ARTYKUŁY INFORMACYJNE Inwentaryzacja i ocena atrakcyjności geostanowisk województwa śląskiego

Inwentaryzacja i ocena atrakcyjnoœci geostanowisk województwa œl¹skiego

Ryszard Chybiorz

, Maja Kowalska

Inventory and assessment of the attractiveness of geosites in the Silesian Voivodeship (southern Poland). Prz. Geol., 65: 365–374.

A b s t r a c t. This article presents the inventory and assessment of the attractiveness of educa-tional and research geosites as tourist destinations in the Silesian Voivodeship. The work was performed according to the criteria of the Polish Central Register of Geosites, as maintained by the Polish Geological Institute – National Research Institute. Despite the centuries of mining for mineral resources and a strong pressure from settlements and industry, many sites of geological and geomorphological interest have been preserved in the Voivodeship as part of both domestic and European natural heritage. The most valuable geosites of the Silesian Voivodeship should be protected and/or open to the public as geotourism products.

Keywords: geosite inventory, geosite assessment, regional geological heritage, geoinformation

Geostanowiska s¹ przejawem georó¿norodnoœci i naj-czêœciej bywaj¹ uto¿samiane z miejscami lub obszarami charakteryzuj¹cymi siê unikalnymi walorami przyrodni-czymi o szczególnym znaczeniu dla zrozumienia historii Ziemi (m.in. Wimbledon, 1996, 1999; Chmura & Wójcik, 2005; Reynard & Panizza, 2005; Ruban & Kuo, 2010; Bru-no, 2014). Wpisuj¹ siê w ideê ochrony georó¿norodnoœci (m.in. Alexandrowicz, 1996, 2007; Koz³owski i in., 2004; Burek & Prosser, 2008; Gonera, 2008; Wimbledon & Smi-th-Meyer, 2012; Gray, 2013; Brilha, 2014), s¹ tak¿e niezbêdnym elementem geoparków, które ³¹cz¹ ochronê i promocjê dziedzictwa geologicznego i kulturowego z polityk¹ zrównowa¿onego rozwoju regionalnego (m.in. Alexandrowicz, 2006b; Alexandrowicz & Miœkiewicz, 2007; Kondej, 2011).

Województwo œl¹skie cechuje siê du¿¹ georó¿norodnoœ-ci¹ i licznymi walorami zarówno przyrody o¿ywionej, jak i nieo¿ywionej (ryc. 1). PokaŸn¹ bazê danych o wybranych elementach œrodowiska przyrodniczego województwa œl¹skiego, o nazwie BIOGEO-SILESIA ORSIP (BIOGEO), utworzyli pracownicy Uniwersytetu Œl¹skiego (lider pro-jektu) wraz z ekspertami Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska i Œl¹skiego Centrum Spo³eczeñstwa Infor-macyjnego (patrz http://biogeo.us.edu.pl/). System informa-tyczny bazy wykona³a firma ESRI Polska Sp. z o.o. Baza danych BIOGEO zawiera 18 zbiorów danych prze-strzennych dotycz¹cych ró¿norodnoœci biologicznej i jeden zbiór informacji o geostanowiskach województwa œl¹skie-go, opracowany wspólnie z Pañstwowym Instytutem Geolo-gicznym – Pañstwowym Instytutem Badawczym (PIG-PIB) (Tokarska-Guzik i in., 2015).

Celem pracy jest przedstawienie wyników identyfika-cji, inwentaryzacji oraz oceny atrakcyjnoœci turystycznej, dydaktycznej i naukowej geostanowisk województwa œl¹skiego na podstawie informacji dostêpnych w Central-nym Rejestrze Geostanowisk Polski (CRGP). Celem nad-rzêdnym zaœ jest upowszechnienie wiedzy o dziedzictwie

geologicznym i geomorfologicznym województwa œl¹skiego w kontekœcie ochrony przyrody nieo¿ywionej, edukacji i turystyki. Dokonano tak¿e krótkiej charakterystyki CRGP, który umo¿liwia ³atwy dostêp do informacji o geo-stanowiskach zlokalizowanych na terenie ca³ego kraju.

GEOGRAFICZNO-GEOLOGICZNA CHARAKTERYSTYKA WOJEWÓDZTWA

ŒL¥SKIEGO

Województwo œl¹skie zajmuje tylko 3,9% powierzchni Polski, a zamieszkuje je 11,9% ludnoœci kraju (stan w dniu 31.XII.2015 r.). Jest jedynym województwem w Polsce, w któ-rym jest wiêcej miast na prawach powiatu (19) ni¿ powiatów (17). Siedzib¹ w³adz województwa s¹ Katowice. W fizyczno-geograficznym podziale Polski (Kondracki, 2011) pó³noc-na i œrodkowa czêœæ województwa œl¹skiego pó³noc-nale¿y do Wy¿yn Polskich (podprowincja Wy¿yna Œl¹sko-Krakowska i Wy¿yna Ma³opolska), po³udniowa – do Karpat Zachod-nich z Podkarpaciem (podprowincja Pó³nocne Podkarpacie i Zewnêtrzne Karpaty Zachodnie), a najmniejsza, zachod-nia – do Ni¿u Œrodkowoeuropejskiego (podprowincja Nizi-ny Œrodkowoeuropejskie) – ryc. 1 i 2.

Na powierzchni województwa œl¹skiego ods³aniaj¹ siê ska³y m³odszego paleozoiku (dewon, karbon i perm), mezozoiku (trias, jura i kreda) oraz kenozoiku (paleogen, neogen i czwartorzêd) – ryc. 1. Starsze utwory, prekambryj-skie (neoproterozoiczne) oraz dolnopaleozoiczne (kambr, ordowik i sylur) bloku górnoœl¹skiego i ma³opolskiego, rozpoznano tylko wierceniami (Bu³a i in., 2002). Procesy geologiczne w kenozoiku: m.in. nasuniêcie utworów fliszu karpackiego na utwory neogenu zapadliska przedkarpac-kiego, dzia³alnoœæ lodu, wody oraz wp³yw wiatru spowodo-wa³y, ¿e województwo œl¹skie nale¿y do uprzywilejowanych obszarów Polski pod wzglêdem obfitoœci walorów geolo-gicznych, geomorfologicznych i hydrologicznych (Lewan-dowski, 2015).

1

Uniwersytet Œl¹ski w Katowicach, Wydzia³ Nauk o Ziemi, ul. Bêdziñska 60, 41-200 Sosnowiec; ryszard.chybiorz@us.edu.pl.

2

Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; maja.kowalska@pgi.gov.pl. R. Chybiorz M. Kowalska

Ryc. 1. Georó¿norodnoœæ województwa œl¹skiego: A – lokalizacja obszaru badañ na terenie Polski; B – sieæ hydrograficzna i mezoregiony fizycznogeograficzne wg Kondrackiego (2011) na tle uproszczonej budowy geologicznej

Fig. 1. Geodiversity of the Silesia Voivodeship: A – location of the study area in Poland; B – hydrographic network and physical--geographical mesoregions on the background of the simplified geological structure

Zró¿nicowana litologia, geomorfologia i hydrologia powoduj¹, ¿e wystêpuje tu wiele osobliwoœci przyrody nie-o¿ywionej, wa¿nych w skali kraju, a nawet Europy (m.in. Czudek, 1929; Sosnowski, 1949; Racki i in., 1999; W³och, 1999; Alexandrowicz & Poprawa, 2000; Labus i in., 2000; Jureczka, 2001; Tyc, 2001; Dulias & Hibszer, 2004; Partyka, 2004; Alexandrowicz, 2006a; S³omka i in., 2006; Gabzdyl & Gorol, 2008; Pietrzyk-Sokulska, 2008; Tyc, 2008; Stefa-niak i in., 2009; Pe³ka-GoœciStefa-niak, 2010; Chybiorz & Tyc, 2012; S³omka, 2012; Krzeczyñska i in., 2013a, b; Czaj-kowski, 2014; Chybiorz i in., 2015).

Ocena walorów krajobrazowych, geologicznych i geo-turystycznych wyrobisk skalnych na Wy¿ynach Œrodkowo-polskich, w tym na Wy¿ynie Œl¹sko-Krakowskiej zosta³a przedstawiona w monografii Nity (2013). Koncepcja typo-logii, waloryzacji i ochrony zabytków górnictwa w Górno-œl¹skim Zag³êbiu Wêglowym zosta³a opisana w pracy Lamparskiej (2013).

