Profesor Jerzy Znosko – tektonik, stratygraf, odkrywca z³ó¿
Jerzy B. Miecznik
1Professor Jerzy Znosko – tectonicist, stratigrapher, discoverer of deposits. Prz. Geol., 66: 742–751.
A b s t r a c t. Professor Jerzy Znosko (1922–2017), Polish geologist, graduated from the Jagiellonian University in Cracow, student of Professor Marian Ksi¹¿kiewicz, connected his entire professional life with the Polish Geolo-gical Institute in Warsaw. Initially, Professor Znosko worked on the Jurassic, especially Middle Jurassic stratigra-phy in the Polish Lowlands, and sedimentary iron ore deposits in this series (£êczyca deposit). In subsequent years, he was concerned with prospecting for iron ore deposits in the East European Precambrian Platform (Craton). In 1962, Professor Znosko discovered the large vanadium-bearing ilmenite-magnetite deposit in the Suwa³ki Anor-thosite Massif (Krzemianka). Professor Znosko was one of the most prominent regional geologists and tectonicists of the Polish Lowlands. He was a supporter of the view on the existence of the Caledonian Orogen along the SW margin of the East European Precambrian Platform (Craton) (so-called circum-Fennoscandian branch of the Caledonides), and was developing this idea for a long time. Results of his research have found their manifestations on international tectonic maps of Europe, including the 1998 Tectonic Atlas of Poland, being his crowning achievement.
Keywords: tectonics of Poland, Caledonides, Teisseyre-Tornquist Zone, iron ore deposits in Poland
W dniu 12 grudnia 2017 r. odby³a siê w Pañstwowym Instytucie Geologicznym – Pañstwowym Instytucie Ba-dawczym (PIG-PIB) w Warszawie Sesja naukowa
poœwiê-cona pamiêci profesora Jerzego Znoski, który zmar³ 11
stycznia 2017 r. (www.pgi.gov.pl/aktualnosci/display/103-54-pamieci-jerzego-znosko). Patronat nad wydarzeniem obj¹³ PIG-PIB oraz Polskie Towarzystwo Geologiczne. Przygotowanie spotkania pozostawia³o, niestety, wiele do ¿yczenia. Organizatorzy nie wykorzystali okazji do pre-zentacji dorobku naukowego profesora i jego roli w polskiej tektonice. Sesja by³a prze³adowana referatmi, z których czêœæ nie mia³a wiele wspólnego z dzia³alnoœci¹ prof. Znoski i brakowa³o czasu na dyskusje. Postaæ Jerzego Znoski w trakcie kolejnych wyst¹pieñ coraz bardziej ginê³a, jakby to nie Jemu by³a poœwiêcona sesja. Nie wiem jakie by³y inten-cje jej organizatorów.
Niniejszy artyku³ o Profesorze, którego zna³em i podzi-wia³em, jest moj¹ reakcj¹ na to niezbyt udane spotkanie, prób¹ przypomnienia Jego roli w powojennych osi¹gniê-ciach polskiej geologii, niedocenianej przez wspó³czesnych tuzów tektoniki. Profesor Jerzy Znosko (1922–2017) da³ siê poznaæ jako wybitny badacz utworów jury i zas³u¿y³ jako odkrywca z³ó¿ ¿elaza (£êczyca, Krzemianka). Jednak mimo tych powa¿nych osi¹gniêæ jest pamiêtany przede wszystkim jako czo³owy tektonik z³otego okresu polskiej geologii, przypadaj¹cego na lata 50–80. XX w. Pisa³ po latach: ...badania tektoniczne (...) ow³adnê³y mn¹
nies³y-chanie szybko i w krótkim czasie sta³y siê dominant¹ moje-go trudu naukowemoje-go i moich twórczych niepokojów (Znosko,
2007). Jego gor¹ce polemiki naukowe z prof. W³adys³awem Po¿aryskim budzi³y ¿ywe zainteresowanie w œrodowisku geologów tamtych lat i jeszcze dzisiaj s¹ wspominane w krêgu instytutowych emerytów. Od czasu opublikowania
w 1998 r. jego ostatniej syntezy tektoniki Polski – Mapy
tektonicznej Polski w skali 1 : 500 000 minê³o 20 lat
(Znosko, 1998).
