A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FO LIA A RC H A EO LO G IC A 21, 1997
A leksander Andrzejew ski, Janusz P ietrzak
NOWOŻYTNA „FORTALICJA” W GORZKOWICACH, GMINA L O C O
WOJEWÓDZTWO PIOTRKOWSKIE
B ad an ia archeologiczne stanow iska 1 w G orzkow icach (zw anego niekiedy „fo rtalicja ” ) p rzep ro w ad zo n o w m aju 1993 r. F inansow ał je U rząd G m iny w G orzkow icach. Celem p rac było wyjaśnienie c h a rak teru i funkcji o biektu o ra z jego datow anie.
I
G orzkow ice położone są w południow ej części w ojew ództw a p io trk o w s-kiego, n a południow o-w schodnim skraju W ysoczyzny B ełchatow skiej przy jej granicy z R ów niną P iotrkow ską. O ba te m ezoregiony stanow ią część N iziny Ś rod k o w o p o lsk iej. Jednocześnie o m aw ian a m iejscow ość leży na granicy tej ostatniej z W yżyną Ś rod k o w o m ało p o lsk ą (m ezoregion W zgórza R adom szczańskie)2. G orzkow ice znajdują się 23 km na południow y zachód od P io trk o w a T rybunalskiego i 23 km n a północny wschód o d R ad o m sk a. W układzie sieci drożnej leżą one na wschód od trasy łączącej te dw a m iasta, na skrzyżow aniu d ró g lokalnych w iodących z K am ień sk a d o R ęczna i z N iechcic d o P rzedborza.
G orzkow ice położone są n ad środkow ym odcinkiem rzeki P ru tk i (Prudki), praw obrzeżnym dopływ em Luciąży. R ozciągają się po obu brzegach rzeki, z tym je d n a k , że o sadnictw o jest bardziej sk o n centrow ane n a praw ym brzegu. 1 am też położone jest pierw otne centrum z w ąskim , w ydłużonym p o osi w schód-zachód rynkiem (około 40 x 230 m ), w k tó reg o pierzei
O kreślenie „fo rtalicja” wprawdzają ja k o pierwsi auto rzy opisu w: Z a b y tk i sztu ki w Polsce. Inwentarz topograficzny. Powiat piotrkowski, t. 4, W arszawa 1950, s. 84.
północnej (przy północno-w schodnim n arożniku) zlokalizow any jest kościół p arafialn y pod wezwaniem Serca Jezusow ego. Z kolei n a lewym brzegu rzeki, w południow o-w schodniej części osady, położony jest obiekt będący przedm iotem niniejszego opracow ania. Z najduje się on w odległości około 350 m od centrum osady, bezpośrednio przy d ro d ze d o Plucic i dalej do P rzedborza. D ro g a ta przeprow adzona jest groblą, k tó ra przecina poprzecznie dolinę P rutki. N a południow y wschód od grobli znajduje się daw ny staw m łyński, k tó ry o statn io przebudow ano tw orząc duży zalew.
„ F o rta lic ja ” poło żo n a jest po zachodniej stronie drogi z G orzkow ic do Plucic, od której o dchodzą w k ierunku wschodnim i południow o-w schodnim dro g i do Bujnie i Bujniczek. D o uform ow ania obiektu w ykorzystano skraj naturalnego garbu terenowego otoczonego zakolem doliny Prutki. Od wschodu i p o łu d n ia obiekt odcięto przekopem o głębokości d o 6 m i szerokości dołem 10-15 m , g órą d o 35 m . Stoki, podobnie ja k przeciw stok p rzek o p u , są silnie nachylone (do 65% ). Pow stały w w yniku tych działań utw ór terenow y m a kształt p ro sto k ąta wydłużonego po osi (przybliżonej) północ-południe o wym ia-rach u podstaw y 125 x 95 m i 105 x 65 m n a szczycie3. Jego p o łu d n io w a część stanow i rozległe plateau (75 x 65 m ) wyniesione nad dolinę P ru tk i o o k o ło 8 m , nato m iast w części północnej obiektu znajduje się zagłębienie tw orzące platform ę o w ym iarach około 20 x 30 m i stokach o nachyleniu do 50% . O d w schodu i zachodu je st ono flankow ane w ydłużonym i nasypam i o w ym iarach około 30 x 10 m , będącym i przedłużeniam i plateau ku północy. Pow ierzchnia tej platform y jest obn iżo n a o około 3,5 m . Jednocześnie góruje o n a nad d oliną P ru tk i o około 4,5 m . Obecnie przez obniżenie p o prow adzone je st wejście n a obiekt w iodące od drogi G orzkow ice-P lucice te ra są w yciętą w północno-w schodnim odcin k u stoku. P row adzi ono pochylnią u sy p an ą po II w ojnie światowej.
II
G orzkow ice, ja k i zn ajdująca się n a ich terenie „fo rtalicja” , nie p o sia d a ją swych m onografii, zaś rozrzucone po literaturze w zm ianki nie są zbyt obszerne4. D o ich dziejów nie przep ro w ad zo n o rów nież dotychczas pełnej
1 Wszystkie pomiary obiektu oraz wymiary wykopów podajemy w układzie: oś NS na oś WE. 4 Ze starszej literatury m. in. A. A. K o s i ń s k i , Miasta, wsie i zam ki polskie, t. 2, W ilno 1851, s. 112-117; Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. F. Sulmierski, B. Chlebowski, W. Walewski, t. 2, W arszawa 1881, s. 731-732; M . R a - w i t a - W i t a n o w s k i , Ilustrowane okolice Piotrkowa, Piotrków 1933, s. 54 i n. Podobne wzmianki sum ują Zabytki sztuki..., s. 84. Z nowszej literatury wymienić m ożna m. in. S. Z a -j ą c z k o w s k i , S. M. Z a -j ą c z k o w s k i , Materiały do słownika geograficzno-historycznego
kw erendy archiw alnej5. Stan taki uniem ożliw ia przedstaw ienie pełnego rysu historycznego.
