 1977. 0. 942. Tamże, 8 . 953« ^ H. M í i í h o 1 d , T r a g b a r k e i t d e r S o z i a l i s t e n , w: Ko-s t e n d e r A o z i e l e n S i c h e r u n g , B e r l i n 1971, a . 33» г а S t r a s - a e r e m , G r e n z e n . . . » e . 53«
o k r e ś l i ć , do czego e i ę on sprowadza» сву w y łą czn ie do spowodOwa- nyoh r e o e s j ą nierównowag w p u b lic zn y ch b u d żeta ch , сву t o z b y t am- b itn y o h , p r a k ty c zn ie n ie o s ią g a ln y c h celów pańetwa s o c j a ln e g o , ozy do t e g o , że problemy s o c ja ln e kończącego a ię wieku XX próbuje s i ę rozwiązywać metodami typowymi d la końca wieku XIX, ozy w r e a z c ie do być może fa łs z y w e j k o n e tr u k o ji pańetwa d obrobytu, w y n ik ającej в t e g o , że p o stęp u ją c e i z h is to r y c z n y c h dośw iadczeń zro zu m ia łe u s p o łe c z n ie n ie ryzyka pozostaw ać może w a p rzeo sn o éo i в lu d zk im i i sp o łeczn y m i potrzebam i1 6 .
W iększość krytyków "pańetwa dobrobytu" aprowadza Jednak Jego kryzy a do zachw ianej z d o ln o ś c i fin a n s o w e j, utożaam ia go s kryzy-sem finanaowym. Jego przyczyn u p a tru je s i ę zazw yczaj n ie po s t r o - n ie celów l e c z m etod, Jakim i a ię ono p o a łu g u je . P h . H erder-E or- n e ic h 1 N. Łubmann tw ie r d z ą , i ż j e e t on konaakwenoją s p r z e c z n o ś c i, J a k ie w y stęp u ją przy pańatwowej p ro d u k cji dob rob ytu , tkwiącycjii w n i e j "pułapek r a c jo n a ln o ś c i" , k tó r e doprow adziły do n ie d a ją c e j ■ i f opanować i n f l a o j i r o s z c z e ń 1^ .
Jądro problemu — p is z e C. Schmid « sprowadza a ię przede w szy— etkim do n ie w ła śc iw e g o aposobu fin a n so w a n ia i zb iu ro k ra ty zo w a n ia pańatwowej d z i a ł a l n o ś c i s o c j a l n e j . N a s tą p iło i s t o t n e r o z e j ś c i e aię ro a zczeń do św iadozeń s o c ja ln y c h z obowiązkiem ło ż e n ia na i c h •fin a n s o w a n ie . Ponadto r o s z c z e n ia te winny być ś c i ś l e j zsy n ch ro -nizowane в tempem « z r o stu g o sp o d a rczeg o , co zd a rsa a ię ty lk o wy-ją tk o w o , a winno być r e g u łą 1 8 »
Również B. M o lito r w sk a z u je na ayatem z a b e z p ie c z e n ia a p o łe o z - nego ja k o na jed en z głównych ozynników sprawczych tru d n o śc i f i -nansowych pańetwa i Jego i n s t y t u c j i s o c ja ln y c h i t w ie r d z i, i ż pro-blem n i e sprowadza s i ę tu do r o d z a ju , czy z a s ię g u św iad czeń a o - o ja ln y c h , l e c z do błędów p o p ełn ia n y ch przy konstruow aniu te g o s y -stem u. Do t s k ic h z a l i c z a on m .in . u s t a la n i e św iadczeń w w ysok ości n ie zachow ującej n iezb ęd n ej r ó ż n ic y wobec doohodów в pracy ( n p .
W. A c k e r m a n n , S o z i a l e S i c h e r u n g l n d e r I n d u s t r i e - g e e e l l s c h b f t , S t G a l l e n 1975, s . 5 3 - 5 4 .
17
P h . H e r d e r - D o r n e i c h , Der S o z i a l s t a a t i n der R a t i o n a l i t ä t f a l l e , S t u t t g a r t 1982; K. L u b m a n n , P o l i t i - ache T h e o r ie im i i o h l f a h x t e s t a a t , München - Wien 1 9 6 1 .
16
G. S c h m i d , K rise d er W o h lfa h r ts s ta a t, " P o lit is c h e V ie r t e lj a h r e s h e f t " 1 9 8 3 , z . 1 , s . 6 .
z a s i ł k i c h o ro b o w e ), s t w a r z a n i e m o żliw o śc i w c z e ś n i e j s z e g o p r z e c h o -d z e n i a na e m erytur® , bez o -d pow ie-dniego p o m n i e j s z a n i a w y sokości ren-t y , usren-tawowe r o z s z e r z a n i e okresów wolnych od p ł a c e n i a s k ł a d e k , a u w z g lę d n ia n y c h p r z y o b l i c z a n i u w y so k o śc i ś w ia d c z e ń , n a dm ierne ś w i a d c z e n ia w n a t u r z e i t p . To w s z y stk o s k ł a d a s i ę na m ilia r d o w e dodatkowe k o s z ty s o c j a l n e , k t ó r e muszą być p o k r y t e p r z e z w z r o s t s to p y s k ł a d e k u b e z p ie c z e n io w y c h , b ą d i p r z e z d o p ł a t y p a ń s tw a , со z k o l e i wywołuje l u b p o g ł ę b i a d e f i c y t w Jego b u d ż e c i e 1 9 .
