Kazimierz Starzyk
ZAGRANICZNE INWESTYCJE BEZPOŚREDNIE W GOSPODARKACH W PROCESIE TRANSFORMACJI.
ASPEKTY TEORETYCZNE
Celem artykułu jest teoretyczne ujęcie zależności między zagranicznymi inw e stycjami bezpośrednimi a transformacją gospodarki.
Podstawową tezą opracowania jest twierdzenie, że zagraniczne inwestycje bezpośrednie, jako najbardziej zaawansowana forma międzynarodowej współpracy produkcyjnej, odgrywają kluczową rolę w procesach transformacji gospodarki, kształtując charakter jej międzynarodowej współpracy gospodarczej, a tym samym jej związki z gospodarką światową i w rezultacie jej międzynarodową konkurencyjność.
Z założenia referat ma charakter teoretyczny. Empirycznej weryfikacji pre zentowanych tez dokonano głównie w oparciu o zjawiska transformacji gospodarki ChRL, i to w sposób pobieżny (sygnalny)1.
Pojęcie i geopolityczny kontekst transformacji
Transformacja jest zwykle definiowana jako przechodzenie od określonego do tychczasowego systemu społeczno-ekonomicznego do nowego systemu2.
Rodzi się w związku z tym pytanie, czy w zakresie zjawiska transformacji, postrzeganej w sposób ogólny, można wyodrębnić transformację gospodarczą jako
' Szersze przedstawienie tej problematyki dokonane zostało m in. w: K. S ta r z y k , Zagraniczne inwesty
cje bezpośrednie w rozwoju gospodarczym Chin, [w:] Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w gospodarkach Azji Pacyfiku. Chiny, Korea Południowa, Tajwan, Wietnam, seria „Problemy Gospodarki Światowej”, t. 1, red. K. S ta r z y k ,
Warszawa 2001.
2 Zob. m.in.: M. L a v ig n e , The Econom ics o f Transition: fro m socialist econom y to m arket economy, London 1995; J. K o r n a i, From Socialism to Capitalism: What is m eant by tlie „Change o f System ?", “Paper” 1998 (jime), No. 4; L. B a l c e r o w i c z , Socjalizm, kapitalizm, transformacja. Szkice z przeło m u epok, Warszawa 1997; P. B o ż y k , 24 kraje Europy Środkow ej i Wschodniej. Transformacja, Warszawa 1999; M. B e lk a , W. T r z e c i a k o w s k i , D ynam ika transform acji polskiej gospodarki, Warszawa 1997; G. W. K o ło d k o , Ekono
sam oistny proces rozw ojow y m ający swoje specyficzne cele, środki, instrumenty i uw arunkow ania i czy proces ten m oże zachodzić w oderw aniu od systemu poli tycznego i ideologii. N a ogół uw aża się, że nie je st to m ożliw e. Jednak w przypad ku C hRL w tym kontekście pojaw iają się zasadnicze w ątpliw ości. W gospodarce tego kraju za chodzą procesy transform acji rynkow ej, natom iast na dzień dzisiejszy nie zaistniały zasadnicze zm iany system ow e, na jakich przecież polega pełna trans form acja. Zasadne w ięc je s t w świetle tego przypadku dostrzeżenie odrębności zjaw iska rynkow ej transform acji gospodarki od transform acji system ow ej, co nie oznacza jed n ak , że je s t m ożliw a pełna transform acja rynkow a bez transform acji system ow ej. Dlatego też kierunek transform acji, jak i w ybrała Polska, podobnie jak inne kraje Europy Środkow ej, polegający na założeniu przeprow adzenia transfor m acji system ow ej, k tó rą m ożna określać jak o transform ację pełną, je st jedynym w łaściw ym kierunkiem przem ian, jeżeli za cel nadrzędny przyjm ie się zbudow anie gospodarki rynkow ej o trw ałym charakterze. Spraw ą o tw artą pozostaje natomiast kw estia czasu, w jak im ten nadrzędny cel ostatecznie zostaje zrealizow any. W yni ka stąd podział na transform ację radykalną (której przykładem są kraje Europy Środkow ej) i transform ację gradualną (której przykładem są w łaśnie Chiny).
W przypadku transform acji gradualnej będziem y m ieć do czynienia w pierw szej jej fazie przede w szystkim z transform acją m echanizm ów ekonom icz nych. Przem iany o charakterze politycznym zachodzą stopniow o i m ają wym iar długookresow y. Przeciw nie, w transform acji radykalnej takie przem iany zachodzą ju ż na początku procesu transform acji w w yniku podjętych w ów czas decyzji poli
tycznych.
