Jarowiecki, Jerzy
"Polska konspiracyjna prasa
informacyjno-polityczna 1939-1945",
Stanisława Lewandowska, Warszawa
1982 : [recenzja]
Kwartalnik Historii Prasy Polskiej 22/4, 109-120
R E C E N Z J E
109
n ia ją cym m oż liw o ści od e rw a n ia od R zeszy w sch o d n ich p r o w in c ji i w łączen ia ich do od ro d zo n e j Polski.
Z du żym k ry ty cy zm e m au tor pisze ró w n ie ż o P P S -F ra k c ji R e w o lu c y jn e j i je j in ic ja ty w a ch w y d a w n ic z y ch . R azi m n ie np. cyta t o „z b y d lę ce n iu ” (s. 222), ch ocia ż ma p o ch o d z ić od sam ego L eon a W a silew sk iego. P ra w d ą jest, że d ziała ln ość P P S - -F r a k c ji R e w o lu c y jn e j w ok resie p o p rze d za ją cy m w y b u c h I w o jn y św ia to w e j k o n ce n tro w a ła się w o k ó ł „b ib u ły , sk a rb u i w o js k a ” . W a rto jed n a k za u w a ży ć, że ta w ła śn ie d ziała ln ość n ieb a w e m p rzy n ie ść m iała k on kretn e rezu ltaty, jeśli je m ierzy ć w k a teg oria ch szerszych , o g ó ln o p o lity c z n y ch , a n ie w ą sk ok la sow y ch . N iep rzy p a d k o w o też p oczy n a n iom P P S -F ra k c ji R e w o lu c y jn e j, a n ie S D K P iL i P P S -L e w ic y , k tóre o d rzu ciły h asło n ie p od le g łości P olsk i, to w a rzy szy ła tw ó rczo ś ć S tru ga, D a n i- ło w s k ie g j, S ieroszew sk ieg o i Ż e ro m sk ieg o w reszcie.
P ow y ższe u w a gi, w k on te k ście o ce n y ca ło ś ci książki, nie m a ją o cz y w iś cie za sa dn iczego znaczenia. P o w sta ły one je d y n ie na m a rg in esie lek tu ry tej in te re su ją ce j i w a r to ś c io w e j m o n o g ra fii, k tóra n ie w ą tp liw ie w zb og a ca h isto rio g ra fię ru ch u r o b otn iczego.
Jan T om ick i
S tan isław a L e w a n d o w s k a , P olsk a k o n sp ira cy jn a prasa in fo r m a c y jn o -p o li-
tyczn a 1939— 1945, W a rsza w a 1982, ss. 446, fot.
P olsk a prasa k o n sp ira cy jn a ok resu o k u p a c ji h itle ro w sk ie j, zw a ży w szy sz cze g ól ne w a ru n k i w ja k ich się n a rod ziła i fu n k c jo n o w a ła , b y ła — co ju ż n ie je d n o k ro tn ie stw ierd zon o — sw oisty m fe n o m en em , a je j p ow sta n ie stało się w rę cz k on ie cz n ością h istoryczną. M ożna — nie w p a d a ją c w przesa d ę — p og ląd ten p o d trz y m y w a ć także i w sy tu a cji, g d y c o ra z w ię c e j w ie m y o p o d o b n e j prasie w y d a w a n e j w ró żn y ch k ra ja ch eu ro p e jsk ich o k u p o w a n y ch przez III R zeszę, a tak że w k ra ja ch sa telick ich . P rasa k o n sp ira cy jn a b u d ziła i w y w o łu je nadal za in teresow a n ie zn a czn ych k ręg ów b a d a czy : h isto ry k ó w d z ie jó w n a jn o w szy ch , h isto ry k ó w litera tu ry i k u ltu ry , w tym h isto ry k ó w p rasy, a tak że p o lito lo g ó w . S tąd w id o c z n y w y ra źn y p ostęp w b a d an ia ch nad d ziejam i prasy p o lsk ie g o ru ch u oporu , liczn e p u b lik a c je d oty czą ce bą dź p o je d y n czy ch ty tu łó w p is m 1, p oszczeg ó ln y ch in sty tu c ji w y d a w n ic z y ch czy też ludzi z nim i zw ią za n ych 2, bądź też c a ły ch z e s p o łó w ty tu łó w p ra sy ok reślon y ch k o n sp ir a c y jn y c h gru p czy stro n n ictw p o lity cz n y c h (a czk o lw ie k nie w szy stk ich ), ta k ich np. ja k prasa ruchu lu d o w e g o 3, w y d a w n ic tw a p e rio d y czn e P o ls k ie j P artii R o b o tn ic z e j i org a n iza cji
1 P or. np. S. W a l k o w i a k , W oš m io lec ie w yd an ia p ie rw sz e g o n u m eru śląs
k ieg o k o n s p ira c y jn eg o pism a „ K u w o ln o ś ci” , K a to w ic e 1947; M. P e t r y ń s k a ,
P ism o liter a c k ie m łod y ch — „D r o g a ” (1943— 1944), „P o k o le n ia ” , 1965, nr 3; H. B i o w s k i , „ G ło s W a rsz a w y ” , je g o p ow sta n ie, tech n ik a , k o lp o rta ż (20 X I
1942— 1 V III 1944), „R o cz n ik H istorii C za sopiśm ien n ictw a P o ls k ie g o ” (d a le j: R H C P ),
t. 3: 1964, z. 2; M. S t r a s z e w s k a , „B iu 'e ty n I n fo r m a c y jn y ” 1939— 1944, „N a jn o w sze D zie je P o ls k i” , t. 11: 1967; J. J a r o w i e c k i , K r a k o w s k ie pism a k o n s p ira c y jn e
г lat 1943— 1944. „W a tr a ” , R H C P , t. 13: 1974, z. 2.
2 Np. J. R z e p e c k i , O rgan izacja i działanie B iu ra In fo rm a cji i P rop a ga n d y
(B IP ) K o m en d y G łó w n e j A K , cz. 1— 3, „W o js k o w y P rzegląd H is tory czn y ” , 1971,
nr 2— 4.
3 Np. B. G o ł k a : 1) Prasa k o n sp ira cy jn a „R o ch a ” 1939— 1945, W a rszaw a 1960; 2) Prasa k o n sp ira cy jn a ru ch u lu d o w eg o 1939— 1945, W arszaw a 1975; Z . J. H i r s z ,
1 1 0 R E C E N Z J E
z nią zw ią za n ych 4, le w ic y s o c ja lis ty c z n e j5. S k ro m n iej w tym d o ro b k u p rzed staw ia ją się studia i w y p o w ie d z i na tem at p ra sy S tron n ictw a D e m ok ra ty cz n eg o6, pism u gru p o w a ń n a r o d o w y c h , n ie w ie le n apisan o o prasie p od ziem n ej w y d a w a n e j przez D e leg atu rę R zą d u 7 i A r m ię K r a jo w ą 8. N a jo b fits z y p lo n w ostatnich k ilk u latach p r z y n iosły ba d an ia nad prasą region a ln ą w okresie- o k u p a cji h itle ro w sk ie j, ro z w ija ją c ą się na L u b elszczyźn ie, w K ra k o w s k ie m (w ted y K ra k o w s k ie o b e jm o w a ło też p ow iaty w ch o d zą ce po w o jn ie w skład w o je w ó d z tw a rzeszow sk iego), w K ieleck iem . Prace Jerzego Z b ig n ie w a H irsza9, Ireneu sza C abana i Z yg m u n ta M a ń k o w s k ie g o 10, Jerzego J a ro w ie c k ie g o 11, Z o fii S o k ó ł12, M ieczysła w a A d a m c z y k a 13 i A lin y S ło m k o w s k ie j14 zn aczn ie p oszerzy ły stan w ie d z y o prasie p od ziem n ej, w n io sły w ie le n o w y ch ustaleń, u ła tw ia ją c n astępn ym b a d a czom p ra ce nad d ziejam i ok u p a cji oraz nad sy n te ty cz n ym obrazem d ziała ln ości w y d a w n ic z o -p r a s o w e j.
Są też p u b lik a c je d oty czą ce w y b ra n y ch gru p czasopism , k la sy fik o w a n y c h w op a rciu o in ne k ry te ria niż p o lity czn e i g e og ra ficzn e, a m ia n o w icie d o ty czą ce cza sop iśm ien n ictw a sa ty ry czn e g o 15 i lite ra ck ie g o 16, czasop ism m ło d zie żo w y ch (np. prasy
4 Np. A . P r z y g o ń s k i , Prasa k on sp ira cyjn a PPR. Z arys. K atalog. Ż y c io
r y s y , W a rszaw a 1966; P u b lic y sty k a k o n sp ira cy jn a 1942— 1945, W arszaw a 1961— 1967;
A . S ł o m k o w s k a , W y d a w n ictw a in stru k ta zow o-p ro p a g a n d o w e PPR . A L i KR N
w o k r e sie ok u p a cji h itle ro w s k ie j, R H C P , t. 11: 1972, z. 4.
5 T. G ł o w a c k i , P rasa le w ic y s o c ja lis ty c z n e j w o k r e sie ok u p a c ji h itle ro
w s k ie j w P o lsce, „R o cz n ik B ib lio te k i N a ro d o w e j” , t. 3: 1967; J. M u l a k , Prasa R o b o tn ic z e j P artii P olsk ich S o cja listó w i k o lp o rta ż j e j w o k r e sie ok u p a cji, RH CP,
t. 3: 1964, z. 2; J. K a n t y k a . O k o n s p ir a c y jn e j pra sie s o cja lis ty cz n e j w Z a
g łęb iu D ą brow skim , „P r a c e N a u k ow e U n iw ersytetu Ś ląskiego w K a to w ic a c h ” ,
nr 183. H istoria. W sp ółczesn ość, K a to w ic e 1977.
6 M. A r c z y ń s k i : 1) Z d z ie jó w p ra sy k o n s p ir a c y jn e j w K r a k o w ie 1939—
1945. F ra g m en ty w sp om n ień . „Z e sz y ty P ra sozn a w cze” , 1973, n r 1; 2) Z d ziejó w p ra sy k o n s p ir a c y jn e j S tron n ictw a D e m o k r a ty cz n e g o w K r a k o w ie (1939— 1943),
„Z e sz y ty H is to ry czn o -P o lity cz n e S tron n ictw a D em ok ra ty cze g o” , 1973, z. 9; S. L e- w a n d o w s k a , Prasa k o n sp ira cy jn a S tron n ictw a D em o k r a ty cz n e g o w latach o k u p a cji h itle ro w s k ie j, tam że, 1981, z. 1.