M etry k a G orzkow ic sięga późnego średniow iecza. Z ro k u 1335 pochodzić m iał przywilej arcybiskupa Janisław a nadający tutejszem u kościołowi p arafial-nem u dziesięciny z kilku wsi6. W ro k u 1398 w zapisce sądow ej piotrkow skiej pojaw ia się Ż eg o ta z G orzkow ic7. W ro k u 1399 w spo m n ian o jego km iecia W a cław a8. Z kolei w ro k u 1414 w zapisce sądow ej rad o m szczań sk iej w ym ieniono J a n a G ra d a z G orzkow ic, herb u A m adej9. N astępnie, praw ie do k o ń ca X V w. b ra k jest danych odnośnie do właścicieli G orzkow ic. N iezbyt pew na w zm ianka pochodzi z ro k u 1481, kiedy to A n n a z G orzkow ic p rzep ro w ad za rozw ód z T om aszem S zczukockim 10. D o p iero w dokum encie z 2 czerw ca 1494 r. ja k o ich posiadacz w ystępuje M ikołaj z K u ro zw ęk (zwany „Lubelczykiem ” a także „W rzodem ”), herbu Poraj, wówczas kasztelan sieradzki11. U zyskał o n zezwolenie J a n a O lb ra ch ta n a założenie we wsi G orzkow ice m ia sta pod nazw ą tą lub inną, a jednocześnie jej m ieszkańcy przeniesieni zostali z praw a polskiego na niem ieckie, m ag d eb u rsk ie12. Po śm ierci M ik o łaja (przed 6 m arc a 1507 r . 13), w w yniku ugody zaw artej
regionu łódzkiego. Próba periodyzacji dziejów, [w:] Region łódzki. Studia i materiały, Łódź 1971,
s. 128; L. K a j z e r , J. A u g u s t y n i a k , Wstęp do studiów nad świeckim budownictwem
obronnym sieradzkiego w X III -X V I I/X V U I wieku, Łódź 1986, s. 99; S. M . Z a j ą c z k o w s k i , Osadnictwo i stosunki własnościowe sieradzkiego na przełomie późnego średniowiecza i czasów
nowożytnych, [w:] Między Północą a Południem. Sieradzkie i wieluńskie późnym średniowieczu
i czasach nowożytnych, red. T . J. H orbacz, L. Kajzer, Sieradz 1993, s. 41.
5 S. Z a j ą c z k o w s k i , S. M. Z a j ą c z k o w s k i , M ateriały..., s. 91. A utorzy korzystali także z udostępnionych maszynopisów: S. Z a j ą c z k o w s k i , Kwerenda dotycząca Gorzkowic
z X ÍV -X V I wieku, maszynopis w archiwum Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Piotrkowie
Trybunalskim ; C. G r a c z y k o w s k i , Historia Gorzkowic, maszynopis w posiadaniu autora. 6 K opia z XVI wieku, Jan Ł a s k i , Liber beneficiorum archidiecezji gnieźnieńskiej, wyd. J. Łukowski, t. 1-2, G niezno 1880-1881, t. 2, s. 218; por. S. Z a j ą c z k o w s k i , S. M. Z a j ą c z k o w s k i , Materiały..., t. 1, s. 91.
7 S. K o z i e r o w s k i , Badania nazw topograficznych na obszarze dawnej wschodniej
Wielkopolski, t. 1, Poznań 1926, s. 124; por. S. Z a j ą c z k o w s k i , S. M. Z a j ą c z k o w s k i , M ateriały..., t. 1, s. 91.
* Zbiór rot przysiąg sądowych, wyd. R. Hube, W arszawa 1888, z. 23; por. S. Z a j ą c z
-k o w s -k i , S. M. Z a j ą c z -k o w s -k i , M ateriały..., s. 91. 9 K o z i e r o w s k i , Badania nazw..., s. 124.
10 A. B o n i e c k i , Herbarz Polski, t. 6, W arszawa 1903, s. 37, wiąże ją z Gorzkowiczkami, podobnie ja k wymienionego w 1511 r. Jakuba Gorzkowskiego, podsędka sieradzkiego.
11 Teki P strokońskiego w M uzeum N arodow ym w K rakow ie, Zbiory C zartoryskich, n r 3346, k. 1773; regestr dokum entu w: T. W i e r z b o w s k i , Matricularum Regni Poloniae
summaria, (dalej: M RPS), t. 2, W arszawa 1907, n r 370. 12 Tamże.
13 Urzędnicy dawnej Rzeczypospolitej X I I - X V I I I wieku. Spisy, red. A. G ąsiorowski, t. 2, z. 2, W rocław 1985, n r 1251; o M ikołaju z Kurozwęk p atrz tamże, t. 2, z. 1; t. 4, z. 4, K órnik 1991; Polski słownik biograficzny, (dalej PSB), W rocław 1971, t. 16, s. 273-274; W. D w o r z a c z e k , Genealogia. Tablice, W arszawa 1959, tabl. 99.
15 m arc a 1508 r. pom iędzy E w ą z R ytw ian (w dow ą p o nim ), A dam em z Ivurozw ęk, jego żo n ą Jadw igą z Ięczyna, synem H ieronim em i E lżbietą, c ó rk ą Ewy, m iasto G orzkow ice przy p ad a A d a m o w i14. Z kolei przy okazji sp o rz ąd za n ia opisu uposażenia parafii, pow stałego w latach 1511-1523, p o d a n o , iż G orzkow ice (określone ju ż ja k o wieś szlachecka) p o zo stają w ręku A nny, córki nieżyjącego ju ż A d a m a z K u ro z w ęk 15. W tym czasie w spisach poborow ych w ykazano tu w 1511 r. 3 łany ziemi upraw nej, zaś w 1518 r. 3,5 łana, p oza tym znajdow ały się tutaj k arczm a i m ły n 16. W roku 1546 ja k o dzierżaw ca m . in. d ó b r G orzkow ice w ym ieniony został Ja k u b M yszkow ski, herb u Jastrzęb iec, trzym ający je po swym ojcu M arcin ie M yszkow skim z M irow a, kasztelanie wieluńskim (zm arłym przed 12 g ru d n ia 1538 r .17), k tórem u za sum ę 5200 florenów zastaw ili je w spom niana wyżej A n n a z K urozw ęk i jej m ąż H ieronim Łaski (herbu K o ra b , syn Jaro sław a), w ojew oda sieradzki18. Jednocześnie w dokum encie tym J a k u b M yszkow ski p rzekazał m . in. tę m ajętność dw orzaninow i królew skiem u Piotrow i K o t-kow skiem u z K o tk o w a 19. W latach 1552 i 1553 przy okazji p o b o ru ja k o właściciela G orzkow ic wym ieniono Jak u b a M yszkowskiego20. P o d an o również, że w ro k u 1552 było tu 12 osadników 21. N astępnie, w ro k u 1557, A lbrecht Ł aski (syn H ieronim a), w ojew oda sieradzki, dziedzic m. in. G orzkow ic, zeznał, iż przekazał je swej siostrze Jagw idze z Ł asku i R y tw ian 22. N astępnie G orzkow ice przechodzą w ręce K oniecpolskich herbu P obóg. N a p o czątku X VII w. stanow ią one własność M ikołaja Koniecpolskiego, sędziego ziemskiego sieradzkiego, po którego bezpotom nej śmierci przechodzą w ro k u 1626 na
14 M etryka K oronna w Archiwum Głównym A kt Dawnych w W arszawie (dalej M K ), n r 23, k. 356-365, regestr dokum entu M RPS, t. 4/1, W arszawa 1910, n r 331.