W. G i t t e r zw raca uwagę na p o w s t a łe w g o s p o d a rc e z ja w is k o " n o - c j a l n e g o s t a n u p o s i a d a n i a " , k t ó r y J e s t nadzw yczaj c i ę ż k o r e d u k o -wał ny i p r a k t y c z n i e J e s t n i e o d w r a c a l n y . P o l i t y k a s o c j a l n a z m ie rz a t y l k o w Jednym k i e r u n k u , o l ą g ł e g o z w i ę k s z a n i a ś w ia d cz e ń s o c j a l -n y c h , To J e s t , Jego zda-niem , b a rd z o -n i e b e z p i e c z -n e d l a g o s p o d a r k i , z w ła s z c z a J e ś l i e i ę zważy, i ż s y ste m s o c j a l n y n i e r o z w i j a s i ę s y -s te m a ty c z n ie , wg Jakichś uznanych z a -s a d , l e c z Jego rozwój J e -s t n i e wynikiem gry p o l i t y c z n e j , p o l i t y c z n y c h p r e z e n t ó w wyborczych^ .
Ch. W a trin po d c h o d z i do fin a n s o w y c h problemów p a ń s tw a od « t r o ny g l o b a l n y c h r o z w ią z a ń system ow ych. Są o n e . Jego zda nie m , n a s t ę p -stwem w y ł ą c z e n i a czy o g r a n i c z e n i a m e c h a n i z m ó w rynkowych p r z e z me-chanizmy p o l i t y c z n e g o s t e r o w a n i a , Doprow adziło t o ra. i n . do n a d -m ie rn y ch r o s z c z e ń o b y w a t e l i k iero w a n y c h do p a ń s tw a . J e d n o s t k a s t a r a s i ę d z i s i a j u z y s k a ć w i ę c e j od pańetw a w p o s t a c i ś w ia d c z e ń , n i ż t o , co odprowadza do Jego b u d ż e tu w p o s t a c i podatków i s k ł a -d e k . Państw o n a t o m i a s t s k ło n n e J e s t -do n a -d m ie rn y c h wy-datków, prze- k r a c z a j ą c y c h J e g o w ła sn e m ożliw o śo l f i n a n s o w e , d l a z a b e s p i e c z e n i a s o b i e l o j a l n o ś c i mas. R o s w ią z a n ie t e g o problem u w i d z i W a tr in w ge-ne ra ln y m " o d p o li ty z o w a n i u " św ia d cz e ń i u s ł u g s o c j a l n y c h i i c h " u r y n k o w ie n i u " 2 3 . Z a k ła d a on p rz y tym, co s ł u s z n i e zauważa J» S t r a s s e r , model s p o ł e c z e ń s t w a , w którym s z a n s e J e d n o s t e k z o e t a ł y wyrównane, a klasow e i warstwowe s p r z e c z n o ś o i w yelim inow ane, co
22 z w a ln ia państw o od w e r t y k a l n e j r e d y s t r y b u c j i dochodów .
^ И o 1 i t u r , W o h l f a h r t s s t a a t , . . , a . 48-49«
W. G i t t e r , Symposium I I I . S i c h e r u n g und F o r t e n t w i c -k l u n g der s o z i a l e n M a r -k e ir tsc h a ft , S t u t t g a r t , Ne« Yor-k 1 979, в . 2 1 3 -2 1 4 .
21 Ch. W a t r i n , O rd n u n g ep o litieo h e A sp e k te d e r S o s i a l - e t a a t , wt S o z ia le Problem e der Modernen I n d u s t r i e g e s e l l s c h a f t , B e r l i n 1 9 7 7 , • . 963 i n .
pp
W tym samym k ie r u n k u i d ą p o g ląd y K. B i e d e n k o p f a , k t ó r y J e a t e d a n l a , že g r a n i c e pa ństw a s o c j a l n e g o z o s t a ł y J u ż o e i ą g n i ę t e , a nawet w sposób n i e d o p u s z c z a l n y p r z e k r o c z o n e . S ą d z i on , i ž p r z e -c in k o dalazem u rozwojowi p o l i t y k i s o -c j a l n e j przem aw ia aama r z e -c z y w i s t o ś ć w sp ó ł-c ze sn y -c h wysoko r o z w i n i ę t y -c h krajów k a p i t a l i s t y -c z n y -c h , w k t ó r y -c h ( a w każdym r a z i e na pewno w RFN) " k w e s t i a s o c j a l n a XX w." z o a t a ł a J u ž r o z w i ą z a n a . I n s t y t u c j e g w a r a n t u j ą c e s o -c j a l n e z a b e z p i e -c z e n i e i w olność od nędzy eą Już p raw ie d o s k o n a ł e , a n i e s p r a w i e d l i w o ś c i w p o d z i a l e dochodów i majątków z o a t a ł y z r e -dukowane do m in im u m ^ .
