Streszczenie
Rozwaono moliwoci jakie daje audyt sektora bankowego w przypadku wyko-rzystania podejcia systemowego. Przedstawiono rónorodno sektora bankowego w Polsce i jego powizania z europejskim systemem bankowym. Opisano istniejce mechanizmy audytu, kontroli i nadzoru sektora bankowego. Omówiono problemy wynikajce z braku powiza midzy nimi i wymiany informacji. Zaproponowano rozwizanie oparte o podejcie systemowe. Przedstawiono wnioski kocowe.
Słowa kluczowe: audyt systemowy, narzdzia wspomagajce analiz diagnostyczn, sektor ban-kowy, zarzdzanie wiedz.
1. Wprowadzenie
Podstawowym celem niniejszej publikacji jest próba przedstawienia moliwoci, jakie daje audyt sektora bankowego w Polsce w przypadku wykorzystania podejcia systemowego. Nazwa bank pochodzi od włoskiej nazwy banco, czyli ławki, kontuaru, przy którym pracowali włoscy handlarze. Zajmowali si oni przede wszystkim przekazywaniem pienidzy od jednego klienta do drugiego. Obecnie w literaturze [1] mona spotka nastpujce wyjanienie:
" Bank to instytucja finansowa, której zadaniem jest obsługa obiegu pienidza oraz skupianie wolnych kapitałów finansowych i oszczdnoci oraz przekształcanie ich w kapitały funkcjonujce." Sektor bankowy obejmuje całokształt instytucji bankowych, a take normy okrelajce wzajemne powizania i stosunki z otoczeniem. O sektorze bankowym mona jednak mówi dopiero wów-czas, gdy rozwój banków, a take rynków finansowych, pozwol na ustalenie zasad struktury tego sektora. Dlatego te dopiero powstanie wielopoziomowego układu, złoonego z banku centralnego (emisyjnego) i banków komercyjnych, jest uznawane za podstaw dla okrelenia si sektora ban-kowego.
Sektor bankowy obejmuje nastpujce podstawowe grupy banków: • banki centralne powstałe na bazie banków emisyjnych,
• banki operacyjne (komercyjne, handlowe), • banki specjalne (wyspecjalizowane), • spółdzielczo kredytow,
• kasy oszczdnociowe.
Zasady funkcjonowania sektora bankowego w kadym kraju okrela prawo bankowe, czyli zbiór ustaw, dekretów, zarzdze i innych aktów prawnych regulujcych działalno banków. Ustala ono m.in. rodzaje banków, ich czynnoci, rol banku centralnego oraz zadania nadzoru ban-kowego. Nowe prawo bankowe w Polsce [2], obowizujce od 1 stycznia 1998 r., okrela zasady działalnoci bankowej, tworzenia i organizacji banków oraz zasady sprawowania nadzoru banko-wego, postpowania naprawczego i likwidacji banków. Cech charakterystyczn tego prawa jest
to, e odnosi si ono wyłcznie do banków i stosunków midzy bankiem a klientem, a nie obowi-zuje innych przedsibiorstw.
Ramowe przepisy dotyczce operacji bankowych zawieraj nastpujce rozdziały ustawy: • rachunki bankowe,
• bankowe rozliczenia pienine, • kredyty i poyczki pienine,
• gwarancje bankowe, porczenia i akredytywy, • emisja bankowych papierów wartociowych.
Wykonujc te operacje, banki s ustawowo zobowizane do utrzymania płynnoci płatniczej, zapewniajcej wywizanie si z wszystkich zobowiza zgodnie z terminem ich płatnoci. W tym celu przepisy ustawy wprowadzaj rozwizanie słuce zapewnieniu bezpieczestwa rodków pie-ninych powierzonych bankom przez klientów.