CENTRALNY REJESTR GEOSTANOWISK POLSKI

Centralny Rejestr Geostanowisk Polski (CRGP) jest popularnonaukowym serwisem internetowym (http://geo-stanowiska.pgi.gov.pl) prowadzonym w ramach Centralnej

Bazy Danych Geologicznych (CBDG) przez Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy. S¹ w nim gromadzone informacje o najcenniejszych obiek-tach przyrody nieo¿ywionej, tzw. geostanowiskach, czyli obiektach geologicznych wa¿nych z punktu widzenia pre-zentacji i zachowania georó¿norodnoœci Polski. Poniewa¿ jest on najpe³niejszym Ÿród³em informacji o interesuj¹cych obiektach geologicznych i geomorfologicznych w Polsce (Warowna i in., 2013), realizatorzy projektu BIOGEO nawi¹zali wspó³pracê z PIG-PIB, w celu wymiany danych na temat geostanowisk województwa œl¹skiego.

W ramach wspó³pracy opracowano i wprowadzono do rejestru opisy 150 geostanowisk z obszaru województwa œl¹skiego, a informacje o 205 innych geostanowiskach z tego obszaru, które ju¿ wczeœniej by³y zgromadzone w CRGP, wyeksportowano do bazy BIOGEO (Chybiorz i in., 2015).

W artykule przedstawiono zbiorcz¹ informacjê o wszyst-kich 355 geostanowiskach województwa œl¹skiego (ryc. 2). Szczególn¹ uwagê zwrócono na atrakcyjnoœæ geostanowisk pod wzglêdem turystycznym, dydaktycznym i naukowym (ryc. 3), dlatego ich ocenê w skali od 0 do 10 zamieniono na skalê 5-stopniow¹, od bardzo niskiej (punkty 0, 1 i 2), przez nisk¹ (3 i 4), œredni¹ (5 i 6), wysok¹ (7 i 8), do bardzo wyso-kiej (9 i 10).

Ryc. 2. Geostanowiska województwa œl¹skiego wg Centralnego Rejestru Geostanowisk Polski w podziale na regiony fizyczno-geograficzne Kondrackiego (2011). Stan w dniu 16.03.2015 r. NS – Niziny Œrodkowopolskie, WSK – Wy¿yna Œl¹sko-Krakowska, WM – Wy¿yna Ma³opolska, PP – Pó³nocne Podkarpacie, ZKZ – Zewnêtrzne Karpaty Zachodnie. Symbole mezoregionów patrz ryc. 1 Fig. 2. Geosites in the Silesia Voivodeship by Polish Central Register of Geosites (PCRG) in physical-geographical regions by Kondracki (2011). As of 16 March 2015. Explanations: NS – Middle Polish Lowlands, WSK – Silesian-Cracow Upland, WM – Ma³opolska Upland, PP – Northern Subcarpathia, ZKZ – Western External Carpathians. For explanations of symbols of mesoregions see Fig. 1

GEOSTANOWISKA WOJEWÓDZTWA ŒL¥SKIEGO

Wœród 355 geostanowisk województwa œl¹skiego, które zosta³y opisane w CRGP, najliczniejsz¹ grupê stanowi¹ elementy rzeŸby (109 geostanowisk), reprezentowane przez 103 formy denudacyjne (jest to 29% geostanowisk województwa œl¹skiego) i 6 form akumulacyjnych (1,7%), drugie miejsce zajmuj¹ ods³oniêcia geologiczne sztuczne (87; 24,5%) i naturalne (11; 3,1%), nastêpnie obiekty inne (57; 16,1% – w tym 32 g³azy narzutowe i 21 jaskiñ kraso-wych) oraz obiekty wodne (46; 13% – w tym 31 Ÿróde³ i 7 wodospadów). Znacznie mniej jest pozosta³oœci górnictwa (21; 5,9%) i stanowisk paleontologicznych (20), a najmniej liczne (jedynie 4) s¹ stanowiska wystêpowania interesu-j¹cych minera³ów i ska³ (patrz Chybiorz i in., 2015 – tab. 13). Obiekty te reprezentuj¹ ró¿nowiekowe osady i formy rzeŸ-by, obejmuj¹ce m³odszy paleozoik (4,8%), mezozoik (64,2%) i kenozoik (21,7%), a 9,3% geostanowisk tworz¹ ska³y lub formy z dwóch okresów geologicznych. Do marca 2015 r. do rejestru nie wpisano ¿adnego stanowiska geolo-gicznego zwi¹zanego z osadami permskimi wystêpuj¹cymi w pó³nocno-wschodnim obrze¿eniu Górnoœl¹skiego Za-g³êbia Wêglowego.

Dostêp do geostanowisk województwa œl¹skiego oce-niono bardzo wysoko. A¿ 76,9% obiektów jest ³atwo dos-têpnych – w tym bezpoœrednio na szlaku turystycznym znajduje siê 27,6% geostanowisk, a w pobli¿u szlaku – 33,8%. Stan zachowania 78,4% obiektów jest zadowa-laj¹cy, 11,5% niezadowazadowa-laj¹cy, a 10,1% geostanowisk wymaga wykonania prac zabezpieczaj¹cych. Blisko 1/3 obiektów wpisanych do rejestru wymaga przygotowania do ekspozycji (np. usuniêcia porastaj¹cej roœlinnoœci, zabezpieczenia).

Rozmieszczenie geostanowisk w województwie jest nierównomierne. Najwiêcej geostanowisk znajduje siê na Wy¿ynie Czêstochowskiej (o symbolu 341.31) – 37,5%, a znacznie mniej na Wy¿ynie Katowickiej (341.13) – 9,3% i Garbie Tarnogórskim (341.12) – 6,5% oraz na Pogórzu Œl¹skim (513.32) – 7,3% i w Beskidzie Œl¹skim (513.45) – 6,2% (ryc. 1, 2 i 3A–C).

Na Wy¿ynie Krakowsko-Czêstochowskiej wystêpuj¹ unikatowe w skali kraju formy krasu podziemnego oraz liczne ostañce wapieni górnojurajskich, zdenudowanych przez paleogeñskie i neogeñskie procesy krasowe. Jaskinie i ich relikty w postaci okienników (m.in. Wielki w Skar¿y-cach, Ma³y w Morsku) s¹ obecne w rzeŸbie wzgórz ostañ-cowych, tworz¹cych najczêœciej ca³e pasma skalne (m.in. Ska³y Rzêdkowickie, Sokole Góry, Ska³y Kroczyckie). Osobliwoœci¹ wy¿yny w skali miêdzynarodowej s¹ jaski-nie hydrotermalne i proglacjalne. W wielu jaskiniach kra-sowych Wy¿yny Czêstochowskiej znajduj¹ siê wa¿ne stanowiska kopalnej fauny i pobytu cz³owieka paleolitycz-nego. Na terenie województwa œl¹skiego znajduje siê m.in. jedyna jaskinia po³o¿ona na pó³noc od Karpat, w której zna-leziono szcz¹tki kostne neandertalczyka (j. Stajnia), oraz jedyna jaskinia w Polsce z brekcj¹ kostn¹ mioceñskiej fauny nietoperzy (j. Studnia Szpatowców). Od 1980 r. du¿a czêœæ obszaru wy¿yny zosta³a objêta ochron¹ poprzez utworzenie Parku Krajobrazowego Orlich Gniazd (¯urowska-Oleœ i in., 2011), mimo to tylko jedna jaskinia jest prawnie chro-niona (Wiercica, stanowisko dokumentacyjne), a Góra

Zborów jest jednym z dwóch rezerwatów przyrody w województwie œl¹skim, w których celem ochrony s¹ g³ównie elementy abiotyczne (patrz Chybiorz & Tyc, 2012 – tab. 6). Na terenie rezerwatu, w Jaskini G³êbokiej, znajduje siê jedyna w województwie œl¹skim podziemna trasa turystyczna, udostêpniona do ruchu w 2010 r. Obiek-tami o du¿ych walorach przyrodniczych s¹ te¿ wydajne Ÿród³a wy¿ynne oraz sta³e i okresowe jeziora krasowe. W Zawierciu-Kromo³owie znajduj¹ siê Ÿród³a trzeciej co do d³ugoœci rzeki w kraju – Warty, a w okolicy miasta Pili-ca Ÿród³a rzeki o tej samej nazwie, która jest najd³u¿szym lewym dop³ywem Wis³y (patrz Tyc, 2001; Chybiorz & Tyc, 2012 – tab. 5).