7 P o raz p ie rw szy o prasie D elegatu ry R ządu sy n tetyczn e in fo rm a c je zaw arte w tom ie Prasa p olsk a w latach 1939— 1945, W arszaw a 1980.
8 S t r a s z e w s k a , op. cit.; R z e p e c k i , op. cit.; J. J a r o w i e c k i , Prasa
S łu żb y Z w y c ię s tw u P olski, Z w ią zk u W alki Z b r o jn ej, A rm ii K r a jo w e j го latach 1939— 1945, „R o cz n ik N a u k ow o-D y d a k ty czn y W S P w K ra k o w ie ” , z. 68. P ra ce h i
sto ry czn olitera ck ie 7, K ra k ó w 1979.
9 Z. J. H i r s z : 1) L u b elsk a prasa k on sp ira cyjn a 1939— 1944, L u b lin 1968, 2) L u d ow a prasa na L u b elsz cz y źn ie, „R o cz n ik D z ie jó w R u ch u L u d o w e g o ” , 1972, n r 14; 3) K o n s p ir a c y jn e w y d a w n ictw a p r a so w e na L u b e lsz cz y źn ie w latach 1939—
1944, [w :] P olsk a prasa k o n sp ira cy jn a lat 1.939— 1945 i p o czą tk i prasy w P olsce L u d o w e j, K ra k ó w 1979.
10 I. C a b a n , Z. M a ń k o w s k i . Z w ią zek W alki Z b r o jn e j i A rm ia K ra jow a
w O k ręg u L u b elsk im 1939— 1944, L u b lin 1971.
' 11 P or. m.in. J. J a r o w i e c k i : 1) Prasa k o n sp ira cyjn a w K r a k o w ie w la
tach 1939— 1945, W r o cła w 1977; 2) Prasa p od ziem n a w K r a k o w ie w latach o k u p a c ji h itle ro w s k ie j, R H C P , t. 15: 1976, z. 2; 3) K o n sp ira cy jn a prasa w K r a k o w ie w latach o k u p a cji h itle r o w s k ie j 1939— 1945, K ra k ó w 1980.
12 Z. S o k ó ł . P rasa k o n s p ir a c y jn a R z es zo w sz cz y zn y w latach 1939— 1945,
R H C P , t. 14: 1975, z. 1; R z es zo w sk ie czasopism a k o n sp ira cy jn e o k r e su \O kupacji
h itle r o w s k ie j 1939— 1945, „P r a c e H u m an istyczn e R zeszow sk ieg o T ow a rzy stw a P r z y
ja c ió ł N a u k ” , R ze szów 1975.
13 Por. m.in. M. A d a m c z y k : 1) K atalog p ra sy k o n s p ira c y jn ej ziem i k ie le c k ie j
w latach 1939— 1945, „R o cz n ik M uzeum Ś w iętok rzy sk ieg o” , t. 9: 1975; 2) K ie le c k ie czasopism a k o n s p ira c y jn e 1939— 1945. N o ty b ib liog ra ficzn e, K ie lc e 1976; 3) P olska prasa k on sp ira cyjn a na K ie łe c c z y ź n ie w latach 1939— 1945, K ra k ów 1982.
14 A. S ł o m k o w s k a , Prasa P P R , G L i K R N na K ie le c c z y ź n ie 1942— 1945, W a rszaw a 1976.
15 G Z a ł ę s к i, S atyra w k o n sp ira cji 1939— 1945, w y d . 2, W a rszaw a 1957: J. J a r o w i e c k i , K r a k o w s k ie k o n s p ira c y jn e p ism o sa ty ry c zn e „N a u ch o ” (1939—
R E C E N Z J E
111
Z w ią zk u W a lk i M ło d y c h 17 czy S zarych S z e re g ó w 18). W iem y ju ż sp oro o k o n s p ir a c y j n y ch d ru k a rn ia ch w W a rszaw ie i w in n y ch m ie js c o w o ś c ia c h 19. U kazała się też przed dw o m a la ty p ierw sza p rób a sy n te ty czn eg o u ję c ia h istorii p ra sy na ziem iach p olsk ich w la tach 1939— 1945, w yd a n a p od a u sp icja m i P r a co w n i H istorii C za sopiśm ien n ictw a P o ls k ie g o X I X i X X w iek u IB L P A N w W a rszaw ie, p rób a , w k tó re j nie bra k b y ło p ew n y ch lu k czy też zn ala zły się zb yt la k on iczn e in fo rm a c je d oty czą ce tw ó r có w ta jn e j prasy, tech n ik i je j p ow staw an ia i k olp o rta żu 20.
D o rąk czy teln ik a tra fiła o b e cn ie k o le jn a , od da w n a ocze k iw a n a k siążk a S ta n isła w y L e w a n d o w sk ie j o P o ls k ie j k o n s p ir a c y jn e j pra sie in fo r m a c y jn o -p o lity c z n e j
1939— 1945, stan ow iąca zn aczn y p ostęp w b a d a n ia ch n ad tą prasą. P o w ied zia łb y m
n aw et w ię ce j, ch o cia ż nie w y r o b iłe m sc b ie jeszcze p e łn e j, je d n o zn a czn e j op in ii o dziele au tork i — n astąpi to d o p ie ro z p ew n eg o dystan su cza s o w e g o ; a w ię c p o w ie d zia łb y m n a w e t w ię c e j: książka ta w e jd z ie n iew ą tp liw ie do p o d s ta w o w e g o k a n onu le k tu ry o p o ls k im ru ch u o p oru , a nie ty lk o o prasie k o n sp ir a c y jn e j. O trzy m a liśm y dzieło ch a ra k te ry zu ją ce się b o g a c tw e m m a teriału , n apisan e przez historyka,, k tóry z du żym zn aw stw em p rzed m iotu p rzed sta w ił działa ln ość w y d a w n iczą p o d zie m n y ch o rg a n iz a cji w P o ls ce w czasie II w o jn y ś w ia to w e j, k o n ce n tru ją c u w agę p rzede w szy stk im na prasie in fo r m a c y jn e j i p o lity cz n e j, n a k ieru n k a ch je j r o z w o ju , a przede w szy stk im na je j fu n k c ji in fo r m a c y jn e j. T a k ie u ję c ie p ro b le m a ty k i jest ze w szech m iar słuszne, b o w ie m fu n k c ja in fo r m a c y jn a p ra sy ta jn e j oraz je j rola ja k o in stru m en tu k szta łtow a n ia p o s ta w i o d d zia ły w a n ia na op in ię p u b liczn ą n a leża ły do p o d sta w ow y ch . A u tork a słusznie p rzy jęła , iż prasa k o n sp ira cy jn a , in fo r m u ją c sp o łeczeń stw o o p o lity ce ok u pan ta w o b e c p o d b iteg o k ra ju i o d ziała ln ości org a n iza cji p o lity cz n y c h i w o js k o w y c h d zia ła ją cy ch w pod ziem iu , tym sam ym m o b iliz o w a ła sp ołecze ń stw o do w a lk i z ok u p an tem , w sk a z u ją c k ie ru n k i działan ia i za ch ow ań . O ta k iej fu n k c ji prasy k o n s p ir a c y jn e j na o g ół b y ło w ia d om o , pisali o n iej różni au torzy. Jak zatem na tle in n y ch p ra c n ależy w id z ie ć k siążk ę S tan isław y L e w a n d o w sk ie j?
W zam ierzen iu au torsk im — czem u w y ra z dano w e w stęp ie — książk a stan ow i pró b ę „c a ło ś c io w e g o om ów ien ia z ja w isk a i r o li p ra sy k o n s p ir a c y jn e j, tzn. pism
1945), „R o cz n ik N a u k ow o -D y d a k ty czn y W S P w K ra k o w ie ” , z. 24. P ra ce H isto
r y czn olite ra ck ie 3, K ra k ó w 1966, s. 73— 111.
16 W. B a r t o s z e w s k i , K o n s p ir a c y jn e cza sop iśm ien n ictw o ku ltu ra ln e w k ra
ju w latach 1939— 1945. (Z a rys in fo rm a cy jn y ), „T w ó r c z o ś ć ” , 1961, nr 10; J. J a r o
w i e c k i : 1) L e w ic o w e pism a k u ltu r a ln o -sp o łe cz n e na tle k o n s p ir a c y jn e j prasy
lat 1939— 1944, „R o cz n ik N a u k o w o-D y d a k ty czn y W S P w K ra k o w ie ” , z. 17. P race
H istoryczn oliterack ie, K ra k ó w 1983, s. 223— 245; 2) K on sp ira cy jn a prasa k u ltu ra l
na 1939— 1949, „Z e s z y ty P ra soz n a w cze” , 1983, n r 1, s. 34— 58.
17 B. H i l l e b r a n d t , P od ziem n a prasa Z w ią zk u W alki M łod ych , [w :] W a r
szaw a lat w o jn y i ok u p a cji, t. 2, W a rszaw a 1972; J. B a l c e r z a k , Prasa, w y d a w n ictw a i d ziałaln ość p ropag an d ow a Z W M w o k r e sie ok u p a cji, „P o k o le n ia ” ,
1968, nr 1, s. 97— 100.
18 M. A d a m c z y k , Prasa S za rych S ze r eg ó w na K ie le c c z y ź n ie w ok r e sie o k u p a c ji h itle r o w s k ie j (1942— 1945), R H C P , t. 13: 1974, z, 3, s. 365— 381; M. W i ś
n i e w s k a , K on sp ira cy jn a prasa S za rych S zereg ó w w latach 1940— 1942, „D zie je N a jn ow sze” , 1978, nr 3; M. K u r o w s k a , S zare S zereg i w K r a k o w ie 1939— 1945.
„K r z y s z to f o r y ” , „Z e sz y ty N a u k ow e M uzeu m H istoryczn eg o m. K ra k o w a ” , 1978,
z. 5, s. 59— 89; J. J a r o w i e c k i , P ow sta n ie i r o z w ó j p ra sy S za rych S zereg ó w w
K r a k o w ie , [w :] Prasa d ziecięca i m łod zieżo w a . Studia i m a teria ły , K ie lc e 1982,
s. 221— 298.