W arto podkreślić, że pow yższy problem m a nie tylko w ym iar teoretyczny, ale także praktyczny, zarów no z ekonom icznego, ja k i politycznego punktu w idze nia. Od przełom u lat osiem dziesiątych i dziew ięćdziesiątych procesy rynkowej transform acji nab ierają bow iem szczególnego znaczenia. U ich podstaw tkw ią oczekiw ania zrodzone przez korzyści, jak ie niesie ze so b ą gospodarka rynkowa. Podkreślm y, że jeżeli chodzi o geopolityczny kontekst transform acji rynkowej, to jej procesem zostało objętych 28 krajów: 10 Europy Środkowej i Wschodniej, b. NRD, 15 nowych państw powstałych po rozpadzie ZSRR oraz Chiny, M ongolia i Wietnam - w sumie około 35% ludności świata.
O grom nego w ym iaru tego procesu należy upatryw ać nie tylko w jego w pływ ie na rozwój społeczno-gospodarczy krajów nim objętych, ale rów nież na procesy globalizacji. T ransform acja w yw arła zasadniczy w pływ na geopolityczną strukturę gospodarki św iatow ej. N ależy z n ią w iązać następujące w ydarzenia i zja w iska: rozw iązanie Z SR R (w praktyce oznaczało to odejście od w spółzaw odnictw a dw óch system ów i tym sam ym pow ażne odpolitycznienie m iędzynarodow ych sto sunków gospodarczych), zjednoczenie N iem iec (niosące ze sobą now ą jako ść eko nom iczną i to w sercu Europy, dodajm y rów nież i w sąsiedztw ie Polski), rozw iąza nie R W PG (a w ięc i roku zerw ania z izolacją grupy państw Europy Środkowej i W schodniej), załam anie się układu W schód-Z achód, załam anie się trójbieguno wego układu gospodarki światowej W schód-Zachód-Południe, zmniejszenie poli
tycznej roli krajów słabo rozwiniętych na arenie międzynarodowej, wzrost znaczenia roli ChRL w gospodarce i polityce światowej, a także postępujący rozwój Wietnamu.
M odel transform acji rynkowej
O zakresie i dynam ice transform acji gospodarczej - niezależnie od czynnika po litycznego - d ecydują jej instrum enty oraz jej środki (rozum iane ja k o zasoby ludzkie, finansow e i m aterialne), służące realizacji celów staw ianych przed procesami transform acyjnym i.
K luczow ą rolę w transform acji odgryw ają cele ekonom iczne. Sprow adzają się one do podw yższania efektyw ności gospodarow ania, znajdującej swój wyraz we wzroście PKB, postępie technicznym, równowadze wewnętrznej i zewnętrznej, wzroście międzynarodowej konkurencyjności, a w rezultacie - we wzroście dobrobytu.
Jeżeli chodzi o środki transform acji, w artykule uw aga skoncentruje się na kapitale zagranicznym , a zw łaszcza inw estycjach bezpośrednich.
C zołow e m iejsce w śród środków transform acji zajm u ją zagraniczne inwestycje bezpośrednie, poniew aż stanow ią one niezastępow alne źródło finan sowania procesów restrukturyzacyjnych. Zanim zo stan ą om ów ione, w arto przy pomnieć, że źródła finansow ania transform acji gospodarki m ożna podzielić na w ew nętrzne i zew nętrzne.
W ew nętrznym źródłem finansow ania transform acji s ą oszczędności krajo we (akum ulacja w ew nętrzna). Gospodarki w procesie transform acji charakteryzuje szczupłość oszczędności w ew nętrznych. W ynika to z niedostatku oszczędności gospodarstw dom ow ych, niew ielkich rozm iarów reinw estow anego zysku rodzim e go sektora pryw atnego oraz ograniczonych m ożliw ości inwestycji z budżetu. D o datkowo sprawę kom plikuje niew ydolność sektora państw ow ego do generow ania zysku (postaw m y spraw ę jasn o - przedsiębiorstw a państw ow e g enerują straty we wszystkich gospodarkach transform acji).
W tej sytuacji zasadnicza rola przypada zew nętrznym źródłom finansow a nia transform acji, czyli w praktyce kapitałow i zagranicznem u.