Na granicy Wy¿yny Katowickiej, P³askowy¿u Ryb-nickiego i Kotliny Raciborskiej znajduje siê Park Krajobra-zowy „Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wiel-kich”, za³o¿ony w 1993 r. Na terenie parku zachowa³y siê pozosta³oœci pocysterskiej kuŸnicy miedzi z XVIII w. (Ruda Kozielska), kopalni rud ¿elaza z XVIII w. (Trachy), hut ¿elaza z XVI–XIX w., ha³d poeksploatacyjnych itp. Najciekawszymi obiektami turystycznymi na Wy¿ynie Katowickiej i P³askowy¿u Rybnickim s¹ jednak liczne pozosta³oœci po górnictwie na terenie Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego, w tym podziemne trasy turystyczne w Zabrzu i D¹browie Górniczej (Chmura & Wójcik, 2005; Czwartyñska, 2008; Chybiorz & Tyc, 2012 – tab. 2; Lam-parska, 2013). Te i inne obiekty górnicze, architektoniczne, produkcyjno-us³ugowe i muzea tworz¹ turystyczno-kultu-rowy Szlak Zabytków Techniki (Kaczmarska & Przyby³ka, 2010). Szlak jest najbardziej interesuj¹c¹ tras¹ turystyki industrialnej w Polsce (http://zabytkitechniki.pl/).

Utwory górnokarboñskie Wy¿yny Katowickiej i P³as-kowy¿u Rybnickiego mo¿emy zobaczyæ in situ m.in. w stanowiskach dokumentacyjnych w £aziskach Górnych i Rydu³towach Górnych oraz Kotlinie Dinozaurów Œl¹skie-go Ogrodu ZoologiczneŒl¹skie-go w Chorzowie. Najcenniejsze okazy ska³ i skamienia³oœci, w tym górnokarboñska fauna l¹dowa, s³odkowodna i morska, s¹ chronione ex situ w muzeach, m.in. w Gliwicach, Zabrzu i Sosnowcu (m.in. Jureczka, 2001; Gabzdyl & Gorol, 2008; Chybiorz & Tyc, 2012; Chybiorz i in., 2015).

Ze œrodkowotriasowych ska³ tworz¹cych Garb Tarno-górski przez stulecia wydobywano rudy srebra, cynku i o³owiu, a tak¿e wapienie i dolomity. Miejsca dawnej eks-ploatacji przekszta³cono w interesuj¹ce obiekty geotury-styczne, m.in. w Tarnowskich Górach (pomniki historii – Zabytkowa Kopalnia Srebra i Sztolnia Czarnego Pstr¹ga; w sprawie tarnogórskich podziemi i naziemnych obiektów pogórniczych z³o¿ono wniosek o wpisanie na Listê œwiato-wego dziedzictwa UNESCO), Bytomiu (stanowisko doku-mentacyjne Blachówka – Dolomity Sportowa Dolina), Bêdzinie (obszar chronionego krajobrazu Góra Zamkowa wraz z podziemiami bêdziñskimi) i D¹browie Górniczej (stanowisko dokumentacyjne Srocza Góra). W ska³ach miê-dzy Tarnowskimi Górami a D¹brow¹ Górnicz¹ wystêpuj¹ te¿ liczne szcz¹tki œrodkowotriasowych organizmów p³ytkiego morza, w tym morskich gadów (m.in. Racki i in., 1999; Gabzdyl & Gorol, 2008).

Pogórze Œl¹skie, najdalej na zachód wysuniêta czêœæ polskich Karpat Zachodnich, ma postaæ stopnia morfolo-gicznego z pagórkowato-falist¹ powierzchni¹ rozpoœcie-raj¹c¹ siê do wysokoœci 621 m n.p.m. (Tu³) u podnó¿a

Ryc. 3. Ocena geostanowisk województwa œl¹skiego wg Centralnego Rejestru Geostanowisk Polski (stan w dniu 16.03.2015 r.) na tle mezoregionów fizycznogeograficznych Kondrackiego (2011; patrz ryc. 1 i 2): A – wartoœæ turystyczna; B – dydaktyczna; C – naukowa oraz D – ranga geostanowisk na tle podzia³u administracyjnego (powiaty); a – Za³êczañski Park Krajobrazowy, b – PK Lasy nad Górn¹ Liswart¹, c – PK Stawki, d – PK Orlich Gniazd, e – PK Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich, f – PK Beskidu Œl¹skiego, g – PK Beskidu Ma³ego, h – ¯ywiecki PK (nazwy parków wg Generalnej Dyrekcji Ochrony Œrodowiska), 1 – sill cieszynitu w Zamarskach–Rudowie, 2 – nieczynny kamienio³om w Kozach, 3 – nieczynny kamienio³om w Por¹bce, 4 – wodospad na potoku Sopotnia Wielka

Fig. 3. The evaluation of geosites in the Silesian Voivodeship by Polish Central Register of Geosites (as of 16 March 2015) relating to physical-geographical mesoregions (by Kondracki, 2011; see Figs. 1 and 2): A – touristic value; B – educational value, C – scientific value, and D – the rank of geosites against the administrative division; a – Za³êcze Landscape Park, b – Upper Liswarta Forests LP, c – Stawki LP, d – Eagle Nests LP, e – Rudy LP, f – Silesian Beskids LP, g – Little Beskids LP, h – ¯ywiec LP (names of parks according to the General Directorate for Environmental Protection), 1 – teschenite sills in Zamarski–Rudów, 2 – closed quarry in Kozy, 3 – closed quarry in Por¹bka, 4 – waterfall in Sopotnia Wielka

Beskidu Œl¹skiego i Beskidu Ma³ego. Przyrodnicz¹ oso-bliwoœci¹ tego mezoregionu jest kompleks najstarszych ska³ osadowych w polskich Karpatach fliszowych, których naturalne i sztuczne ods³oniêcia wystêpuj¹ tylko na Pogórzu Œl¹skim i w Kotlinie ¯ywieckiej (Waœkowska-Oliwa i in., 2008; Golonka i in., 2013). W górnojurajskich i dolnokre-dowych ska³ach fliszowych wystêpuj¹ wk³adki wapieni, z których wyp³ywaj¹ tzw. Cieszyñskie ród³a Tufowe (Natu-ra 2000), znane z aktywnej depozycji martwic wapiennych (Czylok i in., 2003), a tak¿e unikatowe ska³y magmowe zwane cieszynitami. Cieszynit to jedyna „polska” ska³a, która po raz pierwszy na œwiecie zosta³a opisana z okolic Cieszyna i dlatego taka swojska dla nas nazwa ska³y obo-wi¹zuje w nomenklaturze œwiatowej. Najciekawsze ods³o-niêcia cieszynitów mo¿na obejrzeæ w rezerwacie przyrody Kopce (Ondraszkowa Dziura) w Cieszynie-Marklowicach oraz na stanowisku dokumentacyjnym w Cieszynie-Bogu-szowicach i w nieczynnym kamienio³omie na Górze Goruszka w GrodŸcu (gmina Jasienica), który podlega ochronie jako pomnik przyrody nieo¿ywionej. Na zbo-czach Góry Jasieniowej (521 m n.p.m.) w Goleszowie oraz w czynnym kamienio³omie w Lesznej Górnej ods³aniaj¹ siê wapienie cieszyñskie, w których mo¿na obserwowaæ zarówno zró¿nicowanie facjalne warstw, jak i bardzo dobrze widoczne zjawiska tektoniki fa³dowej i uskokowej (m.in. Unrug, 1969, 1979; Alexandrowicz & Poprawa, 2000; Waœkowska-Oliwa i in., 2008; Dorda, 2009; W³o-dyka, 2010).