E. F o r a t h o f f i H. G e i s s l e r mówią n a t o m i a s t o nowych p r o b l e -mach s o c j a l n y c h , z ja w is k a c h "nowej b ie d y i u p o ś l e d z e n i a s p o ł e c z -n e g o " , J a k i e p o j a w ił y a i ę w p aństw ach d o b r o b y t u . Chodzi im o tę o z ę ś ć s p o ł e c z e ń s t w a , k t ó r a j e s t n i e z o r g a n i z o w a n a , n i e z r z e s z o n a w ż a d n y ch o r g a n i z a c j a c h s p o łe c z n y c h i tym samym pozbawiona s z a n a zarówno a r t y k u l a c j i , Ja k i obrony sw oich i n t e r e s ó w . Tymczasem wielk i e z o rg a n izo w a n e grupy s p o ł e c z n e ( c h o d z i t u g łó w n ie o z w i ą z wielk i z a -wodowe p r a c u j ą c y c h i z r z e s z e n i a pracodaw ców ) p o ro zu m iew ają s i ę między s o b ą kosztem t e j n i e z r z e a z o n e j c z ę ś c i s p o ł e c z e ń s t w a . N aj-lepszym te g o przykładem s ą umowy p ł a c o n e , w k t ó r y c h c z ę s t o wyne-gocjow ane a to p y K z ro a tu p ł a c p r z e k r a c z a j ą tempo w z r o s tu w ydajnoś-c i p r a ydajnoś-c y . И k o n s e k w e n ydajnoś-c ji r o a n ą k o s z ty p r o d u k ydajnoś-c j i , k t ó r e n a s t ę p n i e p r z e r z u c a n e s ą na konsumentów p o p r z e z c e n y . N a j b a r d z i e j p o sz k o d o -wany tai w wyniku t a k i c h porozum ień s ą n i ż e j u p o s a ż e n i r e n c i ś c i , r o d z i n y w i e l o d z i e t n e , samotne m a tk i wychowujące d z i e c i , n i e p e ł n o -sp ra w n i i t p . 2 ^ S u g e r u je s i ę p rz y tym, że e p r z e c z n o ś u i p r z e s u w a j ą a i ę d z i s i a j w k a p i t a l i z m i e na o b r z e ż a s p o ł e c z e ń s t w a . W o b e c n ej k r y t y c e "pań a tw a d o b ro b y tu " p r z e w i j a s i ę t e ż po-g l ą d , i ż s z e r e po-g p r z e d s i ę w z i ę ć s o c j a l n y c h podejmowanych w i n t e r e - e i e o k r e ś l o n y c h g r u p s p o ł e c z n y c h o b r a c a s i ę f a k t y c z n i * p rze c iw k o 23 K. E i e d e n k c p f , F o r t s c h r i t t i n F r e i h e i t , München. 1973, s . 1 0 4 . Te c z y a to demagogiczne i ł a t w e do o b a l e n i a s t w i e r -d z e n ie s p o t y k a j ą s i ę z o s tr y m sprzeciw em t a k ż e ze a t r o n y i n n y c h , b a r d z i e j pootępcw ych p r z e d s t a w i c i e l i m y ś li s p o łe c z n o - e k o n o m ic z n e j w RFK - p o r . n p . S t r a s s e r , G r e n z e n . . . , s . 3 8 .
24
H. G e i s s l e r , Die neue s o z i a l e F r a g e , F r e i b u r g 1976 j E. P o r s t h o f f , Der S t a a t аса I n d u B t r i e g e s e l l s c h a f t;
nim l u b wywołuje n i e p o ż ą d a n e s k u t k i u b o c z n e " ^ . Na p r z y k ł a d o b n i -ż a n ie wieku emery tn lr.e go przesuw a w d ó ł g r a n i c ę w ieku, od k t ó r e j p r z e d s i ę b i o r s t w a n i e c h ę t n i * p r z y jm u ją l u d z i do p r a c y . Większe t r u d n o ś c i w u z y s k a n i u prac y mają t a k ż e c i , k t ó r z y p o d l e g a j ą ko-r z y s t n i e j s z y m p ko-rze p is o m o wypowiedzeniu p ko-r a c y . Ustawowe w ydłuż a - n i e u r lo p u m a c i e r z y ń s k ie g o z m n i e js z a s z a n s e k o b i e t - p r z y s z ł y c h matek p rz y u b i e g a n i u s i ę o p r a c ę , V?iązanie p ł a c i u p o sa że ń o r a e św ia dcz e ń s o c j a l n y c h ze w zrostem kosztów u t r z y m a n i a wzmacnia p r o -c h y i n f l a -c y j n a i n a j b a r d z i e j g o d z i w i n t e r e s y n a j s ł a b i e j u p o sa -żonych i d y sp o n u ją c y c h n i e w i e l k ą l u b ż a d n ą s i ł ą p r z e t a r g o w ą . Ubo- c z n y r , niepożądanym s k u tk ie m u b e z p i e c z e n i a na wypadek b e z r o b o c i g J e s t b e z r o b o c ie d o b ro w o ln e . Hudmierne wyeksponowanie w obow iązu-jącym t u u staw odaw stw ie s o c ja ln y u . k w e s t i i " o d p o w ie d n ie j płac-y**,Ja-ko podstawowego warunku p r z y j ę c i a o f e r t y z a t r u d n i e n i a o r a z sam f a k t i s t n i e n i a w ysokich z a s iłk ó w d l a b e z ro b o tn y c h powoduje, zd a-niem n i e k t ó r y c h ekonomistów z a c h o d n i o n i e m i e c k i c h , świadomą r e z y g - n a c J |^ b e z r o b o t n y c h г w i e lu p r o p o z y c j i p ra c y z motywów f i n a n s o -wych . Z a s i ł k i d l a b e z r o b o tn y c h o s ł a b i a j ą ponadto m o b iln o ś ć a u - wodową i t e r y t o r i a l n ą u b i e g a j ą c y c h a i ę o p r a c ę .
