S. ILNICKI – Metabazyty pasma Nového Mìsta. Archivum Mineralogiae Monograph no. 5. Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, 2013, 203 str.
Pasmo orogeniczne waryscydów, powsta³e w efekcie kolizji paleokontynentów Gondwany i Laurazji u schy³ku dewonu i we wczesnym karbonie, mo¿na uznaæ za jedn¹ z najbardziej skompli-kowanych struktur geologicznych Europy. Mimo ponad 100 lat badañ oraz zastosowania coraz bardziej wyrafinowanych metod liczne aspekty ewolucji waryscydów wci¹¿ budz¹ kontrowersje i stanowi¹ inspiracjê dla autorów kolejnych publikacji. Kontrower-sje te dotycz¹ zarówno wczesnych, przedorogenicznych etapów rozwoju kompleksów skalnych, jak i procesów metamorfizmu i deformacji zwi¹zanych z orogenez¹ waryscyjsk¹. W rozpatrywa-niu tych zagadnieñ szczególn¹ rolê odgrywaj¹ badania metabazy-tów – zmetamorfizowanych bazalmetabazy-tów, diabazów i gabr. W recen-zowanej pracy S. Ilnickiego, opublikowanej w serii monografii Archivum Mineralogiae, podjêto problemy petrologii, geochemii, genezy i ewolucji tektonometamorficznej zieleñców i amfiboli-tów pasma Nového Mìsta po³o¿onego w Sudetach Œrodkowych, w Górach Orlickich, czêœciowo w Polsce, a w wiêkszoœci na tery-torium Republiki Czeskiej. Metabazyty Nového Mìsta stanowi¹ jeden z wiêkszych w regionie kompleksów ska³ maficznych, lecz petrologia i geochemia tych utworów nie by³y dot¹d przedmiotem systematycznych opracowañ. Publikacja w swojej zasadniczej czêœci zawiera szczegó³ow¹ charakterystykê petrograficzn¹, struk-turaln¹, geochemiczn¹ i mineralogiczn¹ metabazytów Nového Mìsta. Na podstawie tych danych omówiono genezê protolitu meta-bazytów – pierwotnych bazaltów i innych ska³ maficznych. Zasto-sowanie numerycznych metod modelowania geochemicznego po-zwoli³o na okreœlenie typów p³aszczowych Ÿróde³ oraz warunków generowania magmy. Przebieg póŸniejszych procesów metamorfi-zmu metabazytów analizowany i dyskutowany jest w powi¹zaniu z kolejnymi fazami deformacji. Do okreœlenia zmieniaj¹cych siê warunków ciœnieñ i temperatur metamorfizmu wykorzystane zosta³y zarówno klasyczne geotermobarometry (np. granat–horn-blenda–plagioklaz–kwarc), jak i kompleksowe modelowanie termo-dynamiczne równowag fazowych w szerszym zakresie temperatur i ciœnieñ metamorfizmu (tzw. pseudoprzekroje). W koñcowej czêœci pracy zawarta jest obszerna dyskusja z uwzglêdnieniem kontek-stu tektonicznego i regionalnego.
Wykonane przez autora badania pozwoli³y na przedstawienie szczegó³owego modelu petrogenezy metabazytów pasma Nového Mìsta. W monografii dyskutowane s¹ zwi¹zki tego pasma ze stref¹ Tepli-Barrandienu, a powstanie protolitu metabazytów ³¹czone jest z zasadowym magmatyzmem w strefie kadomskiego (póŸnoproterozoicznego) basenu za³ukowego na krawêdzi Gon-dwany. Metabazyty, w wiêkszoœci o chemizmie toleitowym, wytapia³y siê ze Ÿród³a p³aszczowego podobnego do Ÿród³a bazal-tów grzbiebazal-tów œródoceanicznych, lecz zmetasomatyzowanego przez stopy i fluidy pochodz¹ce z g³êbszych partii p³aszcza oraz zwi¹zane ze stref¹ subdukcji. Podrzêdnie w paœmie Nového Mìsta wystêpuj¹ te¿ metawulkanity o cechach boninitów, które wywodzi³y siê ze Ÿród³a p³aszczowego zubo¿onego przez wczeœ-niejsz¹ ekstrakcjê stopów toleitowych. Metamorfizm badanych ska³ zwi¹zany by³ z orogenez¹ waryscyjsk¹; w niektórych
prób-kach mog¹ wystêpowaæ s³abo zachowane relikty wczeœniejsze-go, kadomskiego metamorfizmu. Wyró¿nione zosta³y trzy etapy waryscyjskiego metamorfizmu i deformacji w warunkach od facji zieleñcowej (na zachodzie pasma) do amfibolitowej (na wscho-dzie). W nawi¹zaniu do aktualnych modeli regionalnych, ewolu-cja tektonometamorficzna metabazytów ³¹czona jest z procesami subdukcji, dŸwigania i kolapsu grawitacyjnego rozpoznanymi w s¹siednich jednostkach geologicznych, np. w kopule orlicko--œnie¿nickiej.