Jednak w cigu ostatnich lat obserwowana jest tendencja do coraz dalej idcej dereglamenta-cji bankowoci, czyli zmniejszenia ogranicze, znoszenia norm [3]. Ustawy w cigu najbliszych lat bd stopniowo rewidowane i uzupełniane, m.in. w celu coraz bliszego dostosowania prawa polskiego do norm Unii Europejskiej.
Zdolno sektora bankowego do zachowania płynnoci finansowej oraz poszczególnych ban-ków do pokrywania strat i ryzyka z kapitału własnego nieodłcznie towarzyszcego ich działalno-ci nazywamy stabilnodziałalno-ci systemu bankowego. Zaley ona od trzech podstawowych czynników:
• stopnia konkurencji panujcej na rynku finansowym, • struktury instytucjonalnej systemu bankowego, • sprawnoci funkcjonowania samych banków.
Podstawowymi funkcjami sektora bankowego s:
• kreowanie przez bank emisyjny pienidza jako ostatecznego rodka zapłaty, • kreowanie przez banki operacyjne pienidza jako rodka płatniczego, • zaspakajanie zapotrzebowania na pienidz za pomoc kredytu,
• poredniczenie midzy posiadaczami rodków pieninych i ich uytkownikami. Na rozwój sektora bankowego wywieraj wpływ nastpujce czynniki:
• porzdek społeczny i gospodarczy, który okrela społeczne wartoci i cele gospodarcze, • struktura i wielko popytu na usługi bankowe,
• regulacje prawne działa bankowych, • skłonno banków do innowacji.
Wszystkie te czynniki s ze sob cile powizane i naley je rozpatrywa we wzajemnym zwizku – podejcie systemowe. Uwzgldnienie tych czynników moe by skuteczn dwigni rozwoju sektora bankowego ukierunkowanego przez nadrzdne cele systemu gospodarczego. 2. Kontrola, nadzór i audyt sektora bankowego
Przedstawiony powyej złoony układ sektora bankowego podlega wielostronnej kontroli w ramach stałego nadzoru i sporadycznego audytu. Celem tych poczyna jest zapewnienie bezpieczestwa sektora bankowego. Mona rozróni dwie podstawowe formy tej kontroli: wewntrzn i zewntrzn.
Kontrola wewntrzna istnieje w kadej instytucji sektora bankowego i jest ukierunkowana w pierwszej kolejnoci na zabezpieczenie jej własnych wewntrznych interesów, za dopiero
w drugiej kolejnoci interesów jej klientów. Pewnym odstpstwem jest audyt systemów informatycznych, który jest ukierunkowany nie tylko na bezpieczestwo danych (a wic równie danych klientów), ale te na zapewnienie kompatybilnoci tych systemów z informatycznymi systemami zewntrznymi.
Taka sytuacja powoduje, e kontrola zewntrzna w kadym kraju jest niewyobraalnie rozbudowana i rozwija si nadal w sposób dynamiczny. Dominujca rola przypada tu na bank centralny. W przypadku Polski wynika to bezporednio z jego podstawowych, ustawowych funkcji [4] - Narodowy Bank Polski, jako bank centralny, pełni trzy podstawowe funkcje:
Bank emisyjny. NBP ma wyłczne prawo emitowania znaków pieninych bdcych prawnym rodkiem płatniczym w Polsce. Narodowy Bank Polski okrela wielko ich emisji oraz moment wprowadzenia do obiegu, za którego płynno odpowiada. Ponadto, organizuje obieg pieniny i reguluje ilo pienidza w obiegu.
Bank banków. NBP pełni w stosunku do banków funkcje regulacyjne, które maj na celu za-pewnienie bezpieczestwa depozytów zgromadzonych w bankach oraz stabilnoci sektora banko-wego. Organizuje system rozlicze pieninych, prowadzi biece rozrachunki midzybankowe i aktywnie uczestniczy w midzybankowym rynku pieninym. Narodowy Bank Polski jest odpo-wiedzialny za stabilno i bezpieczestwo całego systemu bankowego. Pełnic funkcj banku ban-ków, sprawuje kontrol nad działalnoci banban-ków, a w szczególnoci nad przestrzeganiem przepi-sów prawa bankowego. Ponadto NBP nadzoruje systemy płatnoci w Polsce.