K ry ty c y " p ań e tw a d o b r o b y tu " n a k a z u j ą t e ż na i s t o t n e c k o m p l i- kowanie s i ę s t r u k t u r y system u s o c j a l n e g o , co powoduje m. i n . , że j e d n o s t k a ma d z i s i a j c o r a z w ię k sze t r u d n o ś c i w r o z p o s n a r .iu , w j a -kim B to p n iu k o r z y s t a , a w ja k im j e o t f a k t y c z n i e o b c ią ż o n a n a c e l e s o c j a l n e . Ma m i e j s c e p o tę ż n y w tórny p o d z i a ł dochodu narodow ego. Państw o d o b ro b y tu c h a r a k t e r y z u j e s i ę n i e p r z e n i k n i o n ą g ę s tw in ą a d -m i n i s t r a c y j n y c h r e g u l a c j i , p o s ł u g u j e s i ę z b iu r o k r a t y z o w a n ą -m aszy-n e r i ą p o d z ia ł o w ą . W s p o ł e c z e ń s t w i e p o w s t a je w skutek tego f a ł s z y w e w y o b r a ż e n i e , że r o o z c z e n i a dochodowe J e d n y c h o e g ą byó z a sp o k o jo n e bez szkody d l a i n n y c h . Tymczasem sukcesyw ne p o w ię k s z a n ie ś w i a d -c z e ń wymaga z w ię k sz o n y -c h o b -c i ą ż e ń p o d a tk o w o - -c o o j a l n y -c h , p o d c z as gdy came ś w i a d c z e n ia n wyniku e f e k t u p r z y z w y c z a je n i a c h a r a k t e r y -z u j ą s i ę m a l e j ą c ą u ż y t e c -z n o ś c i ą k rań c o w ą. Wywołuje to z ja w is k a ń i e z a d o w o l e n i a i owocuje s i l n i e j s z ą p r e s j ą na w z r o s t p ł a c ri>. j 25 P o r . n p . W. K a m e n g i e s s e r , Symposium I I I . S i c h e -rung u n d . . , , s . 227; M o l i t o r , W o h l f a h r t s s t a a t . . . , s . 1 4 3 - 144; B, M o l i t o r , L o h n p o l i t i k und A r b e i t s m a r k t , Hamburg 1 977, P. 1 4 3 -1 4 4 . 26 2-г Zob. n p . M o l i t o r , L o h n p o l i t i k . . . , s . 144. Р о г . M o l i t o r , W o h l f a h r t s s t a a t . . . , a . 32.
В. T u ch tfe ld J e s t z d a n ia , i ż p e łz a ją c a w p r z e s z ł o ś c i i n f l a c j a roa zo zcń sp o łec z n y c h p r z e k s z t a ł c i ł a a ię d z i s i a j w I n f la o j ę g a lo -p u j ą c ą . R o szczen ia te mają -ponadto c o ra z mniej we-pólnego z n i e -zbędną k o rek tą p o d zia ło w ą , mającą na c e lu w s p ie r a n ie f a k ty c z n ie p o trzeb u ją cy ch pomocy. M iejsce bied n ych l a t m inionych z a j ę l i " so
-Ofl,
c j a l n i n a c ią g a c z e '1'* . Również B . M o lito r zwraca uwągę na z ja w isk o r o z s z e r z a n ia s i ę przypadków nadużywania uprawnień s o c ja ln y c h , na-s i l a j ą c e na-s i ę ten d e n c je p a na-s o ż y tn ic z e , ż y c ia na k o na-sz t in n y c h . Jego zdaniem za p o b iec temu może Jedynie wzm ocnienie te o h n ik l u b e z p ie -czen io w ej w s y ste m ie so cja ln y m , a w j e j ramach ś c i ś l e j s z e pow ią-za n ie w ysokości św ia d czen ia z w y so k o ścią o b o ią żeń J e d n o stk i na cel e s o c ja celn e ( ś c i ś cel e j s z e p r z e s tr z e g a n ie zasady rów now artośoi sk ła d -k i i ś w ia d c z e n ia ) , W w alce w yborczej powinno s i ę n atom iast za-p r z e s ta ć nadużywania o f e r t y s o c j a l n e j , k tó ra c z ę s t o J e s t o f e r t ą bez p o k r y o ia , o f e r t ą , przy k tó r e j n is p r z e d sta w ia s i ę wyborcom prawdzlwyoh koeztów j e j r e a l i z a c j i 1 tym samym o b c ią że ń p odatko- w o-składkow ych, J a k ie z« sobą n i e s i e . Stw arza to bowiem fa łs z y w e wyobrażenia i p o tę g u je r o e z c z e n ia wobec państwa .