19 J. S a w a j n e r, W pod ziem iach ta jn e j d ru karn i K W Z W , K ra k ó w 1947; J. W e s o ł o w s k i , T ech n ik a w a rsza w sk a P P R w o k r e sie ok u p a cji h itlero w sk iej, [w :] W arszaw a lat w o jn y i ok u p a cji, t. 2, W a rszaw a 1971; M . S z y p u ł a, D zia
łaln ość k on sp ira cyjn a za kła d ów w y d a w n icz y ch A K w K ow cica ch , L u sin ie i W rzą - sow ica ch w latach 1942— 1945, „S tu d ia H istory czn e” , 1969; M . W o j e w ó d z k i ,
W ta jn ych d ru karn iach W a rsza w y 1939— 1945. W sp om n ien ia, W arszaw a 1976. 20 J. J a r o w i e c k i , J. M y ś l i ń s k i , P rasa polska w latach 1939— 1945,
112
R E C E N Z J Ew a żn ie js zy ch u g ru p ow a ń p o lity cz n y c h i o rg a n iz a cji w o js k o w y c h z u w zg lędn ien iem u w a ru n k ow a ń d ziała ln ości w y d a w n ic z e j ty ch org a n iza cji — p o lity cz n y c h , sp o łecz n y c h , e k o n o m iczn y ch itp., p r ó b ę o d p o w ie d zi n a p y ta n ie, k im b y li tw ó r c y prasy ta jn e j i ja k ie b y ły m etod y o ra z o rg a n iz a cja ich działania, ja k w y g lą d a ł i czym ch a ra k te r y z o w a ł się w y tw ó r ich p ra cy , a także ja k a b y ła tech n ik a je g o p ow staw an ia, co sk łada ło się na treść i za w a rtość p r a s y ” . A u to r k a p osta n o w iła też szukać o d p o w ie d z i na p y ta n ie , ja k p rasa ta jn a in fo rm o w a ła sp ołeczeń stw o , ja k k ształtow ała p og lą d y , ja k w y c h o w y w a ła , a to m o g ła zr o b ić p rzy p o m o c y an alizy treści prasy p o d w zględ em je j w a rtości in fo r m a c y jn e j (w ażn ości, k om p letn o ści, p ra w d ziw o ści, d ok ła d n ości).
Z am ie rze n ia te zostały w p ełn i zrealizow a n e. C zy teln ik dostał do ręki książkę lo g ic z n ie sk on stru ow a n ą , zw artą , o ja sn y m i p rze jrzy sty m w y k ła d zie, napisaną p ięk n ą polszczyzn ą. W k siążce lic z ą ce j 446 stron dru k u tekst p o d s ta w o w y z a jm u je 337 stron , p rzy p isy łą czn ie 56 stron , b ib lio g r a fia — 9, in d ek sy — 44 stron y. K siążka sk ła d a się z p ięciu ro zd zia łów , w stęp u i p o s ło w ia . W y stęp u ją w y ra źn e d y sp r o p o r cje p o m ię d z y p oszczeg óln y m i rozd zia ła m i, co w y n ik a za pew n e z d ob oru m a teriału i jeg o p orzą d k ow a n ia . W rozd zia le I, n a jk ró ts zy m (15 stron ), au tork a p rzed sta w iła sp o łe c z n o -p o lity c z n e u w a ru n k ow a n ia p o ls k ie j p ra sy k o n s p ir a c y jn e j w ok u p ow a n y m k ra ju . Z a p e w n e słuszn ie sk o n cen trow a ła u w a gę na p o w sta ją cy c h w W a rsza w ie k ie r o w n ic tw a c h p o szczeg óln y ch stro n n ictw i u g ru p ow a ń p o lity cz n y c h , co p otw ierd za zn aczen ie sto lic y w p o w sta ją cy m ru ch u p od ziem n ym . A le n ie jeste m przek on a n y c o do o p in ii, że p o c z ą tk o w o P P S -W R N r o z w ija ła się g łó w n ie w W a rsza w ie; skąd zatem w z ię ły się k ło p o ty i tru d n ości z p o d p orzą d k o w a n ie m sob ie org a n iza cji w K ra k o w ie i L w o w ie ? N ie w iem też, czy h isto ry cy ru ch u lu d o w e g o zgodzą się ze zd a n iem , że k ry zy s o r g a n iz a c y jn y w ru ch u lu d o w y m w k o n sp ir a c ji trw a ł do czasu p o w o ła n ia C K R L.
W rozdzia le II za jęła się au tork a om ów ie n iem założeń i o rga n iza cją ta jn e j prasy, R ozd zia ł ten , n a jo b sze rn ie js zy w k siążce, dla p r z e jr z y sto ś ci p od zielon y został na dw a p o d ro zd zia ły ; 1) P oczą tk i d zia ła ln ości w y d a w n ic z e j p od zie m ia , p o w sta w a n ie k om órek in fo r m a c y jn o -p r o p a g a n d o w y c h i p ie rw szy ch pism ; 2) R o z w ó j p ra sy i je j struktura org a n iz a cy jn a , sy stem y p ra so w e p o ls k ie j k o n sp ira cji. U w ag i p rzed sta w ion e w tej części p r a c y w n oszą w ie le n o w y ch in fo rm a c ji do o b iegu n a u k o w e g o , p orząd k u ją d a n e o p u b lik o w a n e w in n y ch p ra ca ch . M im o od m ien n e j k o n c e p c ji za p rezen tow a n ej w e w ła sn y m o p ra co w a n iu , ch cę p o d k reślić w ag ę u p orzą d k o w a n ia p ra sy k o n sp ira c y jn e j przez S tan isław ę L ew a n d ow sk ą , co jest p ow a żn y m osiąg n ięciem autorki. P r z y ję te przez nią k ry te riu m p o lity czn e p rzy k la s y fik a c ji prasy k o n sp ir a c y jn e j p ozw ala sp o jrz e ć na nią n ie co in a cze j n iż dotąd. S tru k tu rę sy stem ów p ra sow y ch z g ru p ow a n o w k sią żce n a stę p u ją co: n a jp ie rw p rzed sta w ion o ośrod k i w y d a w n icze u gru p ow a ń i in sty tu c ji zw ią za n ych z rządem w L o n d y n ie, a w ię c W y d zia ł I n fo r m a c ji i P ra sy D elega tu ry R P na K r a j, B IP K G i k om en d o k rę g o w y c h Z W Z -A K , W y d zia ł P ra sy i zesp oły r e d a k c y jn e P P S -W R N , orga n y p ra sow e „R o c h a ” i fo r m a c je z nim zw iązan e, p io n w y d a w n ic z y S tron n ictw a N a ro d o w e g o „K w a d r a t” , prasę S tron n ictw a P ra cy. Z k o le i za jęto się p ism a m i S tron n ictw a N a rod ow e g o, prasą o rg a n iz a cji sy n d y k a listy czn y ch , prasą o r o d o w o d z ie sa n a cy jn y m , prasą gru p y „S z a n ie c ” , K o n fe d e r a c ji N a rod u . (Tu m ożn a b y d y sk u tow a ć, czy n a leża łob y od d zie lić p rasę S tro n n ictw a N a ro d o w e g o od p ra sy g ru p y „S z a n ie c ” i K o n fe d e r a c ji N a rodu.) O d d zieln ie sch a ra k te ry z ow a ła a u to rk a d ziała ln ość p rop a g a n d o w o -w y d a w n ic z ą obozu le w ic y rew olu cyjn ej,, o p is u ją c czasop ism a P P R , SL „W o la L u d u ” i A L , cen traln e i tere n o w e , k om órk i w y d a w n ic z e i p ra sę Z W M , prasę k o n sp ir a c y jn y c h rad n a ro d o w y ch . W k siążce p om in ięto d ziała ln ość p ra sow ą org a n iz a cji p r z e d p e p e e r o w - skich, ch ocia ż tru d n o im o d m ó w ić ch a ra k teru prasy in fo rm a c y jn e j. W tej gru p ie czasop ism p od d a n e z csta ły c h a ra k te ry sty ce p rasa PS, R P P S , P A L , N a czeln eg o K o m itetu L u d o w e g o i C en tra ln eg o K om itetu L u d o w e g o , p olsk a prasa „B u n d u ” , pism a
R E C E N Z J E
1 1 3
S L „W o la L u d u ” , prasa ży d o w sk ich śro d o w isk k o n sp ir a c y jn y c h . T en d en cja do b a rd zo w y ra zistej k la s y fik a c ji d o p row a d ziła do r o zczło n k o w a n ia ru ch u s o c ja lis ty cz n e g o ; np. to, że au tork a om a w ia od d zieln ie prasę P P S -W R N , m ożn a u zasadn ić, ale od d ziele n ie p ra sy PS od p ra sy R P P S w la tach 1943— 1944, a p otem om ó w ie n ie w in n y m m ie jscu p ra sy R P P S (W RN ) m oż e zastanaw iać.
W rozd zia le III p rze d sta w ion e zostały m e to d y red a g ow a n ia i tech nik a. Z a jęła się tu S. L e w a n d o w sk a opisem zb iera n ia in fo r m a c ji i re d a g ow a n ia pism , ich p r o d u k cji, rozp ow sze ch n ia n ia i sp ra w fin a n sow y ch . P rzy an alizie ty ch sp ra w p r z e d staw ion o ty lk o w części p ro b le m a ty k ę ; za ch o w a n e eg zem pla rze p ra sy k o n s p ir a c y j n e j, a także n iek tóre m a teria ły a rch iw a ln e d osta rczyć m ogą w ię c e j m ateriału.