Centralny bank pastwa. NBP prowadzi obsług bankow budetu pastwa, prowadzi rachunki bankowe rzdu i centralnych instytucji pastwowych, pastwowych funduszy celowych i pastwowych jednostek budetowych oraz realizuje ich zlecenia płatnicze.
Dominujc rol w nadzorze polskiego sektora bankowego pełni Komisja Nadzoru Bankowego [5]. Organem wykonawczym Komisji, realizujcym i koordynujcym decyzje oraz okrelone przez ni zadania jest, wydzielony organizacyjnie w strukturze NBP, Generalny Inspektorat Nadzoru Bankowego. Do zada Komisji Nadzoru Bankowego naley w szczególnoci:
• okrelanie zasad działania banków zapewniajcych bezpieczestwo rodków pieninych zgromadzonych przez klientów w bankach,
• nadzorowanie banków w zakresie przestrzegania okrelonych ustaw, statutu i innych przepisów prawa oraz obowizujcych je norm finansowych,
• dokonywanie okresowych ocen stanu ekonomicznego banków i przedstawianie ich Radzie Polityki Pieninej [6] oraz wpływu polityki pieninej, podatkowej i nadzorczej na ich rozwój,
• opiniowanie zasad organizacji nadzoru bankowego i ustalanie trybu jego wykonywania. Zgodnie z art. 77 ust. 2 ustawy o nadzorze nad rynkiem finansowym do 31 grudnia 2007 roku Ko-misja Nadzoru Bankowego, działa w składzie:
• Przewodniczcy Komisji - Przewodniczcy Komisji Nadzoru Finansowego albo wyzna-czony przez niego Zastpca Przewodniczcego;
• Zastpca Przewodniczcego Komisji - minister właciwy do spraw instytucji finansowych lub delegowany przez niego sekretarz lub podsekretarz stanu w urzdzie obsługujcym ministra właciwego do spraw instytucji finansowych;
• Prezes Zarzdu Bankowego Funduszu Gwarancyjnego;
• Prezes Narodowego Banku Polskiego albo wyznaczony przez niego Wiceprezes Narodo-wego Banku Polskiego;
• przedstawiciel ministra właciwego do spraw instytucji finansowych; • Generalny Inspektor Nadzoru Bankowego.
Celem nadzoru, prowadzonego przez Komisj Nadzoru Bankowego i realizowanego przez Generalny Inspektorat Nadzoru Bankowego, jest monitorowanie i ograniczenie nadmiernego poziomu rónych rodzajów ryzyka podejmowanego przez banki, które to ryzyka mogłyby mie negatywny wpływ na bezpieczestwo depozytów powierzonych bankom oraz zagrozi stabilnoci systemu finansowego. GINB dopuszcza i zakłada w swoim podejciu to, e banki podejmuj ryzyko, ale jednoczenie analizuje czy wielko tego ryzyka jest w rozsdnej proporcji do posiadanego przez bank kapitału, uzyskiwanego wyniku finansowego, utworzonych rezerw oraz jakoci systemów zarzdzania ryzykiem. Działania Komisji Nadzoru Bankowego oraz GINB nie zwalniaj kierownictwa banków od ostatecznej odpowiedzialnoci za zarzdzan instytucj, gdy GINB nie uzurpuje sobie prawa i odpowiedzialnoci za codzienne zarzdzanie bankiem.