W ykorzystanie zagranicznych inwestycji bezpośrednich jak o czynnika restrukturyzacji gospodarki zależne je st od kierunków i charakteru transform acji, w tym także od instrum entów j ą kształtujących.
W arto przypom nieć, że do podstaw ow ych instrum entów transform acji rynkowej m ożna zaliczyć: restrukturyzację instytucjonalnych podstaw systemu społeczno-ekonom icznego, zm ianę roli państwa, uw olnienie cen i handlu, otw arcie gospodarki, zm ianę opcji zagranicznej i m iędzynarodow ej polityki ekonom icznej, uporządkow anie spraw w łasnościow ych, reform ę instytucji finansow ych, w tym także stw orzenie instytucji ubezpieczeniow ych w łaściw ych dla gospodarki ryn kowej. W skażm y w tym kontekście jedynie na zm ianę roli państw a, która polega z jednej strony na ograniczeniu jeg o znaczenia jak o podm iotu działalności gospo darczej, z drugiej zaś - na odchodzeniu od bezpośredniego sterow ania procesam i
gospodarczymi w formie nakazów na rzecz pośredniego oddziaływania, m.in. przez politykę monetarną, kurs walutowy, politykę fiskalną i budżetową.
W pływ Z IB na transform ację gospodarki
Określenie wpływu zagranicznych inwestycji bezpośrednich na transformację go spodarki wym aga wcześniejszego zanalizowania zjawiska otwierania gospodarki.
O tw ieranie gospodarki m ożna zdefiniow ać jak o proces w iązania kie runków rozw oju danej gospodarki z kierunkam i rozw oju gospodarki światowej w celu podw yższenia efektyw ności gospodarow ania, znajdującej w yraz we w zroś cie produktu krajow ego brutto, postępie technicznym , rów now adze wewnętrznej i zew nętrznej, w zroście konkurencyjności i w zroście dobrobytu. O znacza to, że przejaw y otw ierania gospodarki m ożna .utożsam iać z ekonom icznym i celami jej transform acji.
Poniżej zo stan ą w yszczególnione istotniejsze elem enty koncepcji ot w ierania gospodarki i jej stosunek do gospodarki w procesie transform acji3. Jako w yjściow y elem ent koncepcji otw ierania gospodarki przyjm ujem y założenie o w zrastającym w pływ ie otoczenia na rozwój danej gospodarki, zw łaszcza na jej procesy inw estycyjne, w ykorzystując w tym celu pow iązania rzeczow e (handlowe, produkcyjne i naukow o-techniczne). K luczow ą rolę w tej kwestii odgryw ają tutaj pow iązania produkcyjne, w tym szczególnie w ram ach inwestycji bezpośrednich.
Podstaw ow ym w yznacznikiem otw ierania gospodarki je s t nadrzędne uw zględnienie w procesie inw estycyjnym m ożliw ości i potrzeb zagranicy, a pa trząc szerzej - kierunków rozw oju gospodarki światowej. M ożliw ości zagranicy są tutaj rozum iane ja k o jej obiektyw nie istniejące zdolności do transferu do danej gospodarki dóbr inw estycyjnych (oraz zaopatrzeniow ych) oraz jej skłonność do tego transferu. P otrzeby zagranicy m ożna utożsam iać z popytem zewnętrznym, którego przedm iotem m ogą być zarów no dobra inw estycyjne, ja k też konsum pcyjne i zaopatrzeniow e. W tym ostatnim przypadku kryterium otw ierania stanowi podejm ow anie decyzji inw estycyjnych w celu zw iększenia podaży eksportowej z m y ślą o w ykorzystaniu rynku zew nętrznego dla dyskontow ania korzyści w y nikających ze zw iększenia skali produkcji.
W ariant, w którym dom inującą rolę przy podejm ow aniu decyzji in w estycyjnych o dgryw ają m ożliw ości zagranicy, m ożna określić jak o otwieranie typu proim portow ego. M odel otw ierania gospodarki, w którym dom inującą rolę odgryw ają potrzeby zagranicy, będziem y określać jak o proeksportow y.