N a jcie k a w szy p od w zg lęd em m eto d o lo g iczn y m jest rozd zia ł IV , w k tó ry m zostały pod d a n e an alizie fu n k c je sp ołeczn e p ra sy k o n sp ira cy jn e j. R ozd zia ł ten m ożna tra k to w a ć ja k o za p ow ied ź od d zieln e j p rzy szłe j książki, sądzę bo w iem , że au torka p r o b le m a ty k ę ty lk o sy g n a lizu je. A n a lizie p o d d a n o siedem czasopism k on sp ira cy jn y ch , r e p re zen tu ją cy ch w ok resie o k u p a cji, zdaniem autorki, trzy g łó w n e u gru p ow a n ia : 1) pism a tzw. ob ozu lon d y ń sk iego, 2) pism a zw iązan ych z nim g łó w n y ch p a rtii p o lity cz n ych , 3) pism a le w ic y sp ołeczn ej. P om ija m p ew n e n ie k o n s e k w e n cje w p r z y ję ty ch k ry teria ch p od zia łu — w k oń cu m oże to b y ć sp raw ą u m ow ną, n atom iast sądzę, że zbyt tu m a ło ty tu łó w („R z e cz p o sp o lita P o ls k a ” , „B iu le ty n I n fo r m a c y jn y ” , „W R N ” , „P r z e z w a lk ę do zw y c ię s tw a ” (S L ), „R e fo r m a ” (SP>, W a lk a ” (S M ), „T r y b u n a W o l n o ś c i” (P P R )), b y m ożn a u znać je p rzy ta k zró żn ico w a n y m w k on sp ir a c ji sp ołe czeń stw ie za pełn ą w y k ła d n ię p o g lą d ó w stron n ictw i u g ru p o w a ń p o lity czn y ch na tem a ty p clity c z n e , sp ołeczn e, ek o n o m ic z n o -g o sp o d a r cz e i p ro g ra m o w e . W rozdzia le tym au tork a w y ło ż y ła ró w n ie ż sw e p o m y s ły m e to d olo g iczn e , o czym za chw ilę.
R ozd zia ł с statni, z a ty tu ło w a n y „W ła d ze o k u p a c y jn e w o b e c p o ls k ie j prasy ta j n e j” , u k a zu je nie ty lk o ten p rob lem , ale tak że system o rg a n iz a cy jn y n ie m ie ck ie j p ro p a g a n d y i je j p oczy n a n ia w za kresie tw o rzen ia p ra sy p se u d o k o n sp ira cy jn e j.
W p ra cy s w o je j Stan isław a L ew a n d ow sk a p osłu g iw a ła się różn y m i m etod am i, c e lo w o i w sp osób u zasad n ion y zin te g ro w a ła m etod y i n arzędzia zn am ien n e dla w arsztatu b a d a w cze g o h isto ry k a , p o części dla h istory k a p ra sy , z tech n ik a m i p ra sozn a w czy m i, w tym sięgn ęła m .in. do sta tysty czn ej an alizy treści prasy, a d a p tu ją c ją do b a d a ń p ra sy k o n sp ir a c y jn e j. W id oczn e to jest szczeg óln ie w rozd zia le c zw a rty m książk i, w k tóry m p ra k ty czn e zastosow a n ie tej m etod y p ozw a la p o tw ie r dzić je j u żyteczn ość. O p isu ją c fu n k c je sp ołeczn e p ra sy k o n sp ir a c y jn e j, u w zg lęd n iła p rzed e w szy stk im je j fu n k c je z p o z y c ji n a d a w cy oraz ze w zględ u na zakres od d zia ły w a n ia.
W tym m ie jscu w a rto z w ró c ić u w a gę, że u ży te czn ość m e to d y statysty czn ej an a liz y treści oraz a n a lizy za w a rtości nie bu dzi ju ż dziś d y sk u sji p rze d sta w icie li r ó ż n ych d y scyp lin . I au tork a jest tego św ia d om a , czem u d a je zresztą w y r a z w różn y ch m ie jsca ch w książce. R o b iła to ju ż w cześn ie j w sw oich w y stą p ien ia ch r e fe ra to w ych- na k o n fe r e n cja c h p ra s o zn a w czy ch o rg a n iz ow a n y ch przez śr od o w isk a n a u k o w e k ra k o w sk ie i k ie le ck ie w 'A m e lió w c e oraz w a rsza w sk ie i lu b elsk ie w L u blin ie. M ożna w y r a z ić duże u znanie S ta n isła w ie L e w a n d o w sk ie j za u dan e p r ó b y za stoso w a n ia tej m e to d y w o m a w ia n e j k siążce i za p r o p o z y c je je j u p roszczen ia w o d n ie sieniu do p ra sy k o n sp ir a c y jn e j. P o w ie d z m y otw a rcie : p o m im o n ie w ą tp liw y ch w a lo r ó w tej m e to d y h isto ry cy p ra sy n ie p rzy p a d k o w o od n iej stron ią. K on ie czn o ść liczn y ch p ró b , p o m ia ró w , ob liczeń sta tysty czn ych , r o z b u d o w y u k ładu k ateg o rii p rzy tw orzen iu s p e cy ficz n y ch k lu cz y do analiz — p o w strz y m u je w ielu ba d aczy przed żm u d n ym w y siłk ie m . A u to rk a książlki sk rom n ie zaznacza, iż „w sz y s tk o to p rze rasta m oż liw o śc i je d n eg o b a d a cza ” . Sam a n atom iast, w y k o r z y s tu ją c p r o p o z y c je m e to d o lo g icz n e Iren y T e te lo w s k ie j, za stosow a ła u p roszczon ą m etod ę an alizy treści (m o d y fik u ją c u k ład z a p ro p o n o w a n y przez T etelow sk ą ), d o s to so w u ją c ją do p o ls k ie j p r a sy k o n sp ira cy jn e j. W ied zą c w cześn iej o ty ch p om y sła ch , sp rób ow a liśm y je ju ż w
1 1 4 R E C E N Z J E
n aszym k ra k o w sk im zesp ole w e r y fik o w a ć p op rzez stosow an ie te j m e to d y r ó w n o cześn ie z k la sy czn ą na tym sa m ym m a teriale. R e zu lta ty są p ra w ie id en ty czn e, z tym że m etod a — a n azw ę ją m etod ą L e w a n d o w s k ie j — p ozw a la na przyspieszenie- i zm n iejszen ie c za soch ło n n o ści badań . Z a m ia st liczen ia w y p o w ie d z i i m ierzen ia w ie lk o ś ci p o w ie rzch n i przez n ie z a jm o w a n e j sto so w a ć m ożn a o b licz e n ia na p o d s ta w ie liczb y w y p o w ie d z i p o łą cz o n e j z ich p rzy b liżon ą w ielk ością .
Z w r ó c ić trzeba w sza k że u w a gę n a p ew n ą d y sk u sy jn ość p r o b le m ó w te r m in o lo g icz n y ch oraz p r o b le m ó w ty p o lo g ii p ra sy k o n sp ir a c y jn e j. S p ra w a p ierw sza łą czy się. ze s fo rm u ło w a n ie m au tork i w ro zd zia le w stęp n y m , w k tó ry m pisze, że „r o z p a tr z e niu o rg a n iz a cy jn e j, tech n iczn ej, ek on om iczn ej, s o c jo lo g ic z n e j i in nych stru ktu r p ra sy ta jn e j to w a r z y sz y an aliza za w a rto ści p ra sy ” . N a tom iast w szy stk o, c o w k sią żce za w a rte w zakresie an alizy, je st w y n ik ie m statystyczn ej an alizy treści prasy. Z a w a rtość p ra sy o b e jm u je b o w ie m c a ły zespół zn ak ów , ja k im i p o s łu g iw a li się redaik- to r z y -w y d a w c y , a w ię c zn a k ó w słow n y ch , ilu stra cji (fotog ra fia, rysun ek) i in n ych elem en tów g ra ficz n y ch , a tak że tzw . św iatła —· tym au tork a się nie za jm u je , z czego zresztą nie m ożn a czy n ić je j zarzu tów .
P rze p ro w a d za ją c ty p olog ię p r a s y , w y ró żn ia au torka gen eraln ie cztery gru p y pism ta jn y ch : in fo rm a c y jn e , in fo r m a c y jn o -p o lity c z n e , p o lity cz n o -p r o g r a m o w e oraz. sp ecja ln e. W p e w n y m sensie zgodn a jest w ty m z m o ją w cześn iejszą p r o p o z y cją , w k tó re j w y ró żn ia m r ó w n ie ż cztery p o d s ta w o w e g ru p y : pism a in fo rm a c y jn e , in fo r m a c y jn o -p o lity c z n e , te o r e ty cz n o -p r o g r a m o w e i sp e cja listy cz n e, n iezależn ie od in n ych p o ję ć u m ow n y ch . R ó żn im y się ty lk o w k la s y fik a c ji co do trze cie j g ru p y : ja ok reśla m tu pism a za liczon e ja k o „t e o r e t y c z n o -p r o g r a m o w e ” ; ch od zi tu o cza so pism a, w k tóry ch g łó w n e m ie js c e za jm o w a ła p u b licy sty k a o ch a ra k terze id e o lo g ic z - n o -p ro g ra m o w y m , d e k la ra cje i u ch w a ły gru p i p a rtii p olity czn y ch , p rog ra m y p rze k ształceń u str o jo w y ch . T en ty p cza sop ism stał się szczeg óln ie p o p u la rn y p o 1942 r., k ie d y to za czy n a się w y ra źn ie r ó ż n ico w a ć p o lity cz n y ich p r o fil i ch a ra k ter. L iczn e w y p o w ie d z i o d z w ie r cie d la ły toczą cą się na te n tem a t p o lem ik ę w ew n ą trz p oszcze g óln y ch stro n n ictw i p a rtii p o lity czn y ch . S tan isław a L ew a n d o w sk a ok reśla te pism a m ian em „p o lity c z n o -p r o g r a m o w y c h ” . W r ó ćm y je d n a k jeszcze do m etod . O tóż w a r to ś cio w y m p om y słe m jest sięgn ię cie przez S. L e w a n d ow sk ą do m e to d y p orów n a ń , z a rów n o p ra sy ta jn e j p oszcze g óln y ch u g ru p ow a ń p o lity cz n y c h i org a n iz a cji w o j sk o w y ch , ja k też w od n iesien iu ;do k o n s p ir a c y jn e j prasy p o ls k ie j, k tórą p o r ó w n u je z ta jn ą prasą in n y ch k r a jó w e u ro p e jsk ic h o k u p o w a n y ch przez III Rzeszę. S zcze góln ie sp raw a ostatnia jest w ob iegu .nauk ow ym n o w o ś cią , dotąd b o w ie m p o w o ły w a liśm y się ty lk o na lic z b o w e p o d o b ie ń stw a czy też ró żn ice m ię d zy p olsk ą a .euro pejsk ą prasą k o n sp ira cy jn ą . Z r o b io n o zatem p o w a żn y k ro k do p rzo d u , o tw ie r a ją c n ow e pole b a d a w cze dla h is to ry k ó w tej prasy.