Publikacja zawiera wiele nowych danych petrologicznych i strukturalnych dotycz¹cych metabazytów strefy Nového Mìsta, jak równie¿ nowe, uœciœlone modele genezy i ewolucji tych ska³. Na uwagê zas³uguje m.in. stwierdzenie wystêpowania boninitów, rzadko spotykanych w Sudetach i masywie czeskim, czy dok³ad-niejsze okreœlenie warunków metamorfizmu oraz przebiegu granic zon metamorficznych w paœmie Nového Mìsta. Podkreœliæ trzeba wykorzystanie zaawansowanego warsztatu badawczego, z zasto-sowaniem modelowania geochemicznego i termodynamicznego. Specjalistyczne rozdzia³y poœwiecone modelowaniu zawieraj¹ przy tym liczne komentarze, przybli¿aj¹ce metodykê opracowa-nia i analizy wyników. Istotnym problemem (który autor bierze pod uwagê w dyskusji) jest brak, jak dot¹d, jednoznacznego okre-œlenia wieku protolitu metabazytów Nového Mìsta, co utrudnia interpretacjê niektórych aspektów genezy tych ska³, jak te¿ regio-nalne interpretacje geologiczne.
125 Przegl¹d Geologiczny, vol. 62, nr 3, 2014
Praca jest przejrzyœcie napisana, bogato ilustrowana i staran-nie wydana. Wszechstronstaran-nie ujmuje skomplikowan¹ problematykê genezy i ewolucji jednego z ciekawszych kompleksów skalnych regionu sudeckiego. Publikacja ta stanowi wa¿n¹ i interesuj¹c¹ lekturê dla geologów i petrologów zajmuj¹cych siê Sudetami,
masywem czeskim i œrodkowoeuropejskimi waryscydami, jak te¿ dla specjalistów zainteresowanych zagadnieniami magmatyzmu zasadowego i metamorfizmu zasadowych ska³ magmowych.
Marek Awdankiewicz
W. MIZERSKI – Geologia dynamiczna (wydanie ukraiñskie pod redakcj¹ R. M. Smiszki). Wydawnictwo Lwowskiego
Uniwersytetu Pañstwowego im. Iwana Franki, Lwów, 2011, 354 str.
Rzadko ukazuj¹ siê zagraniczne wydania polskich podrêcz-ników geologicznych, dlatego te¿ nale¿y odnotowaæ pojawienie siê na Ukrainie „Geologii dynamicznej” autorstwa W³odzimierza Mizerskiego. Wczeœniej podrêcznik ten zosta³ opublikowany w 1999 r. przez Wydawnictwo Naukowe PWN pod tytu³em „Geo-logia dynamiczna dla geografów”. Niedawno nak³adem Lwow-skiego Uniwersytetu Pañstwowego im. Iwana Franki, w t³uma-czeniu R. M. Smiszki, ukaza³o siê drugie, poprawione wydanie podrêcznika, nosz¹cego w wydaniu ukraiñskim podtytu³ „Geolo-gia ogólna” i rekomendowanego dla studentów wy¿szych uczelni przez ukraiñskie Ministerstwo Oœwiaty i Nauki, M³odzie¿y i Sportu. Rekomendacja ta wynik³a z przekonania, ¿e w³aœnie geologia ogólna odgrywa wiod¹c¹ rolê w nauczaniu geologii.