Z punktu w idzenia rów now agi zew nętrznej, a w konsekw encji i ogólnej, należy dążyć do tego, aby proces otw ierania gospodarki następow ał równolegle zarów no w ram ach m odelu proim portow ego, ja k i proeksportow ego. Takie zało żenie pow inno stanow ić jed en z podstaw ow ych elem entów koncepcji otwierania gospodarki w procesie transform acji. Jako jed en z w ażniejszych czynników należy
3 Por. K. S t a r z y k , M odele otw ierania gospodarki w procesie transform acji, [w:] Problemy handlu m ię dzynarodowego, red. K. B u d z o w s k i , S. W y d y m u s , Kraków 2003 s. 34 i nast.
tutaj w idzieć w iązanie importu z eksportem , głów nie w ram ach rozw ijania różnych form w spółpracy produkcyjnej, zw łaszcza zaś w form ie inw estycji bezpośrednich4. Takie w iązanie w ystępuje w przypadku gospodarki ChRL. Jego przejaw em jest nadw yżka eksportow a w ystępująca w gospodarce C hR L od przełom u lat osiem dziesiątych i dziew ięćdziesiątych, będąca rezultatem ekspansji eksportow ej przed siębiorstw z kapitałem zagranicznym . Brak jednakże takiego w iązania w odniesie niu do pozostałych gospodarek w procesie transform acji, w tym rów nież i Polski. Potw ierdzają to następujące dane.
W 2002 roku w spółczynnik opłacania im portu przez eksport w ynosił w przedsiębiorstw ach z kapitałem polskim około 81% , natom iast w przypadku przedsiębiorstw z kapitałem zagranicznym był w ów czas relatyw nie niższy i w y nosił około 70%. O znacza to, że na przedsiębiorstw a z udziałem kapitału zagra nicznego przypada przew ażająca część ujem nego salda bilansu handlow ego Polski. W 2002 roku nadw yżka im portow a w przypadku przedsiębiorstw z kapitałem zagranicznym w ynosiła około 9,7 mld USD, co stanow iło 70% ujem nego salda bilansu handlow ego Polski. Podobna sytuacja m iała m iejsce w latach 1999-2001 oraz w r. 20035.
N ależy zw rócić uwagę, że w w arunkach niedostatecznego poziom u zdolności do im portow ania m oże w ystąpić proces zam ykania gospodarki i tow a rzyszący mu rozwój produkcji antyim portow ej, charakterystyczny dla gospodarki rozwijającej się na podstaw ie m odelu autarkicznego. N a m arginesie tych rozważań rodzi się pytanie o to, jakim i przesłankam i należy się kierow ać przy pobudzaniu rozwoju produkcji antyim portow ej w gospodarce uczulonej na im port. D o takich, jak się wydaje, m ożna nadal zaliczyć w szystkie gospodarki w procesie transfor
macji, z wyjątkiem ChRL od drugiej połowy lat dziewięćdziesiątych (w pewnym sensie także Rosję ze względu na eksport ropy naftowej).
W ydaje się, że sytuacja w bilansie płatniczym , która musi być brana pod uwagę przy takiej decyzji, nie pow inna stanow ić kryterium zasadniczego, lecz pomocnicze. U ruchom ienie produkcji antyim portow ej w yłącznie z przyczyn trudności w bilansie płatniczym może okazać się w perspektyw ie zjaw iskiem niekorzystnym , poniew aż rozw ijanie takiej produkcji m oże okazać się nieefek tywne, a odbiegając od św iatow ych standardów technicznych, będzie w rezultacie obniżać zdolność konkurencyjną danej gospodarki w stosunku do zagranicy. Podejm owanie produkcji antyim portow ej m oże jednocześn ie pociągać ze sobą potrzebę dokonyw ania w sadu im portowego i w iązać się z trw ałym obciążeniem bilansu płatniczego im portem zaopatrzeniow ym (zarów no jeżeli chodzi o surowce i m ateriały do produkcji, ja k i elem enty kooperacyjne). D latego też realne efekty dewizowe (tj. oszczędności dew izow e po potrąceniu składnika im portow ego danej produkcji antyim portow ej) m ogą okazać się niew ielkie, a podjęta produkcja antyim portow a może obniżać ogólny poziom now oczesności gospodarki. O uru
4 Por. K. S t a r z y k , Bezpośrednie inwestycje zagraniczne a handel zagraniczny P olski, [w:] M ateriały konferencji naukowej, red. K. B u d z o w s k i , S. W y d y m u s , Kraków 1997.
chomieniu produkcji antyimportowej powinien w ięc decydować każdorazowo odpowiednio przeprowadzony rachunek ekonomiczny, wskazujący na opłacalność danego przedsięwzięcia antyimportowego w długich okresach.