Beskid Œl¹ski tworz¹ po³udnikowe pasma górskie rozdzielone dolin¹ Wis³y. Jej Ÿród³a le¿¹ w gminie Wis³a, na terenie rezerwatów przyrody Barania Góra i Wis³a. Pasma górskie s¹ zbudowane z ³upków i piaskowców, g³ównie godulskich i istebniañskich, a na po³udniu tak¿e magurskich. Du¿e znaczenie gospodarcze maj¹ piaskowce godulskie wydobywane w kamienio³omie w Wiœle i w kamienio³omach w Brennej. Mo¿na je obejrzeæ m.in. na stanowisku dokumentacyjnym kamienio³om Skalica w Ustroniu. W przesz³oœci na terenie Beskidu Œl¹skiego eks-ploatowano równie¿ p³ytko po³o¿one rudy ¿elaza (sferosy-deryty beskidzkie), które przerabiano w Hucie „Klemens”, dzia³aj¹cej w Ustroniu w latach 1772–1897. Dzisiaj w daw-nym budynku dyrekcji huty mieœci siê Muzeum Ustroñskie, wpisane na Szlak Zabytków Techniki. W Beskidzie Œl¹skim wystêpuj¹ równie¿ cenne formy skalne, m.in. pomniki przyrody nieo¿ywionej Malinowska Ska³a, Ska³ki w Paœmie Sto¿ka, Ska³ki na Równem, Dorkowa Ska³a i Ska³y na Kobylej, osuwiska skalne m.in. w rezerwacie przyrody KuŸnie, wodospady w rezerwacie Wis³a, Potoku Janoska i Dolinie Zimnika oraz jaskinie pseudokrasowe. Jaskinie te s¹ wyj¹tkowe w skali ca³ych Beskidów, a przy okazji najd³u¿sze i najciekawsze w ca³ych Karpatach fliszowych – np. Jaskinia Wiœlañska (d³. 2275 m, stanowisko doku-mentacyjne), Miecharska (1838 m, stanowisko dokumen-tacyjne), W Trzech Kopcach (1250 m) i Salmopolska (1009,5 m). Po³udniowo-zachodnimi grzbietami Beskidu Œl¹skiego przebiega europejski dzia³ wodny, oddzielaj¹cy dorzecza Wis³y i Odry (Olza) od dorzecza Dunaju (Cza-deczka). W 1988 r. pó³nocna i œrodkowa czêœæ mezoregio-nu zosta³a objêta ochron¹ poprzez utworzenie Parku Krajobrazowego Beskidu Œl¹skiego (m.in. Unrug, 1969, 1979; Alexandrowicz & Poprawa, 2000; Dorda, 2009).

Mniejsz¹ liczbê geostanowisk, ale te¿ interesuj¹cych ze wzglêdów przyrodniczych, naukowych, dydaktycznych i krajobrazowych, opisano na terenie górnotriasowego Pro-gu WoŸnickiego – 341.23, Obni¿enia Górnej Warty – 341.25 oraz Beskidu Ma³ego – 513.47 (ryc. 2 i 3A–C). Próg WoŸnicki znany jest g³ównie ze szcz¹tków górnotria-sowych gadów l¹dowych wystêpuj¹cych w okolicach Lubliñca i Zawiercia, a eksponowanych w Muzeum Pale-ontologicznym w Lisowicach. W 1998 r. w œrodkowej czê-œci tego mezoregionu utworzono Park Krajobrazowy Lasy nad Górn¹ Liswart¹ (NiedŸwiecki, 2014; Nita & Nita, 2014; Racki & Szulc, 2015). W Obni¿eniu Górnej Warty, wypre-parowanym w ma³o odpornych i³ach rudonoœnych œrodko-wej jury, miêdzy Zawierciem a Czêstochow¹ znajduj¹ siê ha³dy oraz nieczynne i czynne wyrobiska i³ów i syderytów ilastych (tzw. Czêstochowski Obszar Rudonoœny). Ponadto w Czêstochowie jest Muzeum Górnictwa Rud ¯elaza, nale¿¹ce do Szlaku Zabytków Techniki (Fajer & Waga, 2011; Pabich, 2011; Skreczko & Wolny, 2014; Nita & Nita, 2015). Beskid Ma³y tworz¹ g³ównie piaskowce godulskie (kreda górna), a du¿e znaczenie przyrodnicze i poznawcze maj¹ jaskinie powsta³e w wyniku procesów osuwiskowych i tektonicznych, np. uznana za pomnik przyrody Jaskinia Komonieckiego w Ÿródliskowym obszarze potoku Dusica i stanowisko dokumentacyjne Zamczysko na Œciszków Gro-niu w £êkawicy (m.in. Pukowski i in., 2004; Bêbenek, 2011; Kleszcz, 2011). Prawie ca³y teren Beskidu Ma³ego nale¿y do parku krajobrazowego o tej samej nazwie, za³o¿onego w 1998 r.

Wyniki oceny atrakcyjnoœci turystycznej, dydaktycznej i naukowej geostanowisk wskazuj¹, ¿e w województwie œl¹skim dominuj¹ obiekty o przeciêtnej (œredniej) atrak-cyjnoœci. Œrednia arytmetyczna atrakcyjnoœæ turystyczna obiektów wynosi 5,79; dydaktyczna 5,94; a naukowa 6,08. Mediana wszystkich trzech ocen wynosi 6. Ostatnia war-toœæ wystêpuje najczêœciej wœród dwóch pierwszych wskaŸników, a w atrakcyjnoœci naukowej dominuj¹ obiek-ty o wartoœci 5 (ryc. 4A–C). Ranga 76 geostanowisk zosta³a okreœlona jako krajowa, a zaledwie 16 jako miêdzy-narodowa (ryc. 3D i 4D).

Wœród bardzo wysoko ocenianych geostanowisk wystêpuje 38 obiektów z co najmniej jednym wskaŸnikiem atrakcyjnoœci o maksymalnej liczbie 10 punktów, przy czym 9 geostanowisk otrzyma³o 10 punktów dla dwóch wskaŸników, a 4 dla trzech wskaŸników. Do najwy¿ej oce-nianych nale¿¹ (ryc. 3): sill cieszynitu teralitowego w Zamar-skach-Rudowie (geostanowisko o randze miêdzynarodowej), nieczynny kamienio³om warstw lgockich w Kozach (o ran-dze krajowej) oraz nieczynny kamienio³om warstw go-dulskich w Por¹bce i wodospad na potoku Sopotnia Wielka (o randze regionalnej). Pierwsze stanowisko jest znane jako tzw. kamienio³om z kapliczk¹ i stanowi obiekt lokal-nego kultu religijlokal-nego (Kasprowska-Nowak, 2014). Kamie-nio³om w Kozach, o niepowtarzalnej strukturze geologicznej oraz florze i faunie, to obecnie tereny rekreacyjne (Górna, 2006; Nawrat, 2009; Majgier i in., 2010; Badera i in., 2011), a kamienio³om w Por¹bce wymaga przygotowania do ekspozycji (Bêbenek, 2011; projekt tablicy informacyj-nej). Le¿¹cy na przyrodniczej œcie¿ce dydaktycznej wodo-spad na potoku Sopotnia Wielka, najwiêkszy wodowodo-spad zeœlizgowy w polskich Karpatach fliszowych (Alexandro-wicz, 1994), od 1964 r. jest chroniony jako pomnik przyrody.

Ranga bardzo wysoko ocenianych geostanowisk jest zró¿nicowana. Najwiêcej z nich (blisko po³owa) reprezentu-je stanowiska krajowe (17), mniej reprezentu-jest stanowisk o randze regionalnej (12), a najmniej geostanowisk o randze miê-dzynarodowej (9). Siedem pozosta³ych obiektów o randze miêdzynarodowej otrzyma³o mniejsz¹ liczbê punktów.

DYSKUSJA

W województwie œl¹skim wystêpuj¹ wszystkie typy geo-stanowisk wyró¿nione w CRGP (patrz Chybiorz i in., 2015 – tab. 13). Prawie 30% geostanowisk stanowi¹ elementy rzeŸby genezy denudacyjnej – wzgórza ostañcowe, ostañce skalne, jaskinie pseudokrasowe, parowy, osuwiska i inne.