Uk³ad podrêcznika nawi¹zuje do kanonu ksi¹¿ek o podobnej tematyce. Cennymi innowacjami s¹: koñcowy rozdzia³ o elemen-tach geotektoniki, zawieraj¹cy informacje wykraczaj¹ce poza zakres geologii dynamicznej oraz pytania kontrolne (przy czym zastosowane w wydaniu ukraiñskim rozwi¹zanie zamieszczenia ich w jednym miejscu, po g³ównym tekœcie, wydaje siê znacznie bardziej u¿yteczne dla czytelnika). Autor – co wyraŸnie podkreœ-li³ w przedmowie, i co zaznacza siê w doborze wielu rycin – nawi¹za³ do klasycznego dzie³a Mariana Ksi¹¿kiewicza.
Recenzowany podrêcznik w porównaniu z wersj¹ polsk¹ cechuje nieco zmniejszona objêtoœæ. Polskie wydanie zawiera bowiem 311 rycin, a ukraiñskie – 24 ryciny mniej. Owa redukcja (która adekwatnie dotyczy tekstu zwi¹zanego z tematyk¹ tych figur) obejmuje informacje charakteryzuj¹ce obszar Polski: dla przyk³adu, rysunek 68 dotycz¹cy lessów na obszarze Kampinosu czy te¿ rysunek 232 – andezytów na pograniczu Pienin i Karpat zewnêtrznych. Wyeliminowaniu czêœci niektórych rozdzia³ów, np. omawiaj¹cych wystêpowanie ska³ g³êbinowych i ¿y³owych w Polsce, towarzyszy uzupe³nienie o informacje na temat roz-mieszczenia tych ska³ na obszarze Ukrainy, choæ niekiedy owe dodatkowe informacje s¹ nader zwiêz³e (jak w przypadku obec-noœci wód mineralnych i termalnych na Ukrainie). Niemniej jednak znaczna liczba figur ilustruj¹cych cechy budowy geolo-gicznej Polski, takich jak dla przyk³adu przekrój pokazuj¹cy roz-³amy wg³êbne wzd³u¿ zachodniej krawêdzi platformy wschodnio-europejskiej (rys. 276) czy profil pod³u¿ny przez cyrki Czarnego Stawu i Morskiego Oka w Tatrach (rys. 94), pozostawiono. To cenne z punktu propagowania geologii polskiej, ale wydaje siê, ¿e w kolejnym wydaniu podrêcznika nale¿a³oby wydatnie
zwiêk-szyæ liczbê powo³añ na przyk³ady zjawisk geologicznych i ich produktów materialnych wystêpuj¹cych na obszarze Ukrainy.
Choæ wydanie ukraiñskie jest okreœlone jako poprawione, to pod jednym wzglêdem takie stwierdzenie jest nieuprawnione. Mianowicie w tabeli 2, w której zamieszczono podzia³ stratygra-ficzny, w wydaniu ukraiñskim zamiast miêdzynarodowego po-dzia³u systemu karbonu jest u¿yty podzia³ lokalny, w którym oddzia³y oznaczono jako piêtra, a w przypadku neogenu zamiast piêter miêdzynarodowych s¹ stosowane piêtra regionalne (przy czym w przypadku ottnangu pojawi³ siê b³¹d literowy). Choæ poziom poligraficzny nie dorównuje temu, jaki przedstawia wy-danie polskie, i w efekcie zawartoœæ niektórych rycin jest s³abo widoczna (dla przyk³adu – rysunek 112), to ok³adka ukraiñskiej wersji jest wyraŸnie lepsza od polskiej.
Mo¿na tylko wyraziæ ¿yczenie, aby ta pewnego rodzaju jaskó³ka wydawnicza zapowiada³a wiêcej polskich podrêczni-ków na ukraiñskim – i nie tylko – rynku.
Tadeusz Peryt & Andriy Poberezhskyy
126