Ł a s k i , Liber..., t. 2, s. 216, o Adamie z Kurozwęk, staroście brzeźnickim i jego powiązaniach rodzinnych, patrz D w o r z a c z e k , Genealogia..., tabl. 99.
16 Polska X V I wieku pod względem geograficzno-statystycznym, wyd. A. Pawiński, t. 2,
Wielkopolska, [w:] Źródła dziejowe, t. 13, W arszawa 1883, s. 200.
17 Urzędnicy..., t. 2, z. 2, nr 1594, patrz również tamże, t. 4, z. 2, PSB, t. 12, s. 376-377. 18 M K , n r 70, k. 575-578, regestr dokum entu M RPS, t. 4/1, W arszawa 1910, nr 7760; o Hieronimie Łaskim i jego powiązaniach rodzinnych patrz S. R u s i n , Ród Łaskich, Łask 1990; PSB, t. 18, s. 225—229; Urzędnicy..., t. 2, z. 2; t. 6, z. 2; t. 10. Zastawu dokonano w roku 1537; por. PSB, t. 22, s. 377.
M K , nr 70, k. 575-578, regestr dokum entu M RPS, t. 4/1, W arszawa 1910, nr 7760. Kotkow scy herbu O stoja byli dziedzicami pobliskiego K otkow a i R dułtow ic por PSB t 14 s. 472-473.
20 Polska X V I wieku..., s. 254; Jakub Myszkowski, od roku 1564 burgrabia krakowski, zmarł w 1571 r., por. PSB, t. 22, s. 377.
21 Polska X V I wieku..., s. 254.
22 M K , nr 70, k. 173-174, o Albrechcie (Olbrachcie) Łaskim patrz S. R u s i n , R ód
Łaskich; PSB, t. 18, s. 246-250; R. Z i e l i ń s k i , R. Ż e l e w s k i , Olbracht Łaski. Od Kieżmarku do Londynu, Warszawa 1982; Urzędnicy..., t. 2, z. 2.
jeg o b ra ta n k a S am uela23. W ro k u 1647 w dow a po Sam uelu A lek sa n d ra z H e rb u rtó w K o niecpolska zapisuje m . in. na G o rzkow icach 20 000 złotych klasztorow i bernardynek w W ieluniu24. Z kolei w ro k u 1651 ich syn Stanisław zobow iązał się wypłacać przebywającej w klasztorze wieluńskim siostrze K larze (K atarzy n ie) 350 zł rocznie o raz zapisał ja k o jej p osag 10 000 zł n a d o b ra ch G orzkow ice, Plucice i Bujnice25. N astępnie G orzkow ice przech o d zą w ręce W alew skich, herbu K o lu m n a, m oże w efekcie sprzedaży w 1725 r. przez zakonnice A polonię i Annę, córki Ja n a Przedbora Koniecpolskiego, spadku po ojcu, braciach Stanisławie, Janie i A leksandrze o ra z dziadzie (właściwie bracie dziada) Samuelu. N abyw cą był W ładysław W alewski, który w 1726 r. odstąpił nab y te p raw a innym W alew skim 26. M niej p ra w d o p o d o b n e, że n astąp iło to w sp ad k u dla M aria n n y z K oniecpolskich, żony Z yg m u n ta W alew skiego i jej synów F ran ciszk a i A lek san d ra po zm arłym przed 1681 r. Jan ie K on iecp o ls-kim, bądź po zm arłym w 1719 r. Janie Aleksandrze Koniecpolskim 27. W pierw-szej połow ie X V III w. G orzkow ice należą d o Stanisław a, syna A lek sa n d ra W alew skiego28. W ro k u 1732 o sum y zapisane na dzierżaw ie G orzkow ice procesują się Ja n M niew ski i A ndrzej Stobiecki29.
W drugiej połow ie X V III w. G orzkow ice były w p o siad an iu rodziny Z arem bów , h erb u w łasnego30. Jej przedstaw iciel F ranciszek Z a re m b a u fu n -dow ał tu w latach 1771-1773 now y drew niany kościół p arafialn y 31. P o jego
23 B o n i e c k i , Herbarz..., t. 11, W arszawa 1907, s. 80.
W. P u g e t - T o m i c k a , Kościół i klasztor panien bernardynek >v Wieluniu, „K w artalnik A rchitektury i U rbanistyki” 1963, t. 8, z. 1, s. 44, przyp. 7; Samuel K oniecpolski, kasztelan chełmski, zm arł w 1641 r.: por. B o n i e c k i , Herbarz..., t. 11, s. 80; D w o r z a c z e k ,
Genealogia..., tabl. 138.
15 P u g e t - T o m i c k a , Kościół..., s. 44, przyp. 7; Stanisław Koniecpolski zm arł bezpotomnie w 1660 r.; por. B o n i e c k i , Herbarz..., t. 11, s. 80; D w o r z a c z e k , Genealogia..., tabl. 138.
26 Archiwum Kazimierza Walewskiego z Tubądzina w Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Łodzi (dalej AKW zT) 41, s. 31, 159-160; B o n i e c k i , Herbarz..., t. 11, s. 81.
27 Gorzkowice nie występują w wykazach dóbr, jakim i podzielił się w 1717 r. po śmierci m atki Franciszek oraz Aleksander Walewscy - A KW zT 16; 39, s. 5; 43, s. 50, 255; brak ich również w opublikowanych źródłach odnośnie do „hetmańskiej” linii Koniecpolskich - Pamiętnik
o Koniecpolskich, wyd. S. Przyłęcki, Lwów 1842, oraz wykazach d óbr po Janie Aleksandrze
Koniecpolskim sprzedanych przez Franciszka i Aleksandra w 1722 r. Aleksandrowi Walewskiemu, a przez niego w 1723 r. Janowi Aleksandrowi Lubomirskiemu - A KW zT, 39 s 5-6' 41 s. 161-162; 43, s. 255-256.
28 T. Ż y c h l i ń s k i , Złota księga szlachty polskiej, R. IV, Poznań 1882, s. 405. ” AKW zT 217, k. 1-2.
30 Gorzkowice nie występują w sumariuszu d óbr sporządzonym w 1815 r. po śmierci Bogum iła G abriela, syna Stanisława Walewskiego - A K W zT 15. Był m oże przeszły do Zarem bów w tym czasie co pobliskie G orzędów, Chrzanowice i Kletnia, sprzedane przez Stanisława Walewskiego w 1749 r. Szymonowi Zarembie i M arcinowi Zebrzydowskiemu - A KW zT 15.
31 Z abytki sztuki..., s. 83. Franciszek Zarem ba był bratankiem Szymona, por. Ż y c h l i ń s k i ,
śm ierci wieś przeszła w ręce jego syna Stanisław a. W k o ń cu X IX w. m ajątek G orzkow ice należał d o O rłow skich32.