Głównymi narzdziami GINB w realizacji powierzonych przez Komisj Nadzoru Bankowego zada s: właciwa i profesjonalna ocena adekwatnoci i kwalifikacji kierownictwa banków (proces licencjonowania i monitorowania struktury zarzdczej oraz włacicielskiej), tworzenie regulacji limitujcych ryzyko (m.in. współczynnik wypłacalnoci, limit na otwart pozycj walutow netto), monitorowanie sytuacji finansowej banków poprzez okresow sprawozdawczo nadsyłan do NBP i wykrywanie sygnałów wiadczcych o potencjalnych zagroeniach stabilnoci banków, inspekcje na miejscu w bankach celem oceny poziomu i sposobu zarzdzania ryzykami przez banki oraz zgodnoci ich działania z prawem i dobr praktyk bankow.
W ramach tej działalnoci opracowano m.in. nowy System Informacji Sprawozdawczej (SIS), który bdzie obowizywał wszystkie banki działajce w Polsce [7]. Zgodnie z jego załoeniami sprawozdania banków komercyjnych oraz niezrzeszonego banku spółdzielczego (KBS), niezalenie od kontroli systemowej, przechodz równie weryfikacj merytoryczn, majc na celu sprawdzenie spójnoci sprawozda.
Kolejn instytucj zajmujc si kontrol i nadzorem sektora bankowego w Polsce jest Ministerstwo Finansów. Na 38 departamentów MF a 14 bezporednio, lub porednio zajmuj si nadzorem sektora bankowego. W zakres tej działalnoci wchodzi równie analiza wyników audytów poszczególnych banków prowadzonych przez renomowane firmy (jak np. PricewaterhouseCoopers). Pac analityczn zajmuje si równie NBP. W szczególnoci w ramach seminarium naukowych Instytutu Ekonomicznego NBP opracowano raporty dotyczce m.in. adaptacyjnoci gospodarki polskiej do szoków makroekonomicznych [8], wpływu bezporednich inwestycji zagranicznych [9], czy te problemu tzw. „bbli” na rynku nieruchomoci mieszkaniowych [10]. Istotne miejsce zajmuj tu raporty dotyczce wpływu, w szczególnoci na polski sektor bankowy, procesów zwizanych z przejciem na euro [11].
Mona wic twierdzi , e kontrola, nadzór i audyt sektora bankowego w Polsce s tak rozbudowane, e powinno to zapewni pełne bezpieczestwo tego sektora (co przy kadej okazji usilnie podkrelaj oficjalne rodki przekazu). A jednak pewne wtpliwoci istniej i spróbujemy je rozway poniej.
3. Podejcie systemowe
Podstawowa wtpliwo , co do skutecznoci tego rozbudowanego układu kontroli, nadzoru i audytu sektora bankowego, wynika z braku (prawie całkowitego) przepływu informacji o wyni-kach dokonanych kontroli i audytów pomidzy poszczególnymi instytucjami odpowiedzialnymi za bezpieczestwo sektora bankowego. W odniesieniu do kontroli wewntrznej moe to jeszcze mie jakie racjonalne uzasadnienie, jednak w przypadku kontroli i audytów zewntrznych wiadczy jedynie o ich niedoskonałoci. Podstawowy zarzut – brak podejcia systemowego.
Podejcie systemowe do tak złoonej problematyki jak audyt sektora bankowego moe mie wiele propozycji rozwiza: uwzgldnienie powiza z otoczeniem, badany obiekt jako system, wieloaspektowo , badania interdyscyplinarne, badania operacyjne jako podstawa, logistyka jako podstawa i wiele innych. Wydaje si jednak, e budowa modelu badanego obiektu jest najbardziej istotnym elementem rozwizania problemu [12]. Wynika to ze specyfiki podejcia systemowego do konkretnie rozpatrywanego zadania – audytu sektora bankowego. Bogata literatura w zakresie teo-rii organizacji, np. fundamentalna praca prof. J.Zieleniewskiego [13], reprezentuje tzw. klasyczne podejcie, w którym badany obiekt jest rozpatrywany wieloaspektowo w sposób nawzajem nieza-leny (Rys. 1).