Wiêkszoœæ opisanych geostanowisk (306, czyli 86%) le¿y na terenie 17 powiatów (patrz Chybiorz i in., 2015 – tab. 12), przy czym najwiêksze ich zgrupowanie wystêpuje w pó³nocno-wschodniej czêœci województwa, w powiatach:

zawierciañskim (90), czêstochowskim (45) i myszkowskim (27) oraz w czêœci po³udniowej województwa, w powia-tach: cieszyñskim (31) i ¿ywieckim (25). Pozosta³e geosta-nowiska (49) udokumentowano na obszarze 14 z 19 miast na prawach powiatu (patrz Chybiorz i in., 2015 – tab. 12), najwiêcej w Czêstochowie (10) i D¹browie Górniczej (8). Dotychczas nie opracowano geostanowisk na terenie miast: Jastrzêbie Zdrój – by³e uzdrowisko, w¹wozy lesso-we; Piekary Œl¹skie – prze³om strukturalny Brynicy; Œwiê-toch³owice – Góra Hugona; Tychy – pozosta³oœci po Hucie Paprockiej i ¯ory – Ÿród³o rzeki Ruda (ryc. 3D).

W Beskidach, a szczególnie na terenie ¯ywieckiego Parku Krajobrazowego, istniej¹ jeszcze inne geostanowi-ska, które nale¿y udokumentowaæ i okreœliæ ich znaczenie naukowe oraz funkcje turystyczne i edukacyjne, na co wskazuj¹ m.in. prace Alexandrowicz i Poprawy (2000), Pukowskiego (2006), Blarowskiego i Wilczka (2011) oraz £ajczaka (2015). Od stycznia 2015 r. skalne baszty,

ambo-Ryc. 4. Wartoœæ geostanowisk województwa œl¹skiego wg Centralnego Rejestru Geostanowisk Polski (stan w dniu 16.03.2015 r.): A – turystyczna; B – dydaktyczna; C – naukowa oraz D – ranga geostanowisk

Fig. 4. The value of geosites in the Silesia Voivodeship by Polish Central Register of Geosites (as of 16 March 2015): A – touristic; B – educational; C – scientific, and D – geosite ranks

ny i grzyby inwentaryzuje Oddzia³ Biura Zespo³u Parków Krajobrazowych Województwa Œl¹skiego w ¯ywcu, reali-zuj¹c zadanie pn. „Gromadzenie dokumentacji dotycz¹cej wychodni skalnych na terenie Beskidzkich Parków Kraj-obrazowych” (Dziki, 2015).

Otwarty w paŸdzierniku 2006 r. Szlak Zabytków Tech-niki, bêd¹cy elementem Europejskiego Szlaku Dziedzic-twa Przemys³owego (European Route of Industrial

Heritage – ERIH), nawi¹zuje do dziedzictwa

geologiczne-go i mo¿e byæ wykorzystany do celów geoturystyki. Przestrzenne rozmieszczenie geostanowisk na tle bufora o promieniu 3 km (ryc. 3D) wskazuje, ¿e dojœcie do naj-bli¿szego obiektu o interesuj¹cych walorach geologicz-no-geomorfologicznych a¿ z 37% obszaru województwa œl¹skiego nie powinno zaj¹æ wiêcej ni¿ 40 minut na tere-nach nizinnych i wy¿ynnych oraz 60–90 minut w górskiej czêœci województwa.

W literaturze przedmiotu wielokrotnie wskazano, ¿e tworzenie regionalnych i lokalnych baz danych geograficz-nych znacz¹co u³atwia prowadzenie badañ (m.in. Chybiorz i in., 2008; Franczak, 2013; Gutak, 2014; Brilha, 2015). Takim zbiorem danych jest w³aœnie baza BIOGEO, która umo¿liwi w przysz³oœci powszechny i nieodp³atny dostêp do informacji o œrodowisku województwa œl¹skiego oraz integracjê dzia³añ na rzecz zrównowa¿onego rozwoju (Tokarska-Guzik i in., 2015).

Ze wzglêdu na znaczne walory geoturystyczne i zró¿ni-cowan¹ georó¿norodnoœæ Wy¿yny Czêstochowskiej ju¿ w 2000 r. powsta³a koncepcja utworzenia na niej jurajskiego geoparku (Alexandrowicz & Alexandrowicz, 2000), a w 2011 r. przedstawiono ocenê kosztów jego organizacji i przygotowano harmonogram dzia³añ formalnych (Figna & Kiciñska, 2011). Zaproponowano tak¿e utworzenie przy-granicznego geoparku Beskid Œl¹sko-Morawsko-¯ywiecki w po³udniowej czêœci województwa œl¹skiego, na terenie Zewnêtrznych Karpat Zachodnich. Znajduj¹ siê tam profile stratotypowe p³aszczowiny œl¹skiej, jednostki bystrzyckiej i raczañskiej p³aszczowiny magurskiej i jednostek przed-magurskich, formacji istebniañskiej, z Jaworzynki, z Vyhy-lovki, wêdryñskiej i wapienia cieszyñskiego, a tak¿e ogniw zlepieñców z Malinowskiej Ska³y, piaskowców z Mutnego i ³upków z Cisownicy. Region ten jest równie¿ znany z wystê-powania wód mineralnych (Golonka i in., 2013). Utworze-nie nowych geoparków w województwie œl¹skim zale¿y od wielu czynników. Wa¿na jest nie tylko promocja dziedzictwa geologicznego i kulturowego (materia³y drukowane i wir-tualne, tablice geoturystyczne i inne), ale tak¿e wspó³praca naukowców ró¿nych dziedzin z samorz¹dami, lokalnymi grupami dzia³ania i Zespo³em Parków Krajobrazowych Województwa Œl¹skiego.

Istotne jest, ¿eby geostanowiska o randze miêdzynaro-dowej i o najwy¿szych walorach naukowych by³y prawnie chronione (Miœkiewicz, 2012; Brihla, 2015). Obecnie wœród 45 najwy¿ej ocenianych geostanowisk wojewódz-twa œl¹skiego tylko 8 jest prawnie chronionych, a kolej-nych 15 znajduje siê na obszarze chronionym. Ochrona reperowych geostanowisk, prowadzona np. w formie sta-nowiska dokumentacyjnego, pomnika przyrody, rezerwatu przyrody, zespo³u przyrodniczo-krajobrazowego lub geo-parku, powinna sprzyjaæ zachowaniu obecnej struktury krajobrazu jako istotnego elementu koncepcji zrównowa-¿onego rozwoju (ekorozwoju) spo³ecznego i gospodarczego.

Uwagê na to zwraca³ ju¿ Koz³owski (1998), realizuj¹c temat „Opracowanie systemu georó¿norodnoœci w Polsce”. Geo-stanowiska o najwy¿szych walorach turystycznych i edu-kacyjno-dydaktycznych powinny zostaæ udostêpnione spo³eczeñstwu jako obiekty geoturystyczne (m.in. ¯aba & Gaidzik, 2010; Migoñ, 2012; Sidorczuk i in., 2012; Dry-glas & Miœkiewicz, 2014 i cytowana tam literatura). Wspó³czeœnie tylko czêœæ z nich jest zagospodarowana rekreacyjnie i turystycznie (m.in. prawnie chronione obiekty przyrody nieo¿ywionej, obiekty Szlaku Zabytków Techniki, kamienio³om Lipówka w Rudnikach, Centrum Dziedzictwa Przyrodniczego i Kulturowego Jury w Podle-sicach z Jaskini¹ G³êbok¹ oraz lapidarium, Oœrodek Edu-kacji Ekologiczno-Geologicznej GEOsfera w Jaworznie i GeoPark Glinka). Finalizowane s¹ prace zwi¹zane z tury-stycznym udostêpnieniem ca³ej „Sztolni Królowa Luiza”, w dwóch po³¹czonych ze sob¹ zabytkowych obiektach: G³ównej Kluczowej Sztolni Dziedzicznej i Kopalni Wêgla Kamiennego „Królowa Luiza” w Zabrzu. Sztolnia ta nie ma odpowiednika w skali Europy (http://sztolnialuiza.pl/).