O bok danych odnoszących się d o stosunków w łasnościow ych, w źródłach w ystępują rów nież inform acje dotyczące m iejscowego kościoła parafialnego. N ajw cześniejszą z nich jest w spom niany ju ż przywilej z 1335 r., nadający kościołowi dziesięciny z Cieszanowie, K rosna, G orzkow ic i Źuchow ic33. N astęp-nie, w ro k u 1405, wym ieniony jest tutejszy proboszcz F lo ria n 34, zaś w ro k u 1417 wspom niany kościół35. W ro k u 1458 pleban z G orzkow ic Jan procesow ał się z kanonikiem kurzelow skim Janem R ogorzeńskim o dziesięciny ze wsi Szczuk ociec . Z lat 1511—1512 pochodzi w zm ianka o parafii z wizytacji d ó b r arcybiskupich37, zaś z 1511 r. wykaz wsi należących do parafii. W ymienione są: Gorzkowice, Gorzkowiczki, Sobaków, Sobakówek, Szczukocice, Bujnice, Bujni- czki, Krzemieniewice, Żuchowice, K otków , W ola K otkow ska, Plucice, R d u h o - wice38; w ykaz z ro k u 1518 dod aje d o nich wieś N iem icrza39. Z lat 1511-1523 pochodzi opis uposażenia kościoła parafialnego pod wezwaniem św. K atarzyny, którego proboszczem był wówczas Ja n K lukow ski. Składały się n a nie: działka z plebanią, trzy pola, gdzie ulokow ane były karczm y z należącym i d o nich og ro d am i, sadzaw ka, m o rg a ziemi w ym ierzona z g ru n tó w wsi N ieradów , m o rg a ziemi koło m łyna P abysz40. D ziałki posiadali rów nież w ikary i kościel-ny41. P leban z racji tzw. „k o len d y ” otrzym yw ał z każdego łanu upraw nego 1 grosz i pob ierał dziesięcinę z pól folw arcznych G orzkow ic i w iększości wsi należących do parafii42. W latach 1552-1553 do parafii należały nadal w szyst-kie wsie w ym ienione w 1511 r .43
Ja k ju ż w spom niano, w latac h 1771-1773 F ranciszek Z arem b a wzniósł w G orzkow icach nowy kościół p arafialn y 44. F un k cjo n o w ał o n d o p o żaru w 1895 r. Z budow any był z drew na, n a zrąb. P osiad ał p ro sto k ą tn ą naw ę z węższym, zam kniętym wielobocznie prezbiterium , zw róconym k u północy. D a ch y były d w uspadow e, k ry te gontem , z sy g n a tu rk ą n ad naw ą. Od
12 Słownik geograficzny..., s. 731-732.
33 Patrz przyp. 6.
34 K o z i e r o w s k i , Badania nazw..., s. 124.
35 Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski, wyd. Poznańskie Towarzystw o Przyjaciół N auk Poznań 1908, t. 5, nr 259.
36 Ł a s k i , Liber..., s. 216, n o ta redakcyjna.
37 Visitationes bonorum archiepiscopatus capituli gnesnensi saeculi X V I, wyd. B. Ulanowski K raków 1920, s. 369. 31 Polska X V I wieku..., s. 200. 39 Tamże. 40 Ł a s k i , Liber..., t. 2, s. 216-218, oraz t. 1, s. 503, 554, 555, t. 2, s. 196. 41 Tamże. 42 Tamże. 43 Polska X V I wieku..., s. 254. 44 Z a b ytki sztuki..., s. 83.
p o łu d n ia zn ajdow ała się k ru c h ta , nad k tó rą była wieża szalow ana deskam i, zw ieńczona hełm em z latarn ią. Od w schodu i za chodu d o naw y przylegały kaplice, z których pierw sza, starsza od kościoła, była zb u d o w an a z cegły, oszk arp o w an a, sklepiona w ew nątrz o raz n a k ry ta k o p u łą cebulastą z latarn ią. D o kaplicy tej, a zarazem do prezbiterium , przylegała zak ry stia45. O becny kościół, pod wezwaniem Serca Jezusow ego, w zniesiono w latach 1896-1898 w edług p ro jek tu K o n stan teg o W ojciechow skiego46.
щ
„ F o rta lic ja ” pozbaw iona jest przekazów źródłow ych dotyczących jej pow stania i funkcjonow ania. N ajstarsza w zm ianka pochodzi dopiero z połow y X IX w. i podaje, że „ tu ż przy wiosce, otoczony w pół zasypaną, szeroką i jeszcze w odą a raczej błotem nap ełn io n ą fosą, wznosi się kw ad rato w y pagórek w yraźnie ludzką ręką wzniesiony, na nim zaraz dostrzegasz trochę gruzu, niby resztkę starożytnej jakiejś b udow li” 47. A u to r tego opisu pod aje też nieco d anych odnośnie d o jego dziejów, k tó re najpew niej zaczerpnął z miejscowej tradycji. I tak, m iał to być zameczek należący d o W alew skich, h erb u K o lu m n a, któ ry w trakcie „ p o to p u ” w ysadziła w dow a po jednym z nich, b ro n iąc się przed zam ążpójściem za szwedzkiego stro n n ik a, W acław a Sadow skiego48. W 1704 r. „zam ek opuszczony przez właścicieli” m iał stać się m iejscem schronienia dla stronników A ugusta II i został „d o szczętu z b u rz o n y ” przez gen erała R o sen stiern a, zaś resztki b udow li ro z e b ra n o i u żyto d o budow y stajni i innych b u d y n k ó w folw arcznych. W reszcie F ranciszek Z arem b a „chciał odbudow ać zam ek i w tym celu przygotow ał potrzeb n e m ateriały, lecz nagła śmierć nie dozw oliła m u d o k o n ać z a m ia ru ”49.
IV
W trakcie p rac terenow ych p rzeb ad an o 29 w ykopów archeologicznych o łącznej pow ierzchni 348,55 m 2, z czego 19 w ykopów o pow ierzchni
45 Tamże, s. 83; Ł a s k i , Liber..., t. 2, s. 216, n o ta redakcyjna. 46 Z a b ytki sztuki..., s. 83.
47 K o s i ń s k i , Miasta..., s. 112.
48 Występuje też nieco odmienna wersja, którą podaje Słownik geograficzny..., t. 2, s. 731, nazywając ją „córką rodu Sadowskich” ; nazwisko Sadowska nosiła Eufrozyna, córka A dam a Walewskiego, siostrzenica właściciela G orzkowic Samuela Koniecpolskiego, por. Pamiętnik s. 164.
242,8 m ^ulokowano n a plateau obiektu, zaś 10 w ykopów o pow ierzchni 105,75 m 2 w zagłębieniu znajdującym się w północnej części obiektu.
W ykopy usytuow ane n a plateau łączą się w cztery grupy:
1) w ykopy I-V I, IX , X , X IX -X X I, X X V - położone w centralnej partii
plateau;
2) w ykopy V II, V III - wytyczone na w schodnim sk raju pla tea u ; 3) w ykopy X 1 -X III - n a skraju zachodnim ;
4) w ykopy X IV , XV - n a skraju południow ym .