D zieło tu p rze d sta w ion e p ow sta ło w o p a rciu o szerok ą p od sta w ę źród łow ą . Ъо~ gate p rzy p isy , a czk o lw ie k n iep ełn e (za pew n e ja k zw yk le w y d a w n ic tw o b r o n iło się p rzed n ad m iern y m p rzeła d o w a n iem a p a ra te m n a u k o w y m ) i b ib lio g r a fia za łą czn i k ow a u ja w n ia ją różn e g ru p y źró d e ł poza sam ą prasą k o n sp ira cy jn ą , k tórą au tork a w y k o rzy sta ła . (Ta gru pa źró d e ł została też sch a ra k tery z ow a n a w rozd zia le w stę p nym .) W y k orzy sta ła r ó w n ie ż d o k u m e n ta cje p o ls k ich o rg a n iz a cji k o n sp ir a c y jn y c h zn a jd u ją ce się w A r ch iw u m A k t N ow ych , A r ch iw u m G łó w n e j K o m is ji B adania Z b ro d n i H itlero w sk ich , A r ch iw u m C en tra ln y m w R zym ie, A r ch iw u m К С P Z P R , w M in isterstw ie S p ra w W e w n ętrz n y ch , a tak że ak ta w ła d z h itle ro w sk ich , zw łaszcza p o lic y jn e , g łó w n ie je d n a k od n oszą ce się do W a rs za w y i tzw . d y stry k tu w a r sz a w skiego. S ięgn ęła do n ie p u b lik o w a n y ch w sp om n ień , r e la c ji u cze s tn ik ó w r u c h u op oru zw iązan ych z prasą ta jn ą, w e r y fik u ją c n im i c zy też u zu p e łn ia ją c lu b r o z w ija ją c dane za w a rte w d ok u m e n ta cji a rch iw a ln e j. A u to r k a u ja w n iła dużą zn a jo m o ść o p ra c o w a ń z zakresu p ro b le m a ty k i ru ch u o p oru , m a te ria łó w z s e s ji n a u k o w y ch , a r ty k u łó w og ła sza n ych na ła m a ch ró żn y ch p e r io d y k ó w .
R E C E N Z J E
115
W ca łe j p r a c y w id o c z n e ,jest — w p r ó b ie k o n stru o w a n ia sy n tety czn eg o obrazu d zia ła ln ości w y d a w n ic z e j p olsk ieg o ru ch u op oru i w y s tę p u ją cy ch w nim ten d en c ji — w y k orzy sta n ie liczn eg o d orob k u p u b lik o w a n e g o w ie lu b a d a czy (prasy k o n sp i r a c y jn e j, o czym d o w ia d u je m y się nie ty lk o z in fo rm a c ji w p rzy p isa ch czy w b ib lio g ra fii, ale n aw et bez p o śred n io ,z tekstu p o d s ta w o w e g o . D o w o d z i to, że p rzy w p r o w adza n iu do ob iegu n a u k ow eg o różn eg o rod za ju in fo rm a c ji i opinii, stara się au tork a o dużą .rzetelność w ich d o k u m en tow a n iu , w m ia rę w y ra źn ie od d ziela ją c w ła sn e u stalen ia i in fo r m a c je od ju ż zastanych. ,To rz e cz godn a p odk reślen ia . O czy w iście , m ożn a b y tu i ó w d zie w z b o g a c ić p r z y p is y o n o w e p u b lik a c je i u stalen ia, w ie d zą c w sza k że o dłu go tr w a ją cy m p r o ce s ie w y d a w n iczy m z tej u w a gi w yp a d n ie się w y c o fa ć . N a tom iast c h c ia ło b y się w y r a z ić żal p od .adresem .redaktora c z te r o to m o w e j H istorii p ra sy p o ls k ie j, że a u to r ó w te j p ie r w sz e j sy n tezy p ozb a w ił m o ż li w o śc i u ja w n ie n ia w arsztatu i p od s ta w ź r ó d ło w y c h . B ib lio g r a fie za łą czn ik o w e, w y se le k cjo n o w a n e , te j lu ki nie zastąpiły. A prizecież jm iełiśm y do czy n ie n ia z tom am i fir m o w a n y m i przez P A N . W p rzyp a d k u k sią żk i S ta n isła w y L e w a n d o w s k ie j, w y da n ej w o fic y n ie nie z a jm u ją ce j ,siię <w .takim stopn iu .jak P A N w y d a w n ictw a m i n a u k o w y m i, w y d a w c a b a rd zie j za d ba ł o w y p o sa że n ie dzieła w ap arat n au k ow y. P o d o b n ie też p o stą p iło k r a k o w sk ie "W ydaw n ictw o ,L ite ra ck ie w p rzyp ad k u m o je j k siążk i K o n sp ir a c y jn a prasa w K r a k o w ie w latach o k u p a cji h itle r o w s k ie j 1939— 1945 czy też książki M ieczysław a A d a m czy k a Prasa k o n sp ira cyjn a na K ie le c c z y ź n ie w la
tach 1939— 1945. .
M óg łb y m się w zasad zie o g ra n ic z y ć do ty ch k w estii, nie p o d e jm u ją c sp ra w b a rd z ie j sz czeg ółow y ch , d ro b ia zg ó w , d ro b n y ch om y łe k czy opu szczeń , b o n ie on e w k oń cu o w a rto ści tej w a żn ej k sią żk i d ecyd u ją . Z b y t je d n a k cen ię w y siłek b a d a w czy au tork i, b y nie z w ró c ić u w a gi na k on ieczn ość p e w n e j k osm ety k i tekstu, gdy p r z y jd z ie d o d ru g ieg o w y d a n ia .książki, a że do te g o d o jd z ie — jestem w p ełn i przek on a n y.
O p isu ją c pow stan ie p ierw szy ch pism k o n sp ira cy jn y ch w K ra k o w ie, S. L ew a n d o w sk a w y m ien ia gazetkę „P o lsk a ż y je ” w y d a w a n ą przez g ru p ę .„S ile sia ” , zauw aża też zm ian ę je j ty tu łu na „W y tr w a m y i zw y c ię ż y m y ” ; dostrzega r ó w n ie ż u k a zy w a n ie ,się „P o ls k ie g o D z w o n u ” (s. 36— 37). I w tym jeste śm y zg od n i; n a tom ia st n a suw a się w ą tp liw o ść co do źród e ł in fo r m a c ji o ty ch ty tu ła ch . W p rzy p isie 26 a u to r ka p o w o łu je się na r e la c ję T. J. .D ob ro w olsk iego, zn a jd u ją cą się w C A К С P Z P R , i w y m ie n ia s. 386, 622 (tę in fo r m a c ję p o w ta rz a w p rzy p isie 30). M am w ą tp liw ość co do ścisłości teg o p rzyp isu . C y to w a n y fra g m e n t p o ch o d z i z doku m en tu za ty tu ło w a n ego D o d a tk o w y opis udziału w w a lce z ok u p a n tem h itlero w sk im 1939— 1945, z n a jd u ją c e g o się w te czce o s o b o w e j T. J. D o b r o w o lsk ie g o , sygn. Z. 622 (a w ię c nie stron a r e la c ji w y m ie n io n e g o ), zaś ?. 386 jest sy g n a tu rą in n eg o d ok u m en tu : Z. 386 — .pod n ią k r y je się R ela cja napisana dla b. In sty tu tu P a m ięci N a rod ow ej. L ist
T. J. D o b ř p w o ls k ie g o d o r e d a k c ji „ P rzeglą d u S o c ja lis ty c z n e g o ” z dnia 19 I 1948.
R e la c ja T. J. D o b r o w o ls k ie g o w y m a g a ła w e r y fik a c ji, c o z o s ta ło d ok on a n e drogą w y w ia d ó w z Ju liuszem K uźniakiem ., T a d eu szem 'M ildnerem , A lfr e d e m K o w a lsk im (pisałem o ty m w arty k u le K r a k o w s k ie k o n s p ira c y jn e pism o s a ty ry c z n e „N a u ch o ”
(1939— 1944) w 1966 r.). R ze cz ta w y m a g a ła w e r y fik a c ji m .in. d la teg o, że w C en tra l n y m ka ta log u p o ls k ie j p ra sy k o n s p ir a c y jn e j, o p ra co w a n y m przez L. D ob ro szy ck ie g o,
znalazła się w ą tp liw a in fo rm a cja , iż w y m ie n ion e w r e la c ji T. J. D ob ro w olsk ieg o „G ło s L u d u ” ora z „G ło s W si” b y ły p ism a m i S tro n n ictw a L u d o w e g o (poz. 215, 241). B y ć m o ż e D o b r o s z y ck i k ie r o w a ł się a d n o ta cją w za ch o w a n y ch m a teria ła ch D ele gatu ry R ządu R P na K ra j. O tóż w „W y k a z ie p ra sy k o n s p ir a c y jn e j” (za okres od 1 sierpn ia do 31 p a źd ziern ik a 1941) w poz. 14 o d n o to w a n o o „G ło s ie W s i” , ż e „ p o d o b n o w y d a je go jed en z b y ły ch c z ło n k ó w S tro n n ic tw a L u d o w e g o ” (D R R P na K ra j. D ep arta m en t S p ra w W ew n ętrzn y ch , C A К С P Z P R , sygn. 202/II-1, 202/III-93). S ta
116
R E C E N Z J En isła w a L e w a n d o w sk a n a tom ia st w y d a w c ą „G ło s u L u du. G azety dla naszej w si” czyn i K O P , nie za u w a ża ją c, że u sta len ia w te j .m ierze zosta ły ju ż d ok on a n e przez p iszą ceg o te s ło w a 21. W y m ie n ia ją c w sp om n ia n ą g ru p ę ty tu łó w cza sop ism m oże w a rto b y ło 'zazn aczyć, iż „P o ls k i D zW on” w y d a w a n y b y ł p r z e z g ru p ę „S ile s ia ” , z p rzezn aczen iem dla czy te ln ik ó w m iejsk ich . A u to rk a k siążk i w śród p ierw szy ch ty tu łó w pism w K ra k o w ie w y m ie n ia „N a k a z y D n ia ” — p o w ie lo n y ty g o d n ik in f o r m a c y jn y , w y d a w a n y od 1 listop a d a 1941 r., z p rzezaczen iem dla śro d o w is k in te li g en ck ich . W a rto d od a ć, że p o tw ie r d z a ją ,to ziachowane m a teria ły D e leg a tu ry R P na K r a j, w k tó r y c h czy ta m y : ^„»Nakazy D n ia « b y ły orga n em p rzezn a czon y m dla in te lig e n c ji, o z a b a rw ie n iu p o d o b n y m ja k »W ia d o m o ś ci P o ls k ie « ” (W y k az i ch a ra k te ry sty k a ta jn e j prasy. Stan n a dzień 1 listop a d a 1941. CA К С P Z P R , sygn. 202/III-33). Z red a g ow a n iem p ie rw szy ch n u m e ró w pism a, o czym au torka nie w spom in a , zw ią zani b y li: L u d w ik M u zy cz k a -S u łk o w sk i, W ła d y sła w K a b a ciń sk i i Janina Oszast.