Ze wzgldu na sprzeczne nieraz interesy, zawarte w poszczególnych projektach usprawnie, moe si zdarzy , e wynik kocowy wdroenia tych usprawnie bdzie niekorzystny dla badane-go obiektu. Wynika z tebadane-go konieczno innebadane-go podejcia do zagadnienia - włanie systemowebadane-go. Nie twierdz, e to co chciałbym tu zaproponowa jest jedynie słusznym ujciem tego zagadnienia. Jest to jeszcze jedna próba rozwizania tego problemu, polegajca na wprowadzeniu pomidzy ywym obiektem a propozycjami jego usprawnie pewnego rodzaju buforu, w postaci modelu glo-balnego (systemowego), na którym zostałyby uprzednio sprawdzone róne aspekty rozwiza. Wyniki negatywne powodowałyby zmian załoe aspektowych i dopiero ogólnie akceptowany wynik pozytywny byłby wdraany na obiekcie rzeczywistym (Rys. 2).
Oczywicie idealnym modelem globalnym byłby model, który uwzgldniałby wszystkie mo-liwe (dzi i jutro) aspekty. Jest to niemomo-liwe, jednak konsekwentne denie do tego ideału, reali-zowane m.in. w trakcie tworzenia i wieloletniego rozwoju metody DIANA, dało jak si wydaje obiecujce wyniki [12].
4. Model systemowy sektora bankowego
W oparciu o dowiadczenia z metody DIANA mona zaproponowa model sektora banko-wego w postaci polihierarchicznej, wielopoziomowej, przestrzennej sieci powiza informacyj-nych, który przedstawiono na Rys. 3:
Rys. 3. Wielopoziomowy model sektora bankowego ( ródło: własne)
Powyszy model uzupełniaj powizania z otoczeniem. Jest to niezwykle istotna sprawa, dla-tego naley uwzgldni wszystkie najwaniejsze sygnalizowane w literaturze aspekty relacji: obiekt – otoczenie.
5. Wnioski kocowe
Powysza propozycja stworzenia audytu systemowego wymaga oczywicie jeszcze wielu szczegółowych prac, jednak wydaje si e ten wysiłek warto wykona , szczególnie w obliczu sytuacji kryzysowej. Wymaga to zastosowania nowoczesnych metod, opartych o analiz systemow oraz nowoczesnych narzdzi wykorzystujcych te metody w oparciu o technik komputerow do wspomagania tych procesów. Kluczow rol bdzie odgrywa zbudowanie odpowiedniego szczegółowego modelu sektora bankowego, który uwzgldniałby wszystkie istotne aspekty jego funkcjonowania. Dziki temu moliwa byłaby wieloaspektowa analiza diagnostyczna i usprawnianie sektora bankowego oraz wielowariantowe i bezpieczne (bo na modelu) projektowanie poszczególnych elementów tego sektora.
Kształt polskiego sektora bankowego to efekt procesów, które zachodziły na tym obszarze w cigu ostatnich kilkunastu lat. Sporód kilkudziesiciu (51 - stan na koniec lipca 2007) banków komercyjnych, które na nim działaj, najwiksz grup stanowi banki w wikszoci, bd w całoci sprywatyzowane. W ich prywatyzacji brały udział najwiksze finansowe instytucje w Europie i na wiecie [14]. Std (jak pokazuje tabela 1) bardzo due udziały własnociowe w polskich bankach maj inwestorzy zagraniczni:
Tabela 1.Struktura własnociowa banków w Polsce Struktura własnociowa banków w Polsce (stan na 30 lipiec 2007 r.)
inwestorzy zagraniczni 70%
Skarb Pastwa 11,1%
pastwowe osoby prawne 2,2%
udziałowcy banków spółdzielczych 4,2%
pozostałe podmioty krajowe 12,2%
drobni akcjonariusze 13,3%
ródło: [14]
Powinno to stanowi rodzaj dzwonka alarmowego i pozostawiam to bez komentarza. Wresz-cie prawdziwym wyzwaniem bdzie uwzgldnienie w modelu powiza polskiego sektora banko-wego z Europejskim systemem bankowym [15] oraz procesów zwizanych z przejciem na euro [16].