W czasie b ad ań w y konano także 100 odw iertów geologicznym świdrem strzem iączkow ym , wytyczonych w 7 ciągach; trzy z nich przebiegały n a osi N S, cztery pozostałe n a osi W E.
Stanow isko pod względem stratygraficznego układu naw arstw ień ziem -nych inaczej przedstaw ia się na plateau i inaczej w obniżeniu w jego połnocnej części. Sytuacja, ja k ą zaobserw ow ano na plateau nie jest sk o m -plikow ana. P od niewielką w arstw ą hum usu (o m iąższości 0,15-0,25 m ) zalega w arstw a brunatnoszarej próchnicy z piaskiem lub brązo w o p o m a- ra ń czo w e g o p iask u z d o m ie sz k ą p ró c h n ic y (o m iąższości d o 0,5 m ). W w arstw ie tej praw ic wszędzie znajduje się niew ielka ilość d ro b in gruzu ceglanego. Poniżej zalegają w arstw y calcowe, n a k tó re sk ład ają się gliny, piaski i żwiry. N iekiedy hum us zalega bezpośrednio n a calcu. W w a r-stw ach calcow ych sp o ty k a się regu larn ie rozm ieszczone w kopy, będące śladam i po w ykarczow anych drzew ach owocowych. P o n a d to w w ykopach III, IV, IX , X , X X , X X I i X X V stw ierdzono obecność w kopu, k tó ry m iał form ę płytkiego, regularnego row ka. F unkcji tego w kopu n i e ’m o żn a jed n o zn a czn ie określić. Z kolei w w ykopach VII i V III, w odw iercie n r 79 o ra z w spenetrow anych przez nas „dzikich w y k o p ach ” we w schod-niej części o b iek tu o b serw o w an o w arstw ę gruzu d o c h o d z ą c ą d o 0,4 m m iąższości. R ów nież tu ta j nie m o ż n a ustalić jed n o zn a czn ie c h a ra k te ru tegoż gruzow iska.
Nieco odm ienny ch a rak ter m ają naw arstw ienia obserw ow ane w obniżeniu w północnej części obiektu. W śród naw arstw ień ziem nych stw ierdzono tu grupę w arstw o charakterze przyrodniczym . Są to n aw arstw ienia calcowe, pow stałe przed rozpoczęciem działalności człow ieka na tym terenie. S kładają się na nie gliny o różnych odcieniach barw y pom arańczow ej, z przew ar- stw ieniam i piasków i iłów. W arstw y te są niekiedy naru szo n e przez w kopy zw iązane z działalnością człow ieka. Pow stały one w zw iązku z budow ą, a następnie d estrukcją istniejącego tu niegdyś m urow anego b u d ynku. Ślady jego zachow ały się w postaci reliktów fundam entów i negatyw ów pozostałych po ro zebranych partiach. Elem enty rozpoznane w trakcie b a d a ń pozw alają re k o n stru o w ać go jak o p ro sto k ątn y d w utraktow y b u dynek o w ym iarach około 27 x 12,5 m. Pozostałe warstwy tw orzą w ypełniska w kopów pow stałe
w trakcie w znoszenia, a następnie rozbiórki m urów . Są to gliny i p róchnice z gruzem zapraw y w apiennej i śladam i cegły.
V
W trakcie b a d a ń znaleziono niew ielką ilość ruchom ego m ateria łu za b y t-kow ego. S kładają się nań: sześć ułam ków naczyń glinianych, jed en fragm ent szkła butelkow ego, 13 d estru k tó w kości zwierzęcych, cztery fragm enty cegły i jeden fragm ent zapraw y wapiennej z „odciskiem ” słupa drew nianego. T rzy fragm enty naczyń glinianych i je d n a kość zw ierzęca poch o d zą z w ykopów n a plateau obiektu. P ozostałe pozyskano w w ykopie X V II, zlokalizow anym w obniżeniu w północnej części „fo rtalicji” . U łam ki cegły znajd o w an o także w w ykopach V II i V III, jed n ak że ich stan za chow ania nie pozw alał n a określenie chociażby jednego w ym iaru.
W w ykopie IV o d k ry to dw a fragm enty naczyń glinianych, zachow ane w partii przydennej, któ ry ch form y ze względu na ich w ielkość nie d a się określić. W ykonane są z białokrem ow ej gliny kaolinow ej, w ypalone w a t -m osferze utleniającej.
W w ykopie IX znaleziono fragm ent miseczki, w ykonanej z tłustej gliny żelazistej o barw ie ceglastobrunatnej. S tro n a w ew nętrzna naczynia p o k ry ta jest ja sn o b rą z o w ą polewą.
W w ykopie X V II o d k ry to trzy ułam ki naczyń glinianych, z k tórych jed en to frag m en t b rzu śca naczy n ia w yko n an eg o z białej tłustej gliny kaolinow ej, pok ry ty w ew nątrz zieloną polew ą zaw ierającą w idoczne ziarn a piasku. D w a pozostałe fragm enty to ułamki praw dopodobnie dzbana (wielkość zab y tk ó w nie pozw ala n a dokład n e określenie form y), w ykonanego rów nież z białej gliny kaolinow ej, pokrytego w ew nątrz polew ą zieloną, a z zew nątrz polew ą k o lo ru jasn o - i ciem nobrązow ego. T a o statn ia w ypełnia zagłębienia d oo k o ln y ch żłobków zdobiących brzusiec naczynia o ra z w głębienia k r a t-kow ego, radełt-kow ego orn am en tu um ieszczonego n a szyjce.
W wykopie X V II znaleziono także fragm ent korpusu butelki cylindrycznej, w ykonanej z zielonego „leśnego” szkła zawierającego bardzo liczne, niewielkie pęcherze gazowe ułożone rów nolegle do osi pionow ej butelki.
R easum ując, ruchom y m ateria ł zabytkow y stanow i m a łą i niereprezen-ta ty w n ą grupę. O d k ry ty w w arstw ach przem ieszanych i niw elacyjnych o biektu nie określa go chronologicznie. Z nalezione ułam ki naczyń glinianych w większości (pięć n a sześć odkrytych) w ykonane są z białej gliny kaolinow ej, co dało białokrem ow e barw y czerepów i znaczną delikatność w yrobów . Cechy zdobień i technologii pozw alają datow ać cały zbiór n a okres p ó źno- now ożytny.