K w eetia , k tóra n ie zm ien n ie od l a t tow arzyszy niem al każdej k ry ty ce p o su n ięć so c ja ln y o h pańetw a, która J e s t Już n ie ja k o pro-gramowo podnoszona 1 eksponowana, to k w e stia w o ln o śc i i r ó w n o śc i, ozy n o ln o á o l 1 s p r a w ie d liw o ś c i. Jak p is z e J . S t r a s s e n "W c a łe j h i s t o r i i RFN - od j e j pow stania do dn ia d z i s i e j s z e g o - znajdujemy n a rzek a n ia n a » za g r a ża ją c ą w o l n o ś c i « ten d e n c ję państwa s o c j a l n e -go"^0 . O becnie k w estia t a z y s k a ła J e s z c z e na o s t r o ś c i . E. Tucht-f e l d s ą d z i, i i d z i s i a j n ie może być Już n a jm n ie jsz y c h w ą tp liw o ści, że d ą żen ie do m a te r ia ln e j rów ności musi dokonywać s i ę kosztem o g r a n ic z e n ia w o ln o ści i o s ła b ie n ia bodźców do wydajnej p r a c y . I prooes te n dokonuje s i ę , Jego zdaniem , ta k że w RFN . Coraz c z ę ś c i e j p o j a w i a j ą s i ę rów nież s tw ie r d z e n ia , że z a c h o d n io n iem iec - k ie "p ań stw o dobrobytu" u l e g ł o zw yrodnieniu w kierunku " s o c j a l i z -mu o p i e k u ń c z o g o " , w którym in g e r e n c ja w prywatną s f e r ę ż y c ia obyw a te la p r z e k r o c z y ła d o p u szo seln e g r a n ic e , zm uszając go do n ie g o d
-j o T -u c h t -f e l d, F r e i h e i t . a . -2-5* U o 1 i t o r , W o h l f a h r t s s t a a t . . . , s . 48 , o-, S t r a s s e r , G r e n z e n . . . , a . 4 8 .
n e j c z ło w ie k a z a l e ż n o ś c i . Więkazoźć s p o łe o s w ń e tw » ma ponoć J u ž Ло- uyć "nowoczesnego s o c j a l i z m u dobrobytu*1, wykazująnogo а к ł o n n c i . * do s o c j a l i z a c j i c o r a z to nowych obszarów ż y o i a i r y z y k a i iuyie " w y p u s z c z e n ia n ь w ię k a zą wolność" (w olność rynkow ą )'1*^
P o w ra o a ją c a J a k bumerang t e z a o z a g r o ż e n i u w o ln o ś c i Jednoar.ki p r z e z państwo d o c z e k a ł a s i ę d z i s i a j nawet owej k u l t u r o a n t r o p o l i g i - c z n e j odm iany. P o j a w i ł e i ę m ia n o w ic ie p o g lą d , że " t o t a l n e z a b e z -p i e c z e n i e " w -p a ń s tw ie d o b ro b y tu g odz i w J e d n ą z -podstawowych po-t r z e b c z ł o w i e k a , J a k ą J e s po-t e k ło n n o ś ć do p e łn y c h ry a y k a p r po-t a i y ć i w ykazania a i ę odwagą. S t ą d , Jak t w i e r d z i W. H i l d f i b r a n d t , c z ło w ie k w p a ń s tw ie d o b ro b y tu szuka s o b ie r y z y k a z a o t ę p e s e g o , co z n a j d u j « 3wóJ wyraz w rosnącym t e r r o r y z m i e , s z o r z ą o e j s i ę n a rk o m a n ii* сяу w u c z e s t n i c t w i e w a p o r c i e wyczynowym"^.
K. B ie d e n k o p f p r z e s t r z e g a p r z e d grożącym "upaństw ow ię rleui c p o ł e c c e ń s t w a " t a £ . Kttng nazywa w e p ó łc ze s n e państw o *acU0(u'ilon.i.e- m ie c k ie "rozbudowanym państwem ochronnym ", k t ó r e je d n o s tc e , z u p o ł - n i e n i e u f a , n i e w i e r z y , by b y ł a ona w a t o n i e w o p a r c i u o wławny r o z s ą d e k i o d p o w i e d z ia ln o ś ć p r z e z w y c i ę ż a ć swoje życicr-o ртоЫ с н у . Z a k ła d a a i ę t u z g ó r y , żo c z ło n k o w ie s p o ł e c z e ń s t w a d o b r o b y tu ” i e a ą d ość d o j r z a l i i z d o l n i , t y w ł a ś o iw ie tw o rzy ć awój ir.ajątok i nim z a r z ą d z a ć . T r z e b a i c h Katem do w łasnego a s c s s ę a c la zmuav.vc. Tymczasem o b e z e r n a b i u r o k r a c j a państwowa n i a z e z y i n d y wi t. ua ]n ą wolność i o s o b i a t ą o d p o w i e d z ia ln o ś ć j e č n o a t k i ' ^ .