Informacja o najcenniejszych stanowiskach geologicz-nych, geomorfologicznych i hydrograficznych jest tak¿e wa¿nym elementem promocji nauk o Ziemi i geoturystyki w ramach polityki zrównowa¿onego rozwoju spo³eczno--ekonomicznego i kulturowego (m.in. Grabowski, 2011; Miœkiewicz, 2012; Œcibisz-Kosnanowska i in., 2013; Soba-la & Pukowiec, 2014). Wa¿n¹ rolê powinny tu odgrywaæ dostosowane do tych celów bazy CRGP i CBDG

.

WNIOSKI

Stworzony w Polsce system informacji o geostanowi-skach powinien byæ nadal realizowany w ramach jednego systemu bazodanowego, jakim jest prowadzony i zarz¹dza-ny przez PIG-PIB Centralzarz¹dza-ny Rejestr Geostanowisk Polski. Umo¿liwia on ³atwy dostêp do informacji o geostanowi-skach zlokalizowanych na terenie ca³ego kraju. Tylko wia-rygodny system informatyczny, zapewniaj¹cy dostosowanie schematów baz danych do europejskich i krajowych syste-mów prawnych, a tak¿e identyfikacjê i weryfikacjê zmian przez uprawnione osoby, udostêpnianie danych w formacie XML umo¿liwiaj¹cym odtworzenie i modyfikacjê w innym systemie GIS, zintegrowany z innymi portalami dziedzino-wymi CBDG, jest wa¿nym narzêdziem przydatnym do pla-nowania przestrzennego i ochrony krajobrazu. Powszechny, otwarty dostêp do geoinformacji jest tak¿e wa¿ny dla wszystkich organizacji i stowarzyszeñ zajmuj¹cych siê ochron¹ œrodowiska.

Baza BIOGEO umo¿liwi zdefiniowanie i uruchomie-nie w Otwartym Regionalnym Systemie Informacji Prze-strzennej (ORSIP) – Geoportalu Województwa Œl¹skiego (http://www.orsip.pl/geoportal) 20 systemów monitorowa-nia œrodowiska.

Autorzy dziêkuj¹ Recenzentowi i Redaktorowi Naczelnemu Przegl¹du Geologicznego za cenne komentarze i uwagi, a tak¿e Kole¿ankom i Kolegom aktywnie uczestnicz¹cym w realizacji projektu BIOGEO.

LITERATURA

ALEXANDROWICZ Z. 1994 – Geologically controlled waterfall types in the Outer Carpathians. Geomorphology, 9: 155–165.

ALEXANDROWICZ Z. (red.) 1996 – Geoochrona Beskidu S¹deckiego i Kotliny S¹deckiej. Stud. Naturae, 42.

ALEXANDROWICZ Z. 2006a – Framework of European geosites in Poland. Nature Conservation, 62: 63–87.

ALEXANDROWICZ Z. 2006b – Geoparki – nowe wyzwanie dla ochro-ny dziedzictwa geologicznego. Prz. Geol., 54: 36–41.

ALEXANDROWICZ Z. 2007 – Geoochrona w ujêciu narodowym, euro-pejskim i œwiatowym (ze szczególnym uwzglêdnieniem Polski). Biul. Pañstw. Inst. Geol., 425: 19–26.

ALEXANDROWICZ Z. & ALEXANDROWICZ S.W. 2000 – Draft pro-ject of Jurassic Geopark in the Kraków-Czêstochowa Upland (southern Poland). [W:] Annual meeting ProGeo – Abstracts. Czech Geol. Survey, Prague: 6–7.

ALEXANDROWICZ Z. & MIŒKIEWICZ K. 2007 – Œwiatowa Sieæ Narodowych Geoparków UNESCO (procedura tworzenia). Chroñmy Przyr. Ojcz., 63: 3–14.

ALEXANDROWICZ Z. & POPRAWA D. (red.) 2000 – Ochrona georó¿-norodnoœci w polskich Karpatach z Map¹ chronionych i proponowanych do ochrony obszarów i obiektów przyrody nieo¿ywionej, 1 : 400 000. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

BADERA J., RAHMONOV O. & PARUSEL T. 2011 – The quarry in Kozy as a geotourist attraction and the object of natural and cultural heritage in the context of sustainable development, Geotourism, 3–4 (26–27): 41–50.

BÊBENEK S. 2011 – Typy sedymentacji utworów silikoklastycznych serii œl¹skiej Zewnêtrznych Karpat fliszowych walorem poznawczym i geoturystycznym Beskidu Ma³ego. Rozpr. dokt. AGH w Krakowie. BLAROWSKI A. & WILCZEK Z. 2011 – Powiat ¯ywiecki. Informator przyrodniczo-krajoznawczy. Ekoturystyka w obszarach górskich. Szkol-ne Schronisko M³odzie¿owe – Oœrodek Edukacji EkologiczSzkol-nej w Rajczy Nickulinie.

BRILHA J. 2014 – Geoconservation, History of Encyclopedia of Mineral and Energy Policy, Springer-Verlag Berlin, Heidelberg (on-line). BRILHA J. 2015 – Inventory and Quantitative Assessment of Geosites and Geodiversity Sites: a Review. Geoheritage, 1–16.

BRUNO D.E. 2014 – Geosite, Concept of. History of. Encyclopedia of Mineral and Energy Policy, Springer-Verlag Berlin, Heidelberg (on-line). BU£A Z., HABRYN R., KRIEGER W., KUREK S., MARKOWIAK M. & WONIAK P. 2002 – Atlas geologiczny paleozoiku bez permu w strefie kontaktu bloków górnoœl¹skiego i ma³opolskiego. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

BUREK C.V. & PROSSER C.D. (red.) 2008 – The history of geoconse-rvation. The Geological Society, London, spec. publ., 300.

CHMURA J. & WÓJCIK A.J. 2005 – Problemy ochrony i udostêpnia-nie podziemnych geostanowisk w kopalniach Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego. Górnictwo i Geoin¿ynieria, 3/1: 135–143.

CHYBIORZ R., BARDZIÑSKI W. & NITA J. 2008 – Godne uwagi obszary i obiekty przyrody nieo¿ywionej w województwie œl¹skim. [W:] I Polski Kongres Geologiczny, Kraków 26–28 czerwca 2008. Abstrakty, PTG, Kraków: 17.

CHYBIORZ R. & TYC A. 2012 – Raport o przyrodzie nieo¿ywionej województwa œl¹skiego. [W:] Parusel J.B. (red.), Raporty Opinie 6 – Strategia ochrony województwa œl¹skiego do roku 2030, 1. Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska w Katowicach.

CHYBIORZ R., KRAWCZYÑSKI W., SZE£EG E., TYC A. & W£ODYKA R. 2015 – Zasoby przyrody województwa œl¹skiego – stan zbadania, bogactwo i zagro¿enia. Dziedzictwo geologiczne i geomorfo-logiczne. [W:] Tokarska-Guzik B., Chybiorz R., Parusel J.B. (red.), Baza danych przestrzennych w zarz¹dzaniu zasobami œrodowiska przyrodni-czego województwa œl¹skiego. UŒl. w Katowicach: 9–20.

CZAJKOWSKI S. 2014 – Waloryzacja potencja³u turystyczno-kulturo-wego Szlaku Orlich Gniazd. Turystyka Kulturowa, 1: 78–100. CZUDEK A. 1929 – Osobliwoœci i zabytki przyrody województwa œl¹skiego. Pañstw. Rada Ochrony Przyrody, Kraków.

CZWARTYÑSKA M. 2008 – Obszary pogórnicze w postindustrialnej transformacji Górnego Œl¹ska. Pr. Kom. Geogr. Przemys³u PTG, 10: 76–85.

CZYLOK A., TYC A. & STEBEL A. 2003 – Osobliwoœci przyrodnicze Ÿróde³ z martwicami wapiennymi na Pogórzu Cieszyñskim. Przyr. Gór-nego Œl¹ska, 34: 22–23.

DORDA A. (red.) 2009 – Osobliwoœci i atrakcje przyrodnicze Beskidz-kiej 5 – Zielona ksiêga BeskidzBeskidz-kiej 5. Delta Partner Stow. Wspierania Inicjatyw Gospodarczych, Cieszyn.

DRYGLAS D. & MIŒKIEWICZ K. 2014 – Construction of the geotourism product structure on the example of Poland. [W:] 14th International Multi-disciplinary Scientific Geoconferences SGEM 2014, GeoConferences on Ecology, Economics, Education and Legislation, II: 155–162.