VI
A naliza uzyskanych w trakcie b a d a ń danych, a w dalszej kolejności ich in terp retacja prow adząca d o rekonstrukcji funkcji i ro z p lan o w an ia obiektu nie była zadaniem łatwym . Z jednej strony nakład prac zw iązanych z uk ształ-tow aniem form y o biektu jest bardzo duży, z drugiej ślady św iadczące o jego użytkow aniu są stosunkow o skrom ne i nierów nom iernie rozłożone. O braz zarejestrow any w w ykonanych w w ykopach archeologicznych i odw iertach n a plateau o b iek tu je st m ało zróżnicow any. Poniżej cienkiego h u m u su zalegają naw arstw ienia kultu ro w e w postaci b runatnoszarej próchnicy z pias-kiem, bądź brązow opom arańczow ego piasku z domieszką próchnicy, w których praw ie w szędzie zn a jd u ją się niew ielkie ilości d ro b in gruzu ceglanego. M iąższość tych naw arstw ień nie przekracza zasadniczo 0,5 m . P o n a d to sp o ty k a się regularnie rozm ieszczone w kopy, będące śladam i p o w ykar- czow anych drzew ach. Są to ślady po ostatnim okresie użytkow ania o b iek tu , n a którym na początku X X w. założono sad. Przed jego założeniem , ja k p o d ają przekazy ustne starszych m ieszkańców G orzkow ic, teren plateau został splantow any. N iew ykluczone, iż w czasie tej operacji zniszczono ślady uprzedniego użytkow ania o biektu i przynajm niej częściowo ufo rm o w an o w arstw y w spom niane wyżej.
W w ykopach III, IV, IX , X , X X , X X I i X X V stw ierdzono w kop w form ie płytkiego, regularn eg o ro w k a, k tó re g o w ypełnisko stan o w iła b ru n a tn a i b ru n a tn o sz a ra próchnica z piaskiem , żw irem , często z d ro b in am i gruzu ceglanego. Szerokość jego w ynosiła około 0,5 m i przebiegał on po osi NS n a długości oko ło 21 m , zaś w w ykopie III skręcał w kieru n k u p ó łn o cn o -w sch o d n im (pod k ątem rozw artym ), przy czym w n a ro ż n ik u przebieg jego był przerw any na długości około 0,4 m . N a tej osi jego długość wynosi około 5 m. N a całym swym przebiegu zagłębiał się on w calec na głębokość do 0,5 m . Funkcji tego w kopu nie m o żn a jednoznacznie określić. Być m oże są to pozostałości drew nianej zabudow y, m o że to być tak że pozostałość po systemie naw ad n ian ia sadu.
W w ykopach VII i V III, w odwiercie n r 79 o raz w spenetrow anych przez nas „dzikich w yk o p ach ” we wschodniej części obiektu obserw ow ano w arstw ę gruzu d o ch odzącą d o 0,4 m m iąższości. R ów nież tu taj nie sposób ustalić jednoznacznie c h a rak teru tegoż gruzow iska. M oże to być pozostałość „ p a rk a n u ” , m iejsce składow ania m ateriału budow lanego lub po prostu w arstw a niw elacyjna. A u to rz y skłaniają się do in terp re to w an ia opisyw anej w arstw y ja k o śladów skład o w isk a cegły i sądzą, że m o ż n a w iązać je z działalnością F ranciszka Z arem by, któ ry zam ierzał p o d jąć tu taj prace b u d o w lan e50.
W w ykopach w obniżeniu w północnej części obiek tu stw ierdzono, że w calcow e gliny z przew arstw ieniam i piasków i iłów w cinają się w kopy zw iązane z działalnością człow ieka. Pow stały one w czasie budow y, a n a -stępnie destrukcji istniejącego tu niegdyś m u ro w an eg o budy n k u . R elikty fun d am en tó w w postaci m u ró w z kam ieni eratycznych n a zapraw ie w ap ien -nej odkryto:
- ściany północnej w w ykopach X V II, X X II i X X V III, - ściany w schodniej w w ykopie X V I,
- ściany południow ej w w ykopie X V III,
- ściany dzielącej budynek na dw a tra k ty w w ykopach X V I i X X II. Ślady fu n d a m e n tó w b u d y n k u w p ostaci negatyw ów p o w y branych m u ra c h stw ierdzono:
- ściany południow ej w w ykopie X X V I, - ściany zachodniej w w ykopie X X V II,
- ściany dzielącej budynej na dw a tra k ty w w ykopie X V I,
- ścian p o przecznych dzielących tra k t p ó łn o cn y w w y k o p ach X X II i X X IX .
N a trafio n o także na rozw aliska dolnych partii fundam entów : - ściany w schodniej w w ykopie X X III,
- ściany południow ej w w ykopie X X IV ,
- n aro żn ik a ścian północnej i wschodniej w w ykopie X X IV .
P od an e wyżej elem enty pozw alają na sporządzenie hipotetycznej re k o n -strukcji rzutu budynku na poziom ie jego fundam entów . Jaw i się on ja k o budow la d w u tra k to w a, zbliżona do p ro sto k ą ta (dłuższa ściana n a osi W E), przy czym ściana p ó łn o cn a w ysunięta jest n a osi b u d ynku o o k o ło 0,5 m n a zew nątrz. R zut zew nętrzny m a w ym iary 27 x 12,5 m (13 m na osi). B udynek w obu tra k ta c h dzielił się p raw d o p o d o b n ie n a cztery lokalności 0 porów nyw alnej pow ierzchni. Szerokość ścian fund am en tó w w ynosi około 1 >5-1,7 m . N ie m o żn a wykluczyć, że narożniki b u d ynku w zm acniane były np. szkarpam i. F u n d am en ty ścian dłuższych p osadow ione były n a różnych p oziom ach niw elacyjnych, co w ynika z fak tu w znoszenia b u d ynku n a stoku. U sytuow anie budynku w obrębie obiektu jest zastanaw iające. P osadow iono go w obniżeniu tak, iż z trzech stro n otacza go p ozostała część „ k o p c a ” , w ynosząca się p o n ad calec n a w ysokość około 4 m . W ysunięte k u północy części ziemne plateau flankują om aw iany budynek od strony w schodniej i zachodniej. T akie usytuow anie daje pozycję dom in u jącą nad d o lin ą P ru tk i i przepraw ą przez nią.
R easum ując, w świetle w yników archeologicznych b ad a ń terenow ych o obiekcie pow iedzieć m o żn a stosunkow o niewiele:
1) jest to obiekt now ożytny,
2) ukształtow anie założenia wym agało znacznego n ak ład u p ra c ziem nych, tj. przem ieszczenia około 28 000 m 3 gliny i piasku,
3) ślady u żytkow ania są b ard zo nikłe i przy b ra k u w arstw y kulturow ej sp ro w ad zają się głównie do reliktu budynku zlokalizow anego w zagłębieniu - platform ie,
4) położenie budynku sugeruje, że m am y tu do czynienia raczej z dziełem 0 ch arak terze m ilitarnym niż rezydencjonalnym .