W śród p ie rw szy ch ty tu łó w k o n sp ira cy jn y ch pism u k a zu ją cy ch się w K ra k ow ie au torka w ym ie n ia „D zien n ik P o ls k i” ; pisze o nim w d w u m iejsca ch (s. 37, 102) i d w u k ro tn ie w yra ża opin ię, k tóre j nie m og ę podzielić. O tóż „D zien n ik P olsk i” nie b y ł w y d a w a n y przez g ru p ę „S ile s ia ” , ch ocia ż w śród re d a k to ró w znaleźli się by li p o w sta ń cy śląscy. P rzy n a jm n ie j tak d o w o d z i za ło ży ciel gru p y S tron n ictw a D em o k ra ty czn eg o F erd yn an d M arek A r cz y ń sk i w sw y ch w spom n ien ia ch , o g ło szon y ch na ła m ach „Z e s z y tó w P ra so z n a w czy ch ” 22. Z nalazło to rów n ież p otw ierd zen ie w e w sp om n ien iach je d n e g o z b. p o w sta ń có w śląskich i o rga n iza torów k on sp ira cy jn ej P olsk iej O rg a n iza cji B o jo w e j w K ra k o w ie — A n ton ieg o R oczm ierow sk ie go , op u b lik ow a n y ch w 1974 r. pt. K r z y ż a c k ie w id m o. W sp om n ien ia z lat 1910— 194523. „D zien n ik P o lsk i” zaczął się u k a zy w a ć nie w styczn iu 1940, lecz p ó źn ie j:' p ierw szy n um er d a tow an y jest 30 czerw ca 1940 s. S k ądin ąd w ia d om o, że p ierw sze egzem plarze pism a p o ja w iły się w m a ju tegoż roku , g d yż za ch ow a ły się ręk op iśm ien n e gazetki z in fo rm a c ja m i z n asłuch u ra d io w e g o, n oszą ce da ty 10 m a ja , 16 m a ja itp. Stan isław a L e w a n dow ska, w y m ie n ia ją c styczeń ja k o p oczą tek u k azyw a n ia się „D zien n ik a P o ls k ie g o ” , zapew n e p r z y ję ła za p od sta w ę frag m en t w sp om n ień A rczyń sk ie g o, w k tó ry m c zy ta m y : „W p orozu m ien iu z inż. Janem O głód k iem , ró w n ież b. p ow sta ń cem śląskim , oraz p rof. J ózefem F igną zorga n izow a n o w styczn iu 1940 r. w m ieszkaniu inż. O g łód - ka, p rzy u licy M ad a liń sk ieg o 7, spotk an ie k on sp ira cy jn e, złożone z w y b ra n y ch osób sp ośród b y ły ch p o w sta ń có w śląskich i b y ły ch p ra c o w n ik ó w P K P . [...] C elem spotkania b y ło zorga n izow a n ie i w yd a w a n ie stałego pism a cod zie n n e g o” 24. T a in icja ty w a u ru ch om ien ia stałego cod zien n eg o pism a ow o co w a ła w d w o ja k ie j postaci. W styczn iu 1940 r. uczestn ik p ow stań śląskich S tefan B ych a w sk i, p rzy w sp ółu d ziale b y łe g o rotm istrza L e g io n ó w P olsk ich , a zarazem dziennikarza i p u b licy sty, b. r e daktora „K u rie ra W ie czo rn e g o ” , B ogu sław a R em b ow sk ieg o , zaczął w y d a w a ć p o w ie lane pism o codzien n e „P olsk a. D zien nik I n fo r m a c y jn y ” , p rog ra m o w o zw iązane z SD. D odać trzeba, że L. D o b ro szy ck i uznał błędnie, iż pism o to w y d a w a n o w W arsza w ie (C en tra ln y katalog..., s. 161, poz. 615)25. B y za k oń czyć sp raw ę „D zien n ik a P o l sk ie g o” , d oda m jeszcze, że tłu m aczen ie B ia łej k sięg i w y d a n ej przez rząd gen. W. S i 21 Por. m .in. K atalog k r a k o w s k ie j p ra sy k o n s p ir a c y jn e j 1939— 1945, K ra k ów 1978, s. 64. W a d n ota cji przy op isie tego tytułu p od a ję bliższe dane b ib liogra ficzn e.
22 A r c z y ń s k i , . Z d zie jó w p ra sy k o n s p ir a c y jn e j w K r a k o w ie 1939— 1945, s. 59.
23 K siążkę w y d a ło W y d a w n ictw o L itera ck ie w oprać. A. K ozan eck iego. O ry g in a ln y tekst w sp om n ień z n a jd u je się w Z ak ła d zie H istorii N a jn ow szej IH UJ oraz w W y d a w n ictw ie L iterackim .
24 A r c z у ń s к i, Z d zie jó w p ra sy k o n s p ir a c y jn e j w K r a k o w ie 1939— 1945. 25 Szerzej na ten tem at por. J. J a r o w i e c k i , K atalog k r a k o w s k ie j prasy
k o n s p ir a c y jn e j 1939— 1945, K ra k ó w 1978, s. 105— 106 oraz Prasa pod ziem n a w K r a kow ie..., s. 161; A. H o c z m i e r o w s k i , K r z y ż a ck ie w idm o, K ra k ó w 1974,
R E C E N Z J E
1 1 7
k o rsk ieg o w Paryżu, o p u b lik o w a n e j przez grupą red a k cy jn ą „D zien n ik a P o ls k ie g o ” w k ra ju , zostało d ok on an e przez K azim ierza M aślan k iew icza, a o p ra cow a n e przez F. M. A rcz y ń sk ie g o i Izabelę M arców n ę, sekretarza r e d a k c ji; au tork a k siążki d w u k rotn ie pisze o Iza beli M a lców n e j (s. 103),
Z d a ję sobie sp raw ę, że k w estia zm ian y nazw iska nie zaw sze jest zaw iniona przez autora, ale z o b ow ią zk u recen zen ta zw raca się na to uw agę. T ak np. w śród re d a k to ró w w y d a w a n e g o w K o lb u sz o w e j biuletyn u pt. „W ia d o m o ś c i” au torka w y m ienia F ran ciszk a Ignara (s. 38), gdy b y ł nim F ran ciszek In gram ; w sp ó łre d a k to rem (a zarazem p row a d zą cy m n asłuch ra d iow y ) „B iu lety n u R a d io w e g o ” w J o d ło w e j b y ł L eszek Chałaciński, a nie H ałaciń sk i; szefem p ra so w y m In spek toratu A K O b w od u k rośn ień sk iego b y ł d ośw ia d czo n y dzienn ikarz A n to n i Patia, a nie A n ton i Patta (s. 77), w sp ółred a k tor pism a A K „R e d u ta ” (II) oraz redak tor pism w ram ach a k c ji „N ” . R ed a k torem „W o ln o ś c i” , gazetki O rg a n iza cji W o js k o w e j P P S w R a d o m iu, u k a zu ją ce j się od października 1939 r., b y ł Stan isław S k on eczn y („W ó jc ic k i” ), a nie S k on ieczn y (s. 46); p ow iela n iem za jm o w a ł się m.in. K . U łosiew icz, a nie U ła- siew icz. O rgan izatorem k o n sp ira cy jn e j le w ic o w e j orga n izacji, która w y d a w a ła pism o in fo rm a c y jn e „O statn i R ó j” , b y ł J óz e f O lech aw sk i, sekretarz g en eraln y p r z e d w o je n n eg o S tron n ictw a C h łopsk iego i red a k tor „C h ło p sk ie j D r o g i” , a nie O lech ow sk i (s. 53), zaś tech n ik ą za jm o w a ł się J ó z e f S tryszow sk i, a nie S trzyszk ow sk i (s. 53).
P rzy p rzy g oto w a n iu dzieła do dru giego w yd a n ia w a rto będ zie w p ro w a d zić uzu pełn ien ia i k o re k ty do n iek tórych in fo rm a cji. T a k np. na s. 47, pisząc o prasie so c ja listy czn e j w K ra k o w ie , S. L ew a n d o w sk a zauw aża, że „z o sta w iło rów n ie ż sw ó j ślad pism o b liżej nie ok reślon ej gru p y so cja listy czn e j — »B a ry k a d a « ” . Siad jest w y ra źn y : 25 sierpn ia 1940 r. ukazał się p ierw szy n u m er „B a r y k a d y ” , k tóry w p o d ty tu le zam ieścił hasło „N iech ży je n iep od leg ła P olska L u d ow a i D em ok ra ty czn a ” . W p ierw szy m n um erze pism a op u b lik ow a n o też ch a ra k tery styczn ą d e k la ra cję : „ P o w sta liśm y ja k o je d e n z c zło n ó w ru ch u re w o lu c y jn e g o , ja k o potrzeb a dnia, dnia ogarnięcia szerok ich m as ro b otn iczy ch , ch łop sk ich i p r a c o w n ic z y ch w orbitę r e w o lu cy jn e g o m yślenia i ra d y k a ln e go sp osobu działania. [...] Jesteśm y z daw na ocze k i w a n ym ru ch em r a d y k a ln o -d e m o k ra ty czn o -p o lsk im , zespolen iem pragn ień i du m y p olsk ieg o lu du p r a c y ” . T w ó rca m i b y li m łod zi socja liści, a w śró d n ich Jan L ech i bracia Jan i S tan isław R osień scy (ZNM S).