P r ó ba oceny głównych wątków ob e cn e j k r y t y k i " p a r.rtwr d o b r o - ; Uatoeunkowując n i ę do o b e c n ej ( " d r u g i e j f a l i " ) k r y t y k i 'p a ń -s tw a d o b ro b y tu " v RFN t r z e b a p o w i e d z i e ć , l ż n i e c h a r a k t e r y z u j e a i ę ona z b y t n i ą o r y g i n a l n o ś c i ą w porów naniu z t ą , k tó ra jr.ie.ta
P o r . G. S c h m i d, Kritre d e a . . . , a , 6-7 o r a z A c -k e r m a n n , S o z i a l e S i c h e r u n g . . . , з . 6 0 . ^ f . H i 1 d e b r a n d t , , T o t a l a b g e s i c h o r t im E r s a t z - - R i s i k o , . m G. K. K a l t e n b r u n n e r , K a p i t u l a t i o n иве Bttrge3 , München 19 7 7, ß . 5 0 . -3^ K. B i e d e n k o p f , S o l i d a r i t ä t und S u b a i d a r i t ? H i n d e r f r e i e n G e s e l l s c h a f t , ws K a l t e n b r u n n e r , Kapi-t u l a Kapi-t i o n . . . , ü. 4 9 i W. K ti n g , L d b e n s v o r s o r g e , ä: turażę, Ira S t r a s a e r e m , G r e n z e r . . . , s» 44-45.
m i e j s c e w p ie r w s z y c h l a t a c h pow ojennych. Była ona i J e a t podejmo-wana głów nie z p o z y c j i konserw atyw nych, p r z e z p r z e d s t a w i c i e l i z a - c h o d n io n ie m le c k ie g o n e o l i b e r a l i z m u , zw iązanych z p a r t i ą c h r z e ś c i - j a ń a k o - d e m o k r a t y e z n ą , a c z k o l w i e k , co. w a r te p o d k r e ś l e n i a , p o j a w i ł y a i ę pewne w ą t p l i w o ś c i co do m o żliw o śc i kontynuow ania " k la s y c z n e g o modelu p a ń stw a d o b ro b y tu " t a k ż e wśród s o c ja l d e m o k r a t ó w . J a k p l a ż e J . S t r a e o e r , odnosząc s i ę do o f i c j a l n y c h wypowiedzi n i e k t ó r y c h s o c ja l d e m o k r a t ó w , " w i a r a , że z a pomooą c o r a z d o s k o n a ls z y c h i n s t y -t u c j i i me-tod pa ńs-tw a d o b ro b y -tu b ę d z ie można s -tw o r z y ć d l a c o r a z w i ę k s z e j l i c z b y l u d z i o o r a z w iększy s t o p i e ń d o b r o b y tu , J e s t d z i -s i a j z a o h w i a n a " ^ . Podobnie J a k w p r z e s z ł o ś c i , t a k i d z i s i a j , główny n u r t k r y t y -czny p r z e s i ą k n i ę t y J e a t a w e r s j ą do p a ń s tw a , choć o b e c n ie c z ę ś c i e j mówi a i ę o k o n i e c z n o ś c i zmiany metod Jego d z i a ł a n i a , n i ż o j a k i e j ś i s t o t n i e j s z e j r e d u k c j i Jego r o l i w ż y c i u s p o ł e c z n o g o s p o d a r -czym. Elementem wspólnym obu " f a l " k r y t y k i , a więc t e j powojennej Jak i o b e c n e j , J e a t d ą ż e n i e do hamowania, t a k d a l e c e J a k t o b ę -d z i e m o żliw e , -d a l s z e j rozbu-dowy i n te r w e n c j o n i z m u państwowego o ra z p r ó b a p r z e k s z t a ł c e n i a sposobu o d d z ia ł y w a n ia pa ństw a na p r z e b i e g p r o c e s u g o sp o d a ro w an ia n a " ry n k o w o -z g o d n y " , a p r z e d e w sz ystkim n i e k o l i d u j ą c y z i n t e r e s a m i p r z e d s t a w i c i e l i k a p i t a ł u . J e a t t o J a k -by b a r d z i e j "przyw oływ anie p a ń stw a do p o r z ą d k u " , n i t w y r z u c a n ie go za b u r t ę p r o c e a u g o s p o d a ro w a n ia . S k a l a i z a s i ę g j e g o o d d z i a ł y -w ania J e s t d z i s i a j bo-wiem t a k d u ż y , i t n i k t r o z s ą d n i e myśląoy n ie może w ie r z y ć w możliwość j a k i e j ś i s t o t n i e j s z e j r e d u k c j i Jego r o l i i z n a c z e n i a w ż y c i u s p o łe c z n o -g o s p o d a r c z y m .