Pow yższe w nioski w niew ielkim tylko sto p n iu u zu p e łn ia ją p rzekazy historyczne, k tó re rów nież sugerują m ilitarn ą funkcję ob iek tu i uściślają jego chronologię na wiek XVII. Jak a jest jednak w iarygodność spisanych w X IX w. tradycji ustnych w sto su n k u do realiów wieku X V II i ja k prezentuje się g o rz k o w ick a „ fo rta lic ja ” n a tle ów czesnego b u d o w n ictw a m ilitarn eg o , p róbujem y odpow iedzieć poniżej.
W literaturze przedm iotu przyjm uje się, że budow nictw o m ilitarn e było zróżneow ane i rozw ijało się głównie w południow o-w schodniej części R ze-czypospolitej51. Jed n a k przykłady realizacji obiektów o b ro n n y ch z tego okresu pojawiają się i na innych terenach. O bok dzieł wielkich i nowoczesnych, pozostających w kręgu teoretycznej myśli i p raktyki budow nictw a o b ronnego E u ro p y Z achodniej, pojaw iają się realizacje m ające na celu zaspokojenie p o trz e b u ży tk o w n ik a lokalnego. T e pierw sze w X V II w. zw iązane są z regularnym i fortyfikacjam i bastionow ym i, k tó ry ch rozw ój w iązał się z p o trze b ą i chęcią połączenia now ożytnego, osiow o ukształtow anego pałacu z trad y cją obronności siedziby pańskiej. P ow stające w tym czasie wielkie realizacje gru p u ją się na terenie południow ej i południow o-w schodniej części Polski. B udow ane są liczne założenia typu palazzo in fo rte zza . N ależą do nich m. in. Ł ańcut, W iśnicz i R zem ień L ubom irskich, P odh o rce i B rody K oniecpolskich, Z b araż Z baraskich, K rz y żto p ó r i O ssolin O ssolińskich, a także Pilica i D a n k ó w (niezbyt odległe od G orzkow ic) S tanisław a W ar- szyckiego. P o d obne założenia pow stają i na innych terenach, choć faktycznie jest ich niewiele. W ym ienić właściw ie m o żn a tylko Z b ąszy ń Z bąsk ich
1 C iśw ickich o ra z Łow icz arcy b isk u p ó w gnieźnieńskich. O b o k now ych
Sl O budownictwie obronnym XVII w. patrz: A. M i ł o b ę d z k i , Architektura Polska
X V I I wieku, W arszawa 1980; F. K o t u l a , Warownie chłopskie X V I I wieku w Ziem i Przemyskiej
i Sanockiej, „Studia i M ateriały do Historii W ojskowości” 1962, t. 8, cz. 1; A. G r u s z e c k i ,
Bastionowe zam ki w Malopolsce, W arszawa 1962; J. B o g d a n o w s k i , Fortyfikacje Łańcuckie na tle małopolskiej sztuki obronnej, Łańcut 1976; A. M i ł o b ę d z k i , Budownictwo militarne m iast polskich iv> okresie nowożytnym, „K w artalnik H istorii K ultury M aterialnej” 1978,
R. XXVI, n r 1; B. G u e r q u i n , Z a m k i w Polsce, Warszawa 1974; J. M a r s z a ł e k , Katalog
grodzisk i zamczysk w Karpatach, Warszawa 1993; L. K a j z e r , Studia nad świeckim budownictwem obronnym województwa łęczyckiego w X III -X V I I wieku, „A cta Universitatis Lodziensis” 1980,
Folia archaeologica, z. 1; t e n ż e , Dwory obronne Wieluńskiego >v X I I I - X V I I wieku, „A cta Universitatis Lodziensis” 1984, Folia archaeologica, z. 6; L. K a j z e r , J. A u g u s t y n i a k ,
Wstęp do studiów nad świeckim budownictwem obronnym sieradzkiego w X III -X V I I/X V III wieku, Łódź 1986; M. K s i ą ż e k , Zagadnienie genezy rozplanowania i typologii miast prywatnych
Rys. 4. Parzęczew, gra. loco, woj. łódzkie. U kład warstw w wykopie II profile S, W, N
1 - szara próchnica z materiałem nowożytnym, 2 - jasny piasek nasypowy, bez m ateriału źródłowego, 3 - piasek z próchnicą, bez materiału źródłowego, 4 - próchnica z piaskiem, bez materiału źródłowego, 5 - próchnica szara, kulturow a, z węglami, 6 - pierw otna próchnica łąkowa, 7 - piasek calcowy, 7 A - szary, naw odniony piasek calcowy, 8, 9 - poziomy próchnicy torfowej - dw a poziom y, zastoiska lub bagna, 10 - calcowy,
0.5 1 m
Rys. 3. Parzęczew, gm. loco, woj. łódzkie. U kład warstw w wykopie I - profile S, W, N
1 - próchnica współczesna, 2 - ciemna próchnica kulturow a z węglami, 3 - glina nasypowa, ЗА - glina z piaskiem i węglami, 4 - spiaszczona próchnica z popiołem , 5 - żwir z piaskiem i próchnicą, 6 - wkop próchniczy, 7 - piasek nasypowy, 7A - piasek nasypowy szary, 7B - piasek nasypowy z żelaziakami, 8 - piasek biały z żelaziakami, 9 - zbutwiałe drewno, popiół, spalenizna, 10 - piasek ze żwirem, 11 - próchnica nasypowa,
12 - poziom kulturow y z gliną, 13 - próchnica pierwotna, 14 - piasek calcowy
135,5 135.0 134,5 131.0 133,5 133.0 13Z.5 132.0 131.5
Rys. 1. Gorzkowice, gm. loco, woj. piotrkowskie. Lokalizacja terenu badań
iortalicji b ąd ź też gruntow nych przebudów now oczesne elem enty pojaw iają się także w starszych założeniach, stanow iąc ich unow ocześnienie, ja k np. Pieskow a Skała czy Pińczów . P rzem iany te dotyczyły nie tylko rezydencji m agnackich, lecz także, choć w znacznie m niejszym stop n iu , niektórych m iast i tw ierdz państw ow ych. T e pierwsze to np. G d a ń sk , E lbląg, T o ru ń (duże ośrodki), czy S okołów M ałopolski, L ipsko, B rody (mniejsze m iasta). W śród tw ierdz wymienić m o żn a m . in. K am ieniec P odolski, K u d a k czy niedalekie od G orzkow ic K rzepice i C zęstochow ę. P o d o b n e procesy d a się zaobserw ow ać w przem ianach obronności dw oru szlacheckiego. W iek X V II jest okresem odejścia od pow szechnego uprzednio dw o ru pańskiego, w znie-sionego n a kopcu otoczonym w odą. Jednakże p o zo staw ian o n ad al elem enty ob ro n n e, np. w postaci płotów czy park an ó w . N iejed n o k ro tn ie w obliczu
zagrożeń, głównie n a terenie południow ej M ałopolski i R usi, pow staw ały o b ro n n e siedziby dw orskie. Stanow iły one redukcje dużych założeń palazzo
in fortezza, dostosow anych d o możliwości finansowych właścicieli. Przykładam i
są tu: B aligród, B ircza, D u k la , Łodygow ice, F re d ro p o l, N iebieszczany i W ielkie Oczy. W szystkie one są przykładem stosow ania now ożytnych, głów nie ziem nych, rozw iązań fortyfikacji bastionow ych.