DULIAS R. & HIBSZER A. 2004 – Województwo œl¹skie: przyroda, gospodarka, dziedzictwo kulturowe. Wyd. Kubajak.

DZIKI J. 2015 – W Beskidzie skalistym (PK BŒ), cz. I. Beskidzkie Parki Krajobrazowe. Biul. Inf. Oddzia³u Biura ZPKWŒ w ¯ywcu, 2: 6–8. FAJER M. & WAGA J.M. 2011 – Interesuj¹ce obiekty przyrody nieo¿y-wionej Czêstochowy. Kszta³towanie œrodowiska geograficznego i ochro-na przyrody ochro-na obszarach uprzemys³owionych i zurbanizowanych, 43. WBiOŒ, WNoZ UŒ, Katowice-Sosnowiec: 25–39.

FIGNA J. & KICIÑSKA A. 2011 – Establishing geoparks in Poland – the frame project based on the „Jurassic Geopark”. [W:] S³omka T. (red.), Geotourism, A Variety of Aspects. AGH University of Science and Tech-nology and International Association for Geotourism: 71–83.

FRANCZAK P. 2013 – Tworzenie regionalnych baz danych geograficz-nych na przyk³adzie Pasma Polic. [W:] Dolnicki P. & Kroczak R. (red.), Darmowe dane i open source w badaniach œrodowiska. Pr. SKNGUP, 2: 40–53.

GABZDYL W. & GOROL M. 2008 – Geologia i bogactwa mineralne Gór-nego Œl¹ska i obszarów przyleg³ych. Wyd. Politechniki Œl¹skiej, Gliwice. GOLONKA J., KROBICKI M., MIŒKIEWICZ K., S£OMKA T., WAŒKOWSKA A. & DOKTOR M. 2013 – Geopark „Beskid Œl¹sko-Morawsko-¯ywiecki” – najstarsze utwory Karpat fliszowych. Prz. Geol., 61: 277–285.

GONERA M. 2008 – Geoochrona konserwatorska w realiach rzeczywi-stoœci rynkowej. Chroñmy Przyr. Ojcz., 64: 127–142.

GÓRNA M. 2006 – Kamienio³omy w paœmie Magurki Wilkowickiej obiektami geoturystycznymi. Geoturystyka, 3: 57–62.

GRABOWSKI J. (red.) 2011 – Geoturystyka w Polsce – zbiór artyku³ów. Prz. Geol., 59: 271–359.

GRAY M. 2013 – Geodiversity: valuing and conserving abiotic nature, 2nd ed. Wiley-Blackwell, Chichester.

GUTAK J.M. 2014 – Regional Geological Heritage. Encyclopedia of Mineral and Energy Policy, Springer-Verlag Berlin Heidelberg (on-line). http://biogeo.us.edu.pl/.

http://geostanowiska.pgi.gov.pl/gsapp/. http://sztolnialuiza.pl/.

http://www.orsip.pl/geoportal. http://zabytkitechniki.pl/.

JURECZKA J. 2001 – Ods³oniêcia powierzchniowe w koncepcji ochro-ny georó¿norodnoœci Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego. Prz. Geol., 49: 1101–1114.

KACZMARSKA A. & PRZYBY£KA A. 2010 – Wykorzystanie potencja³u przemys³owego i poprzemys³owego na potrzeby turystyki. Przyk³ad Szlaku Zabytków Techniki Województwa Œl¹skiego. Krajobraz a turystyka. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego PTG, 14: 207–228.

KASPROWSKA-NOWAK K. 2014 – Znaczenie wybranych wyrobisk w krajobrazie i turystyce Pogórza Cieszyñskiego. Pr. Kom. Krajobrazu Kulturowego PTG, 26: 175–188.

KLESZCZ M. 2011 – Przewodnik geoturystyczny po Beskidzie Ma³ym. Pr. magisterska, Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Naro-dowej, Kraków. http://www.beskidmaly.pl/pun/topic1320.html KONDEJ P. 2011 – Geopark Krajowy – kluczem do sukcesu geoturystyki. Prz. Geol., 59: 271–275.

KONDRACKI J. 2011 – Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. KOZ£OWSKI S. (red.) 1998 – Ochrona litosfery. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

KOZ£OWSKI S., MIGASZEWSKI Z.M. & GA£USZKA A. 2004 – Geodiversity conservation – conserving our geological heritage. Pol. Geol. Inst. Sp. Papers, 13: 13–20.

KRZECZYÑSKA M., WONIAK P. & WIERZBOWSKI A. 2013a – Górny Œl¹sk i Jura Krakowsko-Czêstochowska. [W:] Zrozumieæ Ziemiê. Konspekt lekcyjno-æwiczeniowy. Pañstw. Inst. Geol. – Pañstw. Inst. Bad., Warszawa: 103–137.

KRZECZYÑSKA M., WONIAK P. & WIERZBOWSKI A. 2013b – Górny Œl¹sk i Jura Krakowsko-Czêstochowska. [W:] Georó¿norodnoœæ naszego kraju. Przewodnik wycieczkowy (p³yta DVD). Pañstw. Inst. Geol. – Pañstw. Inst. Bad., Warszawa: 1–65.

LABUS K., LABUS M. & MORGA R. 2000 – Znaczenie waloryzacji i ochrony obiektów przyrody nieo¿ywionej oraz zabytków myœli geolo-giczno-górniczej dla rozwoju województwa œl¹skiego. Prz. Geol., 48: 829–831.

LAMPARSKA M. 2013 – Uwarunkowania rozwoju turystyki postindu-strialnej w przestrzeni Górnoœl¹skiego Zwi¹zku Metropolitalnego. Wyd. UŒl., Katowice.

LEWANDOWSKI J. 2015 – Kenozoik regionu œl¹sko-krakowskiego. Wyd. UŒl., Katowice.

£AJCZAK A. 2015 – Monografia masywu Pilska (Beskid ¯ywiecki). Wyd. Inst. Botaniki im. W. Szafera PAN.

MAJGIER L., BADERA J. & RAHMONOV O. 2010 – Kamienio³omy w województwie œl¹skim jako obiekty turystyczno-rekreacyjne na terenach uprzemys³owionych. Prob. Ekol. Kraj., 27: 267–275.

MIGOÑ P. 2012 – Geoturystyka. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa. MIŒKIEWICZ K. 2012 – Ochrona przyrody nieo¿ywionej w Polsce ze szczególnym uwzglêdnieniem pomników i rezerwatów przyrody. [W:] S³omka T. (red.), Katalog obiektów geoturystycznych w obrêbie pomników i rezerwatów przyrody nieo¿ywionej. Ministerstwo Œrodo-wiska, Narodowy Fundusz Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej, Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie: 8–13.

NAWRAT A. 2009 – Propozycje zagospodarowania nieczynnego kamie-nio³omu piaskowca w Kozach ko³o Bielska-Bia³ej w kierunku turystycz-no-rekreacyjnym. Acta Geogr. Siles., 5: 37–42.

NIEDWIECKI G. 2014 – Smok z Lisowic. Wielki drapie¿nik z triasu. Muzeum Paleontologiczne w Lisowicach i Gmina Pawonków. NITA J. 2013 – Zmiany w krajobrazie powsta³e w wyniku dzia³alnoœci górnictwa surowców skalnych na obszarze Wy¿yn Œrodkowopolskich. Wyd. UŒl., Katowice.

NITA J. & NITA M. 2014 – Wyrobiska w krajobrazie Garbu WoŸnickie-go. Pr. Kom. Krajobrazu Kulturowego PTG, 26: 79–92.

NITA J. & NITA M. 2015 – Walory geologiczno-geoturystyczne Mysz-kowa. Acta Geogr. Silesiana, 20: 23–37.

PABICH £. 2011 – Krajobraz górniczy Ziemi Czêstochowskiej. Muzeum Czêstochowskie.

PARTYKA J. (red.) 2004 – Zró¿nicowanie i przemiany œrodowiska przyrod-niczo-kulturowego Wy¿yny Krakowsko-Czêstochowskiej. T. 1 Przyroda. Ojcowski Park Narodowy, Zespó³ Parków Krajobrazowych Województwa Œl¹skie go, Wydzia³ Nauk o Ziemi UŒl., Instytut Systematyki i Ewolucji Zwierz¹t PAN, Komitet Ochrony Przyrody PAN. Ojców.