Do korzystnych zjawisk związanych z zastosowaniem takiej strategii można zaliczyć m ożliw ość przesuwania popytu importowego z dóbr konsump cyjnych (gdyż popyt ten może być szybciej zaspokajany w ramach produkcji antyimportowej) na korzyść importu inwestycyjnego. Zaspokajanie popytu inwestycyjnego uzależnione jest jednak w dużym stopniu od importu kapitału, zwłaszcza w formie inwestycji bezpośrednich. Rodzi to pytanie, na jakich zasadach sprowadzać kapitał zagraniczny. Czy powinien to być import kapitału w formie kredytów, czy też inwestycji bezpośrednich.
Mimo, że ten dylemat nie jest przedmiotem niniejszego opracowania, to jednak warto zauważyć, że niezależnie od powszechnego koronnego argumentu na niekorzyść kredytów („pożyczone środki finansowe trzeba zwrócić”), przewaga ZIB sprowadza się przede wszystkim do tego, że z nimi związany jest na ogół bezpośredni transfer technologii, co w przypadku kredytów raczej bezpośrednio nie występuje.
Modele otwierania gospodarki a ZIB. Rola transferu technologii
W świetle pow yższych rozważań należy sformułować tezę, że zagraniczne inwestycje zajmują kluczowe miejsce w restrukturyzacji gospodarki w procesie transformacji i prowadzą do wzrostu jej konkurencyjności. Wynika to z tego, że przy zbyt niskim poziom ie oszczędności krajowych oraz deficycie bilansu obrotów bieżących restrukturyzacja gospodarki w procesie transformacji jest uzależniona od wzrostu transferu zagranicznych czynników produkcji, w tym głównie kapitału. Im większe będą jego rozmiary, tym większe może być jego oddziaływanie na tempo wzrostu gospodarki, zmiany jej struktury, dynamikę i strukturę produkcji, poziom usług, rynek pracy, potencjał innowacyjny. W konsekwencji coraz większa będzie jego rola w transferze technologii, która jako czynnik produkcji o charakterze jakościow ym kształtuje w zasadniczej mierze procesy współczesnej gospodarki światowej. Szczególnie ważne miejsce w tym transferze przypada inwestycjom bezpośrednim.
Podkreślmy, że ZIB niosą ze sobą nie tylko korzyści bezpośrednie (związane ze wzrostem akumulacji, produkcji, zatrudnienia i eksportu), ale także - jak żadna inna forma transferu kapitału - korzyści pośrednie (tzw. spili overs). Te ostatnie mają duże znaczenie dla gospodarek w procesie transformacji, ze względu na występującą w nich lukę technologiczną, organizacyjną, menedżerską, eduka cyjną itp. Zasadniczy w pływ mają ZIB zwłaszcza na pokonywanie luki techno logicznej6.
6 Por. K. S t a r z y k , Bezpośrednie inwestycje zagraniczne a transfer technologii w procesie transformacji, [w:] Bezpośrednie inw estycje zagraniczne w Polsce, red. Z. OI e s i ń s k i, W arszawa 1998.
N iekiedy m ożna spotkać się z poglądem , że inw estycje zagraniczne dotyczą głów nie przem ysłów tradycyjnych i w zw iązku z tym ich rola w transferze nowoczesnych technologii do gospodarki je st ograniczona. Z jedn ej strony, pogląd ten je st uzasadniony, jeśli w ziąć pod uwagę kierunki ogólnośw iatow ego postępu technicznego, z drugiej jednak, odpow iedź na pytanie, czy z punktu w idzenia transferu najnow szych technologii korzystniejsze dla gospodarki w procesie transform acji są inw estycje zagraniczne dokonyw ane w tzw. przem ysły w iodące7, czy też tradycyjne, nie m oże być jednoznaczna. Istnieją bow iem branże przem ysłu, które traktuje się jak o tradycyjne, a tym czasem dana inw estycja zagraniczna w takiej w łaśnie branży je s t nośnikiem now oczesności. N a przykład inw estycje w produkcję artykułów żyw nościow ych dotyczące transferu technologii z zakresu inżynierii genetycznej, a więc z założenia now oczesnej. Stąd o znaczeniu transferu technologii decydują nie tylko dziedziny, do których on je s t dokonyw any, ale także skala tego transferu, now oczesność, zdolność kreow ania eksportu, a przede wszystkim jeg o w pływ na konkurencyjność przedsiębiorstw , a w konsekw encji na konkurencyjność gospodarki jak o całości.