O b o k tych założeń realizujących now oczesne kierunki arch itek tu ry m ili-tarnej, znane są liczne przykłady k o n ty n u o w an ia tradycyjnych rozw iązań, m im o iż nie m iały one wów'czas praktycznego znaczenia w now ożytnych działaniach m ilitarnych. Przeżyw ały się wówczas nad al w znoszone założenia typu basztow o-bastejow ego, np. K ruppe, W ęgierka czy D ą b ró w k a Starzeńska. R ealizo w an o ta k ż e założenia ty p u p alazzo in fo r te z z a z u m ocnieniam i bastejow ym i, np. Ja m n a D olna, Czaniec czy Ż uraw iczki „ o k o p ta ta rsk i” . Zapew ne do tego typu obiektów należy zaliczyć K luczew sko koło Przedborza, położone niedaleko G orzkow ic.
M ając n a względzie powyższe uwagi, m ożna stwierdzić, że obiekt w G o rz -kow icach nie znajduje ścisłych analogii w budow nictw ie obro n n y m Polski X V II w. Je d n a k o braz ten m oże być spow odow any tylko stanem p o z n a n ia p roblem u. W świetle o statnich bad ań , np. w Białej koło W ielunia52, Jan - kow icach koło R ad o m ia czy zidentyfikow ania obiek tu w K luczew sku53 m o żn a w ysunąć w niosek, że n a tym , „p u sty m ” d o tą d , terenie zn a jd u ją się je d n a k bardziej now oczesne X V II-w ieczne przykłady b udow nictw a o b ro n - no-rezydencjonalnego. W tej sytuacji skłonni jesteśm y uznać, że b ad an y przez nas o biekt jest zred u k o w an ą i p rzekształconą fo rm ą założenia (być m oże nie zrealizow anego do k ońca) typu palazzo in fo rte zza . N iestety, stan po zn a n ia dziejów G orzkow ic w X V II i X V III w. z jednej strony i b ra k datującego m ateriału archeologicznego z drugiej nie pozw alają n a wyciąganie daleko idących w niosków odnośnie do fu n d ato ró w funkcji obiektu. Niem niej jednak, sądzimy, że fundatorów należy szukać w kręgu rodziny K oniecpolskich lub W alew skich.
Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego 52 A. M a r c i n i a k - K a j z e r , T. J. H o r b a c z , L. K a j z e r , Nowożytne założenie obronne w miejscowości Biała, Łódź 1993, maszynopis w archiwum Państwowej Służby
O chrony Zabytków w Sieradzu.
53 A. M . S i k o r s k a , Wiejskie siedziby szlachty polskiej z czasów Saskich, Biblioteka M uzealnictwa i Ochrony Zabytków. Studia i M ateriały, t. 6, W arszawa 1991, ryc. 109.
2CÄ0C
w T * o * v A B C M l O lO )« lC 2 N ( J M U K K A M I M O * lO*THii 1Си м и м ( Я д о « OOWt CKTV I I C H * U * £ » A C . I A
С — * » l l »«10 HOWUA А ^ 2 ~ ^ 3 \ a M — l O ľ A U ľ A C J A * E H » T 0 W F u n d a m e n t ó w t u O T H V U ‘ 3 \ p r j e * r 0 j 8 P Г 2 9 1 O b ' ł k t A O - U S * * l 0 N t ^ * Z £ B I £ C H J * 0 W * 2 ~ Y j □ -и*эот|тусгнт редело *y*ów X “ Xi \ ' ^ p r z í k r O j f PO* Q O O i f k f t m B — э в г т т г о и т ZASno e u t z u Y “ Y^
w y pe tn is ko ro w k a w ko p y n o w o ż y tn e I
Rys. 4. Gorzkowice, gm. loco, woj. piotrkow skie. Plan w ykopów n a plateau obiektu
o .F o rt a li c ja ” w G o rz k o w ic a c h
ю о N>
Rys. 5. G orzkowice, gm. loco, woj. piotrkow skie. Profil N wykopów IV i X
1 - hum us, 2 - brunatnoszara próchnica z drobinam i gruzu ceglanego, 3 - żółty żwir z piaskiem , 4 - pom arańczow obrązow a glina z domieszką próchnicy i duzą ilością gruzu ceglanego, 5 - żółtopom arańczowy żwir z piaskiem , 6 - brunatnoszara próchnica z gruzem ceglanym i wtrętami
żółtego piasku, 7 - pom arańczow a glina
A le k sa n de r A n d rz e je w sk i, Ja n u sz P ie tr z a k
Rys. 6. Gorzkowice, gm. loco, woj. piotrkowskie. Plan wykopów w północnej części obiektu i rekonstrukcja budynku
О 5 т ---PRZEKňÔJ POZA OBIEKTEM --- ---- РЯ2ЕКЯ0и PRZEZ CeiBCT
j 1--- RELIKTY FUNDAMENTTÖW --- POZIOM CALCA W WYKOPĆ
A leksander Andrzejew ski, Janusz P ietrzak
T H E M O D E R N „FO R T A L 1C IU M ” IN G O R Z K O W IC E, PIO TRK Ó W V O IV OD ESH IP
Site I in Gorzkowie, Piotrków voivodeship, the so-called fortalicium is situated on the south-east o f the village, on the left bank o f the river Prutka. The object was form ed by digging a 7 m high and 10 m deep m oat which cut off a natural hum m ock spreading out along the river from the rest o f terrain. As a result o f this action a rectangle o f 110 m x 70 m was shaped. In the n o rth o f the object there is a hollow, 40 m wide wedging it into 30 m.
Altogether there were 29 excavations within the area o f 350 m 2 and the cubature of 300 m 3 was digged out. M oreover 100 bores (sorted out in seven strings) were m ade by a geological drill.
The excavations situated in a plateau o f the object resulted in a negative out-com e i.e. layers associated with the use o f it were not found. In the excavations located in the hollow (in the north of the object) relics o f wall foundations and their negatives were revealed. T he rem ains of a building of 27 m x 12,5 m were uncovered. It had presumably a military function.
Little o f archeological materials was found and the overwhelming m ajority comes from the m odern period or even present times.
The object in G orzkowice is regarded as an unfinished plan o f the so-called palazzo in fortezza which was being built in the first half o f 17th century and was soon interrupted by the Swedish wars. Therefore the foundation th a t had been planed there were never realized. M oreover, the masonry object which had already been built fell into pieces.