PE£KA-GOŒCINIAK J. 2010 – Geostanowiska i geopark w województwie œl¹skim jako cenne obiekty ochrony dziedzictwa geologicznego i geomorfo-logicznego. Kszta³towanie œrodowiska geograficznego i ochrona przyrody na obszarach uprzemys³owionych i zurbanizowanych, 41: 60–68. PIETRZYK-SOKULSKA E. (red.) 2008 – Tereny pogórnicze szans¹ roz-woju obszarów ich wystêpowania – studium na przyk³adzie Wy¿yny Kra-kowsko-Czêstochowskiej. Wyd. IGSMiE PAN, Kraków.

PUKOWSKI J. 2006 – Georó¿norodnoœæ ¯ywieckiego Parku Krajobra-zowego. Kwart. Turyst. „W Górach”, 3 (9) (http://www.wgorach.com). PUKOWSKI J., KRAUSE R. & MRÓZEK G. 2004 – Przyrodnicza œcie¿ka dydaktyczna. Osobliwoœci przyrody nieo¿ywionej Beskidu Ma³ego. Park Krajobrazowy Beskidu Ma³ego. Zespó³ Parków Krajobra-zowych Województwa Œl¹skiego, Bêdzin.

RACKI G., BARDZIÑSKI W. & ZIELIÑSKI T. 1999 – Z kamiennej ksiêgi pradziejów Górnego Œl¹ska: przew. geologiczny. Wyd. UŒl., Kato-wice.

RACKI G. & SZULC J. (red.) 2015 – Bone-bearing Upper Triassic of Upper Silesia, southern Poland: integrated stratigraphy, facies and events – introductory remarks. Ann. Soc. Geol. Polon., 85, 4.

REYNARD E. & PANIZZA M. 2005 – Geomorphosites: definition, assessment and mapping. An introduction. [W:] Géomorphologie. Relief, processus, environnement, 3: 177–180.

RUBAN D.A. & KUO I. 2010 – Essentials of geological heritage site (geosite) management: a conceptual assessment of interests and con-flicts. Natura Nascosta, 41:16–31.

SIDORCZUK M., KRZECZYÑSKA M. & ŒCIBISZ M. 2012 – Rozwój geoturystyki w Polsce oraz mo¿liwoœci jej adaptacji do turystyki spo³ecznej. [W:] Wyzwania wspó³czesnej polityki turystycznej. Proble-my polityki turystycznej. Pr. Nauk. Uniw. Ekonomicznego we Wroc³awiu, 259: 85–94.

SKRECZKO S. & WOLNY M. 2014 – Wykorzystanie nieczynnych kamienio³omów na wybranych przyk³adach obszaru Jury Krakowsko--Czêstochowskiej. Pr. Kom. Krajobrazu Kulturowego PTG, 26: 67–78. S£OMKA T. (red.) 2012 – Katalog obiektów geoturystycznych w obrêbie pomników i rezerwatów przyrody nieo¿ywionej. Ministerstwo

Œrodowi-ska, Narodowy Fundusz Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej, Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie.

S£OMKA T., DOKTOR M., JONIEC A. & KICIÑSKA-ŒWIDERSKA A. (red.) 2006 – Katalog obiektów geoturystycznych w Polsce. Wydzia³ Geologii, Geofizyki i Ochrony Œrodowiska AGH, Kraków.

SOBALA M. & PUKOWIEC K. 2014 – Stan zagospodarowania nieczyn-nych kamienio³omów na terenie Beskidu Œl¹skiego i ¯ywieckiego a poli-tyka przestrzenna gmin. Pr. Kom. Krajobrazu Kulturowego PTG, 26: 127–138.

SOSNOWSKI K. 1949 – O „ostañcach” Jury Krakowsko-Wieluñskiej i ich ochronie. Chroñmy Przyr. Ojcz., 1–3: 30–37.

STEFANIAK K., TYC A. & SOCHA P. (red.) 2009 – Karst of the Czêsto-chowa Upland and of the Eastern Sudetes: palaeoenvironments and pro-tection. Studies of the faculty of Earth Sciences, University of Silesia, Sosnowiec–Wroc³aw.

ŒCIBISZ-KOSANOWSKA M., KOWALSKA M. & SZREK P. 2013 – Geoturystyka w regionach Turystycznych Polski Po³udniowo-Wschod-niej. Przystosowanie Obiektów Geoturystycznych na potrzeby Turystyki Zrównowa¿onej. [W:] Zrównowa¿ony Rozwój Turystyki w Regionach Polski. Zesz. Nauk. Turystyka i Rekreacja, 11 (1): 67–82.

TOKARSKA-GUZIK B., CHYBIORZ R. & PARUSEL J.B. (red.) 2015 – Baza danych przestrzennych w zarz¹dzaniu zasobami œrodowiska przyrodniczego województwa œl¹skiego. UŒl. w Katowicach, Katowice. TYC A. 2001 – Najciekawsze obiekty i zjawiska przyrody nieo¿ywionej Parku Krajobrazowego orlich Gniazd. Zespó³ Parków Krajobrazowych Województwa Œl¹skiego, D¹browa Górnicza–Bêdzin.

TYC A. 2008 – Osobliwoœci przyrody nieo¿ywionej. Silesia przyroda. Przyr. nieo¿ywiona (on-line).

UNRUG R. (red.) 1969 – Przewodnik geologiczny po zachodnich Karpa-tach fliszowych. Wyd. Geol., Warszawa.

UNRUG R. (red.) 1979 – Karpaty fliszowe miêdzy Olz¹ a Dunajcem. Przewodnik geologiczny. Wyd. Geol., Warszawa.

WAROWNA J., ZG£OBICKI W., KO£ODYÑSKA-GAWRYSIAK R., MIGOÑ P. & KIEBA£A A. 2013 – Dziedzictwo geomorfologiczne Pol-ski jako atrakcja turystyczna. Studia i Materia³y CEPL w Rogowie, 15: 328–334.

WAŒKOWSKA-OLIWA A., KROBICKI M., GOLONKA J., S£OMKA T., ŒL¥CZKA A & DOKTOR M. 2008 – Stanowiska najstarszych ska³ osadowych w polskich Karpatach fliszowych jako obiekty geoturystycz-ne. Geologia, 34: 83–121.

WIMBLEDON W.A.P. 1996 – National site selection, a stop on the road to a European Geosite. Geol. Balcan., 26, 15–27.

WIMBLEDON W.A.P. 1999 – GEOSITES – an International Union of Geological Sciences initiative to conserve our geological heritage. [W:] Alexandrowicz Z. (red.), Representative geosites of Central Europe, Proc. of the Central Europe working group, workshop ProGEO'97, Octo-ber 14–17, 1997, Kraków, Poland. Pol. Geol. Inst. Sp. Papers, 2: 5–8. WIMBLEDON W.A.P. & SMITH-MEYER S. (red.) 2012 – Geoheritage in Europe and its conservation. ProGEO, AIT Otta AS.

W£OCH W. (red.) 1999 – Osobliwoœci przyrodnicze Województwa Œl¹skiego. Górnoœl¹ska Oficyna Wydawnicza, Katowice.

W£ODYKA R. 2010 – Ewolucja sk³adu mineralnego ska³ cieszyñskiej prowincji magmowej. Wyd. UŒl., Katowice.

¯ABA J. & GAIDZIK K. 2010 – Geoturystyka – nowa interdyscyplinar-na dziedziinterdyscyplinar-na interdyscyplinar-nauk o Ziemi. Biul. Naukowy Wroc³awskiej Wy¿szej Szko³y Informatyki Stosowanej. Turystyka i Rekreacja, 1: 6–13. ¯UROWSKA-OLEŒ E., SZCZYPEK S. & MASTAJ J. 2011 – XX Sym-pozjum Jurajskie. Cz³owiek i przyroda Wy¿yny Krakowsko-Wielu-ñskiej. 30 lecie Parku Krajobrazowego Orlich Gniazd. Zespó³ parków Krajobrazowych Województwa Œl¹skiego, Katowice.

Praca wp³ynê³a do redakcji 16.05.2016 r. Akceptowano do druku 4.08.2016 r.