W arunkiem sine ąua non w zrostu efektyw ności gospodarow ania w pro cesie otw ierania gospodarki je s t więc transfer technologii. Spełnienie tego warunku rodzi z reguły problem finansow ania nadw yżki im portow ej, która je s t następstw em proim portow ego m odelu otw ierania, charakterystycznego dla pierw szej fazy transform acji. Ta sytuacja określa kluczow ą rolę ZIB w procesach transform acji gospodarki, gdyż są one zasadniczym nośnikiem now oczesnych technologii do go spodarki w procesie transform acji.
Tw ierdzenie, iż transfer technologii je s t zasadniczym czynnikiem restruk turyzacji i w zrostu efektyw ności gospodarki w procesie transform acji, w ydaje się tezą na pierw szy rzut oka dość banalną. T a w ręcz truistyczna zależność nabiera jednak ogrom nego w ym iaru problem ow ego, jeśli w ziąć pod uw agę niski poziom potencjału innow acyjnego gospodarek w procesie transform acji, odziedziczony po gospodarce planow ej, a także j e |o słaby rozwój w latach dziew ięćdziesiątych w w iększości krajów transform acji .
Do głów nych barier transferu technologii w gospodarce będącej w procesie transform acji należy zaliczyć - obok niskiego udziału w budżecie państw a w ydat ków na B+R i na szkolnictw o (co w konsekw encji rów nież opóźnia fizyczny dostęp do now ości św iatow ych) - m.in. brak system u pośrednictw a w procesie transferu technologii (w zakresie doradztw a, kojarzenia partnerów , prom ocji i w spółfinansow ania now ych rozw iązań). N ależy dodać do tego brak efektyw nych rozwiązań legislacyjnych prom ujących inw estow anie w projekty H i-Tech. Jest to o tyle istotne, że inw estow anie w branże o zaaw ansow anej technologii stanowi
7 Chodzi tu o tzw. przem ysły wysokiej techniki, do których zalicza się przedsiębiorstw a zatrudniające więcej niż 25 pracow ników naukow ych i inżynierów w działalności B+R na 1000 zatrudnionych ogółem, a ich wydatki na prace badaw czo-rozw ojow e kształtują się powyżej 3,5% sprzedaży netto danego przedsiębiorstw a czy branży. Przedsiębiorstw a te charakteryzuje obecnie najw yższa rentowność. W śród takich przedsiębiorstw w go spodarkach najbardziej rozwiniętych dominują przedsiębiorstwa związane z rozwojem technologii informacyjnych.
8 Por. K. S t a r z y k , Foreign Direct lnvestment, Technology Transfer a n d lnnovative P otential o f the Pol ish Economy, [w:] Foreign D irect lnvestm ent in a Transition Economy, red. M. W e r e s a , London 2000, s. 152.
z założenia nadrzędny priorytet rozwojowy gospodarki w procesie transformacji, gdyż branże te najbardziej efektywnie dyskontują rozwój nauki i prac badawczo- rozwojowych. Sytuację pogarsza ponadto słabość systemu upowszechniania tech nologii odziedziczonego po gospodarce planowej, w tym zwłaszcza niska zdolność dostosowawcza do trendów światowych. Ten niski poziom potencjału inno wacyjnego rodzi potrzebę importu technologii jako warunku restrukturyzacji gospodarki i tworzenia potencjału eksportowego. W konsekwencji stanowi on w y zwanie dla polityki przyciągania kapitału, zwłaszcza w formie inwestycji bezpo średnich, i staje się w związku z tym kluczowym elementem zagranicznej polityki ekonomicznej gospodarki w procesie transformacji.