Bibliografia
1. System bankowy - Słownik wybranych terminów (praca zbiorowa), http://www.business.gov.pl/System,bankowy,i,uslugi,finansowe,66.html
2. MinisterstwoFinansówRPhttp://www.mf.gov.pl/index.php?const= 1&dzial =11&wysw= 2&sub=sub2
3. Narodowy Bank Polski http://www.nbp.pl/Home.aspx?f=onbp/organizacja/
4. Podstawowe funkcje NBP http://www.nbp.pl/Home.aspx?f=onbp/informacje/funkcje_ banku_centralnego.html
5. Komisja Nadzoru Bankowego http://www.nbp.pl/Home.aspx?f=onbp/organizacja/ komisja.html
6. Synteza Raportu o sytuacji sektora bankowego w 2007 r. (praca zbiorowa), Raporty Komisji Nadzoru Bankowego, Wyd. NBP, Warszawa, 2008
7. SIS – nowy system sprawozdawczoci banków, http://www.nbp.gov.pl
8. M. Bukowski, G. Koloch, P. Lewandowski: Adaptacyjno gospodarki polskiej do szoków makroekonomicznych (Instytut Bada Strukturalnych), Mat. Sem. Instytutu Ekonomicznego NBP, padziernik 2008, http://www.nbp.gov.pl/
9. K. Lada, G.Tchorek: Przepływy Bezposrednich Inwestycji Zagranicznych w Europie a utworzenie strefy euro, Mat. Sem. Instytutu Ekonomicznego NBP, wrzesie 2008, http://www.nbp.gov.pl/
10. J. Łaszek, H. Augustyniak, M. Widłak: Euro a ryzyko bbli na rynku nieruchomoci mieszkaniowych, Mat. Sem. Instytutu Ekonomicznego NBP, wrzesie 2008, http://www.nbp.gov.pl/
11. J. Grabczyski, J. Hylewski, A. Roy, E. Szafarczyk, M. Zieliska: Skutki integracji walutowej dla procesu zarzdzania rezerwami dewizowymi w NBP, Mat. Sem. Instytutu Ekonomicznego NBP, grudzie 2008, http://www.nbp.gov.pl/
12. Michalewski E.: Podstawy metody analizy diagnostycznej i projektowania systemów zarzdzania (metoda DIANA). Wyd. IBS PAN, Seria Badania Systemowe, tom 34, Warszawa 2004
13. J. Zieleniewski: "Organizacja i zarzdzanie ", PWN, Warszawa, 1979.
14. System bankowy i usługi finansowe, http://www.business.gov.pl/System,bankowy, i,uslugi,finansowe
15. Europejski system bankowy, http://www.business.gov.pl/ESB 16. Pienidz rezerwowy i czynniki jego kreacji (http://www.nbp.gov.pl)
CAPABILITIES OF SYSTEMS AUDIT OF BANK SECTORS IN POLAND
Summary
Capabilities in case of utilization of system approach consider that give audit sector bank. Diversity of bank sector present in Poland and with European Banking System coherence . It describe existing mechanisms of audit, control and oversight of bank sector. It discuss subsequent problems from lack of coherence between them and exchanges of information. Based solution suggest about system approach. It present final conclusions..
Keywords: systems audit, instruments of computer-aided analysis diagnostic, bank sector, knowl-edge management.
Edward Michalewski
Instytut Bada Systemowych PAN, Warszawa, Newelska 6
e-mail: Edward.Michalewski@ibspan.waw.pl http://www.ibspan.waw.pl/~michalew