Obecna k r y t y k a " p a ń s tw a d o b r o b y tu " o p a r t a J e s t na n i e p o r ó w n a -n i e w ię k szy c h d o ś w ia d c z e ń ia c h p r a k t y c z -n y c h -n i t k r y t y k a pow o je -n -n a . P r z e b i e g a ta k ż e w z n a c z n ie b a r d z i e j s p r z y j a j ą c y c h d l a n i e j warun-k a c h . Niepom yślna s y t u a c j a g o s p o d a r c z a J e a t d l a n i e j o k o l i c z n o ś -c i ą k o r z y s t n ą , s p r z y j a J e j w i a r y g o d n o ś o i . Ma to d l a t e g o owe z n a -c z e n i « , ponieważ a z e r e g z a rz u tó w k iero w a n y -c h pod adresem " p ań e tw a d o b ro b y tu " j e s t t r u d n o , bądź w o g ó le n i e w e r y fik o w a ln y c h . Z d a ją s o b i e z t e g o z p e w n o ś c ią s p r a w ę i aaaii k r y t y c y , co w y ra ź n ie d a j e o s o b ie z n a ć w o s t r o ś c i i J e d n o z n a c z n o ś c i s ta w ia n y c h p r z e z n i c h t e z .
To co w o b e c n ej k r y t y c e " p a ń s tw a d o b r o b y tu " n i e b u d z i w ię k -s z y ch z a -s t r z e ż e ń i. z n a j d u j e na o g ó ł p o t w i e r d z e n i * w i-s e o v - v w it’ c i , sprow adza s i ę dot
ł . I s t o t n e g o w z r o s tu r o l i i z n a c z e n ia p a ń s tw a w «rterow .u lu p ro c e s a m i gospodarczym i i s p o łe c z n y m i , a w tym wyraźnego wzn-.oc,- n i e n i a j e g o f u n k c j i r e d y s t r y b u c y j n e j i s o c j a l n e j - d z i s i a j w Í1P7! j u ż b l i s k o 505S dochodu narodowego p r z e c h o d z i p r z e z b u d ż e t państw a { b u d ż e t f e d e r a l n y , krajów i g m in ) o r a z j e g o i n s t y t u c j i s o c j a l n y c h
2 . Z b i u r o k r a t y z o w a n i a d z i a ł a l n o ś c i p ań s tw a zarówno w s f e r z e j e g o p o l i t y k i s o c j a l n e j , j a k i g o s p o d a r c z e j ;
3 . P r o i n f l a c y j n e g o c h a r a k t e r u " p o l i t y k i d o b r o b y t u " , bowiem i n f l a c j a we współczesnym k a p i t a l i z m i e s t a ł a a i ę główną form ą w a l- k i k laso w ej o p o d z i a ł dochodu narodow ego. P o s u n i ę c i a pańatw a zmier z a j ą c e do zmiany p o d z i a ł u na k o zmier z y ś ć mas p zmier a c u j ą c y c h czy o d b i o zmier -ców św ia d cz e ń s o c j a l n y c h wywołują bądź w z m acniają p r o c e s y i n f l a -c y jn e o -c h a r a k t e r z e kosztowym;
4 . P r o b l c m " n o w e j s o c j a l n e j b ie d y i u p o ś l e d z e n i a a p o łe c z n e c o " z n a j d u j ą c e g o swój wyraz w t r u d n e j s y t u a c j i m a t e r i a l n e j t z w . " n t e - z r z e s z o n y c h " , a wśród n i c h z w ła s z c z a n i ż e j u p osa żonyc h r e n c i s t ó w , osób n i e p e ł n o s p r a w n y c h , r o d z i n w i e l o d z i e t n y c h , ftariotnych m a ttk wychowujących d z i e c i , g a s t a r b e i t e r ó w , ľ r o b len. t e n n i e J e s t j c ŕ n a x z pe w n o śc ią n o n y , choć z y s k a ł ńa z n a c z e n iu wraz ze spotęgowaniem s i ę i n f l a c y j n e j formy w a l k i o p o d z i a ł dochodu narodow ego, j a k ą t o c z ą ze s o b ą o r g a n i z a c j e r e p r e z e n t u j ą c e i n t e r e s y p o -iíc z e g ó lr.v r.h k l n ę . Ule J e s t on t a k ż e problemem zajm ującym m i e j s c e k la a y c z n jf c h , k lasow ych problemów s o c j a l n y c h k a p i t a l i z m u leess j e u a a ip e łn l e , bądź J e a t i c h produktem ubocznym. Jego s i l n o wyeksponowanie
o b e c n ej k r y t y c e " p a ń s tw a d o b r o b y tu " ma głóvsnie n a d e l u , co s ł u s z -n i e zauważa J . S t r a s s e r , WBkaza-nlo -na z w ią.iki zawodowe j a k o v i r j ó b oprawcę z j a w i s k s o c j a l n e j b i e d y , a p r z e d o w s z y s tk im r?iaż,y do 'o r - ßow ania t e z y , i ż s o c j a l n e problemy k a p i t a l i z m u u t r a c i ł y a * ' j Kla-sowy c h a r a k t e r . Konsekwencją j e s t ż ą d a n ie "odpojLltyRowunia" údiaci- c z e ń s o c j a l n y c h
5 . Problem u p r z e d s i ę w z i ę ć s o c j a l n y c h o b r a c a j ą c y c h s i ę p r a e - oiwko tyra, w i n t e r e s i e k t ó r y c h s ą podejmowane, co z n a j d u j e awój
wry r a z g łó w n ie w p o m n ie js z e n iu i c h e z an e w u z y s k a n i u z a t r u d n i e n i a . J e s t t o zarazem Jaskrawym o d z w i e r c ie d l e n ie m b a r i e r systemowych, na J a k i e n a p o ty k a p o l i t y k a s o c j a l n a państw a;
6 . O g ra n ic z o n y c h m o ż liw o ś c i r e d u k c j i " s o c j a l n e g o e t a n u p o s i a -d a n i a " , t j . r a z J u t przy z n a n y o h maaom p rac u jąc y m u praw nień s o -c j a l n y -c h .