Elementy zagranicznej polityki ekonomicznej w sektorze ZIB
Jako punkt w yjścia dla określenia kluczowych elem entów zagranicznej polityki ekonomicznej w sektorze ZIB należy przyjąć tezę o kluczowej roli czynników zewnętrznych w procesie transformacji gospodarki. Warto nawiązać wobec tego do problematyki modeli otwierania gospodarki i podkreślić, że w warunkach niedo statecznej zdolności do importu (ze względu na słabość potencjału eksportowego), a taka sytuacja charakteryzuje gospodarki w procesie transformacji (z wyjątkiem ChRL od połow y lat dziewięćdziesiątych), należy uznać nadwyżkę importową jako uzasadnione, pochodne zjawisko transferu technologii do gospodarki z zamiarem kreowania konkurencyjnego potencjału eksportowego, w myśl zależności, którą można przedstawić następująco:
—> Wzrost efektywności poprzez transfer technologii
i
—> Nadwyżka importowa (przesłanka kreowania potencjału eksportowego). Uwzględniając zaś kryterium salda bilansu handlowego, można rozróżnić trzy pod stawowe modele otwierania gospodarki:
(1) model proimportowy Im > Ex (I faza transformacji)/wykorzystanie nad wyżki importowej - import inwestycyjny/
(2) model zrównoważony Im = Ex (kluczowa rola ZIB)
(3) model proeksportowy Ex > Im (finansowanie nadwyżki importowej)
Proimportowy model otwierania gospodarki rodzi problem wykorzystania nadwyżki importowej. Przykład pozytywny: ChRL - wykorzystanie nadwyżki (w latach osiem dziesiątych i dziewięćdziesiątych średniorocznie ponad 50% im portu ogółem stanowił import inwestycyjny). Przykład negatywny: Polska - wyko rzystanie nadwyżki głównie na import zaopatrzeniowy (ok. 60% importu ogółem w latach 1999-2002, podczas gdy import inwestycyjny w ynosił około 16%). Prawidłowa ścieżka otwierania gospodarki ma w ięc następujący przebieg:
Istotnym czynnikiem podążania tak ą ścieżką rozw oju je s t zagraniczna polityka ekonom iczna w fazie proim portow ego otw ierania gospodarki. Jako uza sadnione należy uznać protekcjonistyczne w ów czas elem enty tej polityki. W fazie otwierania o charakterze proeksportow ym będą przew ażały tendencje libera- lizacyjne. Przykład Japonii, a także Korei Południow ej, Tajw anu i C hR L jest pod tym względem godnym uwagi: w okresie tw orzenia podstaw potencjału ekspor towego tych krajów zagraniczna polityka ekonom iczna m iała w swej istocie charakter protekcjonistyczny (w przypadku C hRL m iało to m iejsce w łaśnie w pierwszej fazie transform acji, tj. w latach 1978-1985), a dopiero po stw orzeniu tego potencjału zaczęły dom inow ać w niej tendencje liberalizacyjne.
W pierwszej fazie transform acji gospodarczej należy w ięc za zjaw isko prawidłowe uznać proim portow y typ otw ierania gospodarki i to w arzy szącą mu nadwyżkę im portow ą w ykorzystyw aną na cele rozw ojow e, zarów no przez fakt pozytywnego je j w pływ u na poziom akum ulacji, ja k i na prorozw ojow ą strukturę dóbr będących w dyspozycji danej gospodarki. W praktyce oznacza to pre ferowanie rozwoju takich powiązań z zagranicą, które sprzyjają przede w szystkim zw iększaniu importu dóbr inwestycyjnych, przeznaczonych głów nie na zaspoko jenie m odernizacyjnych potrzeb gospodarki.
Spośród gospodarek w procesie transform acji dotychczas jed y n ie C hRL jest dobrym przykładem zrów now ażonego procesu otw ierania gospodarki, którego podstawę stanowi w iązanie, od sam ego początku transform acji, im portu z eks portem oraz przechodzenie od proim portow ego m odelu otw ierania do m odelu proeksportowego. Stało się to m ożliw e m.in. dzięki selektyw nej i preferencyjnej polityce w stosunku do ZIB (m.in. przez tw orzenie uprzyw ilejow anych stref ekonom icznych), co znajduje w yraz w priorytetach gałęziow ych i branżow ych, przestrzeganiu wym ogu, aby m aszyny i urządzenia, technologie i m anagem ent były na najwyższym poziom ie światowym , a same inw estycje zagraniczne szybko się rentow ały i kreow ały od sam ego początku produkcję na eksport9. N ależy zauważyć, że pod tym w zględem gospodarka ChRL różni się od pozostałych, gdyż w w iększości z nich, w tym i w Polsce, proces otw ierania m a charakter niezrów no ważony, niesie ze sobą pogłębiający się ujem ny bilans obrotów bieżących, co w perspektyw ie rodzi strukturalne trudności finansow ania nadw yżki im portowej, stanowiąc w ręcz potencjalną przyczynę kryzysu finansow ego.
W finansow aniu nadwyżki im portowej występującej w chińskiej gospo darce do połow y lat osiem dziesiątych szczególnie istotne znaczenie m ają bez pośrednie inw estycje zagraniczne10, ze w zględu na ich decydującą rolę w procesie
9 Por. K. S t a r z y k , Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w rozw oju gospodarczym Chin, [w:] Zagranicz ne inwestycje bezpośrednie, red. K. S t a r z y k , W arszaw a 2001, s. 60 i nast.