K o re k ty dom aga się in fo rm a cja o pism a ch D elega tu ry R ządu R P na K ra j w K ra k ow ie. W y m ien io n y k ierow n ik w y d z ia łu P rop ag an d y i P rasy Szubert działał ba rd zo krótk o, ale p od je g o re d a k c ją u k a zy w a ło się pism o „ W ir ” , m a ją ce charakter in fo rm a c y jn y (1940), o k tóry m au torka nie w spom ina. Ż yw sza działa ln ość prasow a przyp ada jed n a k na okres k ie row n ictw a Tadeusza S ew eryn a, zn an ego etn ografa, k tó ry p oczą tk ow o, nie m og ąc u ru ch om ić w ła sn y ch pism , w sze d ł w b lisk i kon tak t z działaczam i SD, a p óźn iej SP D i red ak toram i „D zien n ik a P o ls k ie g o ” i „T y g o d nika P o ls k ie g o ” , su b w en iu ją c te pism a com iesięczn ą k w otą 5000 zł. W za ch ow a n y ch ręk op iśm ie n n y ch pam iętn ika ch k ra k ow sk ieg o D elegata R ządu czytam y , iż pism a SD b y ły p o czą tk ow o „n a naszych u słu gach za stosu n k ow o n iew ielk ą su b w e n c ję ” 26. N atom iast w y m ie n io n e przez au tork ę w p rzyp isie 105 „ S ło w o P o lsk ie” n igd y nie b y ło organem D elega tu ry w K ra k ow ie.
W książce S. L e w a n d o w sk ie j sp oro m iejsca p o św ięco n o prasie S Z P -Z W Z -A K . Z n a lazły się tu liczn e n ow e in fo rm a c je o pism a ch i lu dzia ch je w y d a ją cy ch , a także dane o w ielk o ścia ch n ak ładu, szczeg óln ie w odn iesieniu do obszaru lw ow sk ie g o i ok ręgu w ileń sk ieg o. W dalszym ciągu je d n a k nie w ia d om o , ile ty tu łó w p ra so w y ch w y d a w a ła A rm ia K ra jo w a i je j poprzedn iczk i. W e d łu g m oich obliczeń , S Z P -Z W Z -A K w y d a w a ły łą czn ie pon ad 250 ty tu łó w pism k on sp ira cy jn y ch , zaś
26 J. J a k u b i e c, Na d rod ze s tr o m e j i ślisk iej, III: C z te r y lata D eleg a tu ry
118
R E C E N Z J Eje d n o r a z o w y nakład przek ra cza ł znacznie 200 tys. egzem plarzy. A u tork a książki pisze, że p ierw szy m czasopism em p r op a g a n d o w y m i cen tra ln ym organem p o lity cz n ym B IP b y ły „W ia d o m o śc i P o lsk ie ” , w y d a w a n e od listopada 1939 r. D otąd u trw a liło się przekonanie, że g łów n y m organem D o w ód z tw a G łów n eg o SZ P , a następnie K G Z W Z i A K b y ł „B iu le ty n I n fo r m a c y jn y ” , k tó ry od 5 listopada 1939 r. u k azyw a ł się p o c z ą tk o w o ja k o orga n W a rszaw sk ieg o O kręgu S Z P , n atom iast „W ia d om ości P o lsk ie” tra k to w a n o ja k o pism o p rzezn aczon e p rzed e w szy stk im dla szerszych k rę g ó w in teligen cji, w y ra ża ją ce op in ie k ó ł k ie ro w n iczy ch S Z P -Z W Z -A K . T ak p r z y n a jm n ie j m ożna sądzić na p od sta w ie za ch ow a n y ch m a te ria łów D elega tu ry R ządu na K ra j (W ykaz i ch a ra k tery styk a ta jn e j prasy. Stan na dzień 1 listopa da 1941 — C A К С P Z P R sygn. 202/III-93).
C h a ra k tery zu ją c prasę p oszcze g óln y ch ok ręg ów , au torka zajęła się rów n ież ok rę giem k ra k ow sk im A K , w y m ie n ia ją c k ilk a n a ście ty tu łó w pism k o n sp ira cy jn y ch (s. 76), nie za u w aża ją c jed n a k , iż ty lk o w sa m ym K ra k o w ie u k a zy w a ły się 33 ty tu ły ta j n ej prasy fir m o w a n e j przez B IP, k ie ro w a n e przez K azim ierza R olew icza („O lg ie r d a ” ), k tó re g o zastępcą przez dłu g i czas b y ł E dw ard H eil („J e rz y ” ), p ełn ią cy je d n o cześn ie fu n k c ję kom en dan ta C h orą g w i S zarych S zeregów . T o o ich d ziałalności pisał do L on d yn u generał B ó r -K o m o ro w s k i w M eldu n k u o rg a n iz a cy jn y m nr 220 za czas od. 1 m a rca 1943 do 31 sierpnia 1943: „D zia ł prasy i p rop a g a n d y osiągnął bard zo d o b re w yn ik i. B IP O kręgu [k ra k ow sk ieg o] w y d a je 6 w ła sn y ch pism : 2 ty - godniki, 2 d w u ty g o d n ik i, 1 m iesięczn ik i „W ia d o m o ś c i” u k azu ją ce się trzy razy
w ty g odn iu w o g óln y m n akładzie 4400 eg zem pla rzy. N adto w teren ie w y d a w a n e są w łasn e pism a. W o k resie sp ra w ozd a w czy m w y d a n o 3000 u lotek dla lu d n ości p o l sk iej, a także u lotk i w ję z y k u fra n cu sk im i n iem ieck im dla żołn ierzy n iem ieck ich i je ń c ó w fran cu sk ich . D ział p rop a g a n d y u liczn ej i an ty k in ow e j działa sp ra w n ie” 27. W śród tw ó r c ó w i r e d a k to r ó w k ra k o w sk ie j prasy k o n sp ira cy jn e j A K au tork a w y m ien iła m .in. T ad eu sza S rok ę, pisząc o n im ja k o o w sp ó łp ra co w n ik u pism a saty r y czn e g o „N a u ch o ” . W y p a d n ie tę in fo rm a c ję za kw estion ow ać, b ow iem ty g od n ik sa ty ry czn o -h u m o ry sty czn y „N a u ch o ” , k tóry u k azy w a ł się od 7 listopada 1943 do 30 k w ietn ia 1944 r., w y d a w a n y b y ł przez g ru pę k ra k o w sk iej k o n sp ira cy jn e j m ło dzieży, zw iązan ej z S zarym i Szeregam i i A K . Jego red a k tora m i by li: Jerzy S zew czy k („S za rzy ń sk i” ) — red a k tor n aczeln y, Jerzy W irth („M o x a ” ) — red a k tor g ra ficzn y , E ugeniusz K o la n k o („B a rd ” ) — o d p o w ia d a ją c y za dział satyry, Stan isław S zczerba („L in u s” ) — red a k tor tech niczn y. Z pism em w sp ó łp ra co w a li: A d a m Ja nusz B en e d y k to w icz („L ir ” , „ L ” , „L u d o m ir ” ), S tefa n Jasieński („J a n u sz” ), A dam K an ia („A k a n t” ), L u cja n K ry w a k („ M A Z ” , „M a z ” , „M a z u r ” ), Stan isław S trz e lich o w - ski („W ik to r ” ), P rze m y sła w W ilk osz („A p u t” ), Z d zisła w W ó jcik („C ra s” )28.
Z dan iem S tan isław y L e w a n d o w sk iej, w d o ro b k u w y d a w n iczy m Z W Z -A K zn acz ną r o lę od eg ra ły — „ w ró żn y m stopniu, acz ściśle z aparatem B IP p ow ią za n e w y d a w n ictw a S zarych S z ereg ów ” (s. 81). O pin ię tę tru d n o p od zielić, b ow ie m różn ie r zecz przedstaw ia ła się w terenie. W W arszaw ie działaln ość w y d a w n icza Szarych S z ereg ó w zn a jd ow a ła op a rcie w za pleczu p o lig r a fic z n y m BIP, ale w P iń czow ie, w k tóry m Szare S zereg i w y d a w a ły dziesięć ty tu łó w pism , m ie js c o w y k o n sp ira cy jn y h u fie c sam od zieln ie zorga n izow a ł ba zę r e d a k c y jn o -w y d a w n ic z ą . W K ra k o w ie n a tom iast prasa S zarych S z ereg ów często o d cin ała się od zw ią z k ów z orga n iza cja m i w o js k o w y m i i p o lity czn y m i, m im o iż k om en d an t C h orąg w i, E dw ard H eil, b y ł za stępcą szefa B IP O k ręgu A K . J ed yn ie m u ta cja m y ślen ick a „P rzeg lą d u P o ls k ie g o ” („C ” ) sygn ow an a była sy m b o lem B IP (otw artą książką przełożon ą obnażoną szablą). K o n s p ir u ją c y h arcerze w y d a w a li łą czn ie b lisk o 50 ty tu łó w p ra sow y ch , a w ię c zn acz
27 A rm ia K ra jo w a w d ok u m en ta ch , L o n d y n 1978, t. 3, s. 73.
28 Szerzej na ten tem at zob. J a r o w i e c k i , K r a k o w s k ie k on s p ira c y jn e pism o
R E C E N Z J E 119
n ie w ię ce j, an iżeli to o d n o to w u je au tork a książki, która pisze: „O b licza się, że łączn ie w y c h o d z iło 19 pism tej or g a n iz a c ji” (s. 81). Jak ju ż w sp om n ia n o, w sam ym P iń cz o w ie u k a zy w a ło się 10 ty tu łów , zaś ch orą g ie w k ra k ow sk a w y d a w a ła ich 13 (w raz z m u ta cja m i)23. W ty m m iejscu trzeba za sy gn alizow a ć potrzeb ę w p ro w a d z e nia k orek ty do in fo rm a cji, iż w K ra k o w ie Szare Szeregi w y d a w a ły pism o in fo rm a c y jn e „C o sły c h a ć ” , o k tórym w sp om in a autorka. P ism o p od p o d o b n y m tytu łem : „C o słychać. A g e n cja In fo rm a c y jn a ” b y ło m iesięczn ik iem w y d a w a n y m w K ra k o w ie przez k ie r o w n ic tw o R u ch u L u d ow eg o O k ręgu K ra k o w sk ieg o „ R o c h ” w 1944 r. N a tom iast w 1943 r. h arcerze h u fca p iń czo w sk ieg o (Z b ig n ie w o w o ” ) w y d a w a li pism o „C o sły c h a ć ” .