S z e r e g z a rz u tó w wysuwanych pod adresem "p ań e tw a d o b ro b y tu " b u d z i J e dnak poważne w ą t p l i w o ś o i . I tak n i e p r z e k o n y w a ją c a i t r u d -no w e r y fik o w a ln a J e a t t e z a o m a l e j ą o e j w y d ajn o ści prac y J a k o e fdrt ro s n ą c e g o s o c j a l n e g o b e z p ie c z e ń s t w a gwarantowanego p r z e z p a ń stw o , czy Jako s k u t e k wzmocnienia J e g o f u n k c j i o p i e k u ń c z e j . O s ł a b i e n i e tempa w z r o s tu w y d a jn o ś c i p ra c y J e s t wprawdzie f a k t e m , a l e J e s t ono wynikiem c a łe g o kom pleksu t r u d n o ś c i rozw ojow ych, na J a k i e n a -p o t k a ł y w l a t a c h s i e d e m d z i e s i ą t y c h wysoko r o z w i n i ę t e k r a j e k a p i -t a l i s -t y c z n e , a n i e s k u -tk ie m n a g ł e j “ d e m o r a l i z a c j i p r o d u k c y j n e j " z a t r u d n i o n y c h p r z e z "państw o d o b r o b y t u " , W k r a j a c h k a p i t a l i s t y c z -nych i s t n i e j ą n a d a l , Jak s i ę w y d a je , w y s t a r c z a j ą c o s i l n e ś r o d k i d y s c y p l i n u j ą c e z a t r u d n i o n y c h , w y s t a r c z a j ą c o s i l n e b o d i c e s k ł a n i a - J ą c e i c h do w ydajnej p r a c y " , Ponadto o brona z a groż one go s t a n d a r -du ż y c i a owocuje n i e t y l k o w zrostem r o s z c z e ń dochodowych, l e c z ta k ż e zw ię k sz o n ą gotoyjoóclą do p r a c y . 37 Tego z d a n ia s ą ta k ż e n i e k t ó r z y p o s tę p o w i p r z e d s t a w i c i e l e nauk sp o łe c z n o -e k o n o m ic z n y c h w Rł'N. Na p r z y k ł a d H. A c h in g e r s t a -nowczo s p r z e c i w i a s i ę t e z i e , i ż rozw ój s o c j a l n e g o z a b e z p i e c z e n i a o s ł a b i a bodźce do p r a c y . Uważa o n , i ż a b s t r a h u j ą c od o d o s o b n io -nych przypadków i mimo w a z y a tk i c h zm ian, j a k i e z a s z ł y w w arunkaoh e g z y s t e n c j i mas p r a c u j ą c y c h , bodźce t e p o z o s t a ł y w y s t a r c z a j ą c e . N ajlepszym t e g o dowodem J e a t podejmowanie p r a c y w g o d z in a c h n a d l i c z b o w y c h , choć może to mie<5 negatywny wpływ n a s t a n z d ro w ie z a t r u d n i o n y c h . r r e a j a p o t r z e b o k a z u je s i ę J e d n a k s i l n i e j s z a od z d ro -wego r o z s ą d k u . P onadto i s t o t n i e z m i e n i ł a s i ę d z i s i a j , j e g o z d a -niem , sama k l a s a r o b o t n i c z a . Уа ona s i l n i e z a k o r z e n i o n e przyzw y-c z a j e n i e do d o b r e j p ra y-c y i j e s t z w ią za n a ze swoim m iejsy-c e m p r a y-c y . Negatywny wpływ s o c j a l n e g o z a b e z p i e c z e n i a może s i ę u j a w n ić t y l k o w s p o łe c z e ń s t w a c h z a c o f a n y c h , s ł a b o r o z w i n i ę t y c h , bieAnyoh»w k t ó -r y c h b -r a k u j e w y s t a -r c a a j ą c o mocnych bodźców do p -ra c y w p o s t a c i p r e s j i szybko r o s n ą c y c h p o t r z e b , masowej konsu m p cji na wyeokim po-ziom ie czy r y w a l i z a c j i w p ogoni za dobrami m a t e r i a l n y m i - p o r . H. A c h i n g e r , S o z i a l p o l i t i k a l s G e s s e l s c h a f t s p o l i t i k , Köln 1971, s . 3 3 - 3 4 .