10 Odrębny problem w tym kontekście stanowią inwestycje portfelowe. Nie są one przedmiotem niniejszej anali zy, gdyż różnica w trendach między ZIB a inwestycjami portfelowymi jest rezultatem odmiennych czynników spraw czych i motywacji między tymi dwoma rodzajami przepływów kapitałów prywatnych. Motywy ZIB ciążą w stronę problematyki konkurencji międzynarodowej, a te stanowią odniesienie dla niniejszego referatu; natomiast motywy inwe stycji portfelowych ciążą na ogól w stronę spekulacji oraz optymalnego wykorzystania oszczędności instytucjonalnych. Warto jednak dodać, że w przypadku długoterminowych lokat portfelowych jest możliwe także ich pozytywne oddziały wanie na procesy inwestycyjne i produkcyjne i tym samym wpływanie na konkurencyjność przedsiębiorstwa oraz
roz-inwestycyjnym w warunkach szczupłości oszczędności wewnętrznych, wystę pującej zresztą w e wszystkich gospodarkach przechodzących proces transformacji. W takiej sytuacji istotna rola w finansowaniu inwestycji przypada oszczędnościom zewnętrznym, których źródłem są różne formy współpracy międzynarodowej (wymiana handlowa, współpraca produkcyjna, w tym zwłaszcza w dziedzinie inwestycji bezpośrednich, oraz współpraca naukowo-techniczna). Chiny są dobrym przykładem w łaściw ego wykorzystania oszczędności zewnętrznych. Było to mo żliw e dzięki odpowiedniemu ukierunkowaniu zagranicznej polityki ekonomicznej.
Rodzi się tutaj kluczowe pytanie: jaka powinna być zagraniczna polityka ekonomiczna, aby mogła sprostać wyzwaniom stojącym przed gospodarkami w procesie transformacji? Czy z chińskich doświadczeń płyną wnioski dla gospo darek przechodzących ten proces?
Podzielając pogląd, że wykorzystywanie doświadczeń innych krajów jest zawsze obarczone ryzykiem wiążącym się z odmiennymi uwarunkowaniami ekonomicznymi, politycznymi i społecznymi, warto brać pod uwagę założenia koncepcji otwierania gospodarki i jej realizację w przypadku chińskiej gospodarki, zw łaszcza w fazie jej otwierania proimportowego, gdyż ona decyduje o późniejszej fazie otwierania proeksportowego. Warto podkreślić, że od samego początku transformacji gospodarki podstawowym warunkiem efektywnego przebiegu pro importowego jej otwierania jest wiązanie importu z eksportem, głównie w ramach różnych form współpracy produkcyjnej, w tym zwłaszcza w ramach takich inwestycji bezpośrednich, które kreują zdolności eksportowe. W warunkach niedoboru dewiz m ogą być także wykorzystywane różnego rodzaju transakcje kompensacyjne realizowane na szczeblu przedsiębiorstw, zwłaszcza w tych kra jach, które mają trudności płatnicze. Wynika to z wymogu stwarzania trwałych warunków dochodzenia do zewnętrznej i wewnętrznej równowagi gospodarki przy rosnącym popycie importowym, co właśnie uzasadnia stosowanie w pierwszej fazie transformacji odpowiednich instrumentów protekcjonistycznych w zagranicz nej polityce ekonomicznej, zarówno w polityce handlowej, jak również w dziedzinie importu kapitału i transferu technologii. Natomiast wraz z przecho dzeniem do nadwyżki eksportowej należy oczekiwać zdecydowanej liberalizacji polityki handlowej. Przyczyn w ięc niezrównoważonego otwierania większości gospodarek w procesie transformacji, w tym i polskiej, należy upatrywać m.in. w zbyt liberalnej, w stosunku do zdolności konkurencyjnej gospodarki, zagranicz nej polityki ekonomicznej, choć zasadniczymi przyczynami są zaniedbania w budowaniu potencjału innowacyjnego i konkurencyjnego potencjału eksporto wego, będącego jeg o pochodną.
miary jego eksportu. W tym kontekście m ogą w przyszłości okazać się przydatne doświadczenia chińskie w dziedzinie tworzenia rynku kapitałowego i jego otwarcia na kapitał zagraniczny.