Prasa k o n sp ira cy jn a „R o c h a ” m a bogatą ju ż literatu rę, stąd Stan isław a L e w a n d ow sk a m og ła ją w k siążce n ieco sk rom n iej potra k tow a ć, w ię c e j m iejsca p o ś w ię ca ją c prasie in n y ch u gru p ow a ń p olity czn y ch . L u d o w c y ze sw oim i 165 ty tu ła m i p rasy k o n sp ira cy jn ej p o ja w ili się w p rop ag an d zie p olsk ieg o podziem ia n ieco p ó ź n iej od p ozosta łych u gru p ow a ń p olity czn y ch , o czym w a rto b y ło zasygn alizow a ć w książce. W m eld u n k a ch p rzesłan ych do L o n d y n u z 1941 r. z n a jd u je m y in tere su ją cą w zm ia n k ę: „ W p oró w n a n iu z in nym i org a n iza cja m i m y śm y n a jp ó źn iej ro z p o czę li a k c ję p ra sow ą [...] dotąd n ie m ieliśm y ź grubsza za ry so w a n ej sieci, nie ch cieliśm y rozp ocz y n a ć a k c ji p ra sow ej, b y nie p o w tó rzy ć b łę d ó w p o p ełn io n y ch ju ż przez inne zesp oły ; nie m a ją ce p o d b u d o w y org a n iz a cy jn e j, a n a jczę ś cie j nie m a ją ce też ża d n y ch p o d s ta w do stw otzen ia ta k iej p o d b u d o w y , s tw o rzy ły istną p o w ó d ź ty g od n ik ów . [...] N asilanie b y ło p row a d zon e w sp osób n ieu p orzą d k ow a n y, p r z y g o d n y, ch a oty czn y, d zięk i czem u na ty m tle d o ch o d z iło d o częstych w s y p ” 30.
C h a ra k tery zu ją c r o z w ó j te re n ow e j prasy „R o c h a ” , au torka przedstaw iła te ry toria ln e je j rozm ieszczen ie; w ym ien iła p rzy tym ilość ty tu łó w pism u k a zu ją cy ch się w K ra k ow sk ie m (41 ty tu łów ), L u b elsk iem (37), K iele ck iem (34), R zeszow sk iem (11) itd. (s. 95). P osłu g iw an ie się d a n y m i lic z b o w y m i od n oszą cy m i się do ilości ty tu łó w pism k o n sp ira cy jn y ch sp raw ia au torce n ieco k łop otów . P rzy toczon e dane zn ajd u ją się na s. 95 k siążki, ale trzy stron y w cześ n iej, p o w o łu ją c się na ustalenia J. Z. H ir- sza, S. L e w a n d ow sk a pisze o 36 ty tu ła ch lu b elsk iej prasy k o n sp ira cy jn e j „R o c h a ” , stw ie rd z a ją c p rzy tym , iż „n a jw ię c e j pism p ow sta ło na L u b elszcz y źn ie” (s. 91). P o d ob n ie m a się rzecz z ty tu ła m i prasy k ra k ow sk iej. P o w o łu ją c się na m o je ustale nia, szacu je „o g ó ln ą ich liczb ę na 21 ty tu łó w ” (s. 94). T y m czasem na p odstaw ie w ła sn y ch badań stw ierdziłem , że w cały m V I O kręgu „R o c h a ” (K ra k ow sk ie) u ka zy w a ły się 44 pism a k o n sp ira cy jn e 31. C elow o u żyw am ok reślen ia „ w ca ły m V I O k ręg u ” , p on iew a ż au torka oddzieliła od „K r a k o w s k ie g o ” — „R ze szo w s k ie ” (które m ieściło się w V I O kręgu) i stw ierdza, iż w ty m p o d o k ręg u u k a zy w a ło się 11 ty tu łó w pism k on sp ir a c y jn y c h ; d o liczy łem się zatem łą czn ie 52 ty tu łó w dla V I O kręgu. N ie p o d e jm u ję ba rd ziej sz czeg ó łow ej d y sk u sji w o k ó ł ilości ty tu łó w prasy k on sp ira c y jn e j, nie sp iera ją c się o sp osób ich liczen ia, nie d y sk u tu ją c do k oń ca sp ra w y te ry toria ln e g o je j rozm ieszczen ia ■— w odn iesien iu do ca łej prasy k o n sp ira cy jn e j, k tórej ilość ty tu łó w oceniam na blisk o 2 tysiące. Sp oru tego nie m ożna op rzeć na d a n y ch za w a rtych w istn ie ją cy ch k atalogach , a na p e w n o nie na d a n y ch za rejestro w a n y ch w C en tra ln ym k a talogu p o ls k ie j p ra sy k o n s p ira c y jn ej z 1962 r. P otrzebna jest b ib lio g ra fia p ra sy k o n sp ir a c y jn e j; p race nad nią zb liża ją się do koń ca. M e
29 S zcze g ó ło w ie j na ten tem at pisałem w książce K on sp ira cy jn a prasa w K ra
k o w ie w latach o k u p a cji h itle ro w s k ie j 1939—1945, s. 81—86, 99—106. O prasie h arcersk iej w K ie lca ch pisał M. A d a m c z y k , Prasa S za rych S ze r eg ó w na K ie -
le cc z y ź n ie w o k r e sie ok u p a cji h itle r o w s k ie j (1942— 1945).
30 In fo rm a cja o a k c ji p ra s o w o -p ro p a g a n d o w e j S tron n ictw a L u d o w e g o za okres roczn y z 27 czerw ca 1941, A Z H R L , sygn. C R R L 35.
31 J a r o w i e c k i , K on sp ira cy jn a prasa w K r a k o w ie w latach ok u p a cji h itle
1 2 0 R E C E N Z J E
tod a b ib liog ra ficzn a u w o ln i nas od różn y ch sp orów , w ty m także o tzw . ciągi p ra sow e.
O m a w ia ją c p ion p ro p a g a n d o w o -w y d a w n ic z y S tron n ictw a N a rod ow eg o, autorka zbyt p ob ieżn ie p otra k tow a ła prasę Zarządu SN w K ra k o w ie, co zapew n e sp o w o d o w a ło d ro b n e om y łk i. N a jw cześn ie jszy m pism em SN b y ła rzeczy w iście „P o b u d k a ” , k tóra u k azyw a ła się k ilka razy w ty g od n iu od lu tego 1940 r. R ed a gow a n a była przez A n ton ie g o Piusa K rzy ża n ow sk ie g o, p rzy w sp ó łp ra cy Józefa M itk ow sk ieg o, W ła d y sła w a M itk ow sk ieg o i innych. P ism o przestało w y c h o d z ić w kw ietn iu tegoż roku na skutek aresztow an ia M itk ow skich . W to m iejsce p o w o ła n o do życia ty godn ik „S u rm a ” , re d a g ow a n y przez Stan isław a T roja n o w sk ieg o . N ie b y ła to w ięc zw yk ła zm iana tytu łu pism a. W y m ien ion e przez au tork ę pism o „K u n ow e j P o ls ce ” n ie b y ło d oda tk iem — ja k n apisano — do d w u ty g o d n ik a „F ron t N a ro d o w y ” (który u kazyw a ł się od listopa da— gru dn ia 1940, a nie od m arca 1940 r.), lecz doda tk iem d o „Z n icz a N a ro d o w e g o ” , k tóry zaczął się u k a zy w a ć od w rześnia 1940 r. P o m y śla n y p o czą tk o w o ja k o ty g od n ik , p óźn iej stał się d w u ty g o d n ik iem o ch a ra k tery stycz n ym p od ty tu le „T y g o d n ik dla r o d z ic ó w i m łodzieży. P ism o p o św ięco n e sa m ou ctw u i w y c h o w a n iu ” . P oczą tk ow o, p rzy p ierw szy ch n um erach , pism o p ro w a d ziło d oda tek za ty tu łow a n y „K u n ow e j Polsce. D od atek do »Z n icza N a ro d o w e g o «” , k tóry od pierw szeg o październik a stał się pism em sam odzieln ym . „N in iejszy n um er — czy tam y w słow ie Od r ed a k c ji —■ w y c h o d z i w bard zo szczu p ły m fo rm a cie ze w zg lę d ó w tech n iczn ych . N astępny i n adal w p rzy szłości »K u n o w e j P olsce« ja k o pism o w y łą czn ie dla m łod zieży w y c h o d z ić będ zie ju ż nie ja k o d oda tek »Z n icza «, ale ja k o pism o sam odzieln e, red a g o w a n e przez d o ro sły ch i m łod zie ż” .
O gran iczam się do ty ch w y b ra n y ch k w estii, nie p o d e jm u ją c sp ra w in nych, do k tóry ch zach ęca d zieło S tan isław y L e w a n d o w sk iej. C h cę jed n a k jeszcze raz stw ier dzić, że ukazała się książka w ażna, d ob rze napisana, z dużą zn a jom ością przedm iotu , książka, p o k tórą sięgn ie nie ty lk o sp ecjalista , ale rów n ież cieszy ć się będ zie za in teresow an iem szerszego k ręgu czyteln ik ów . K a żd y zn a jd zie w n iej oczek iw an e in fo rm a cje , w zb o g a c a ją c e w ied zę o tru d n y ch latach w a lk i i b y to w a n ia p olsk ieg o narodu. A u to r ce n ależą się g ra tu la cje i słow a p od zięk ow a n ia , n atom iast h isto ry k ów p rasy n ależa łob y n a k łon ić do zesp ołow eg o o p ra cow a n ia d z ie jó w prasy na ziem iach p olsk ich w latach 1939— 194532.
J erzy J a row ieck i
32 Por. też J. J a r o w i e c k i [rec.], Prasa p od ziem n a 1939—1945, „Z e sz y ty P ra s ozn a w cze ” , 1983, z. 2.