Jerzy Znosko, urodzony w £odzi 20 stycznia 1922 r., by³ synem Konstantego, kombatanta 4. Dywizji Strzelców Polskich gen. Lucjana ¯eligowskiego, uczestnika Bitwy Warszawskiej w sierpniu 1920 r., który powa¿nie zraniony trafi³ podczas d³ugiego leczenia w rêce pielêgniarki wolon-tariuszki Bronis³awy Ciep³uchy. Tak zrodzi³a siê wojenna mi³oœæ i ma³¿eñstwo, w którym przyszed³ na œwiat Jerzy. Od pocz¹tku odznacza³ siê on wielk¹ ¿ywoœci¹ umys³u i temperamentem, ale nie od razu wykazywa³ sk³onnoœci naukowe. W m³odoœci najwiêcej czasu spêdza³ na boisku sportowym i na planszy szermierczej, kwalifikuj¹c siê w 1939 r. do kadry narodowej we florecie, z szansami na
nie-Z MINIONYCH Cnie-ZASÓW
1
Emerytowany pracownik PIG-PIB; jerzybartm@gmail.com
dosz³¹ z powodu wybuchu wojny olimpiadê w Helsinkach. We wrzeœniu 1939 r. doœwiadczy³ losu ¿o³nierza, najpierw w batalionie wartowniczym, a w koñcowej fazie kampanii w Samodzielnej Grupie Operacyjnej „Polesie” gen. Fran-ciszka Kleeberga. Po bitwie pod Kockiem dosta³ siê do niewoli w twierdzy Dêblin. Czasy okupacji spêdzi³ jako ro-botnik m.in. u Siemensa-Schucherta w Berlinie i w browa-rze w Rastenbergu (Kêtrzyn) w Prusach Wschodnich.
Po wojnie Jerzy Znosko trafi³ do Krakowa i po maturze w liceum Nowodworskiego podj¹³ w 1946 r. studia geolo-giczne na Uniwersytecie Jagielloñskim. Utrzymywa³ siê ze œpiewania w chórze Filharmonii Krakowskiej i udziela-nych korepetycji. W trakcie studiów dosta³ w 1948 r. asy-stenturê u prof. Mariana Ksi¹¿kiewicza. Radoœæ zm¹ci³a œmieræ nieuleczalnie chorej ¿ony, jego m³odzieñczej mi³oœci Krystyny (z domu Matusiak). W nastêpnym roku o¿eni³ siê powtórnie, z Krystyn¹ z domu Piotrowsk¹. Z tego szczêœliwego zwi¹zku przysz³a na œwiat córka El¿-bieta oraz synowie Tadeusz i Jan. Asystenturê Jerzy Zno-sko szybko utraci³ (w 1950 r.) z powodów ideologiczno--politycznych (mia³ siê podobno wyraziæ na æwiczeniach ze studentami, ¿e oczekuje przyjœcia wojsk amerykañ-skich). Trzeba zaznaczyæ, ¿e niechêæ do „w³adzy ludowej” nieukrywana, a niekiedy wrêcz demonstrowana, towarzy-szy³a mu przez ca³e ¿ycie2i by³a nieraz boleœnie odwza-jemniana. Dziêki pomocy swojego Mistrza jesieni¹ 1950 r. zosta³ zatrudniony w Pañstwowym Instytucie Geologicz-nym w Wydziale Z³ó¿ Rud ¯elaza, w 1953 r. przeniesio-nym do Warszawy. W grudniu obroni³ pracê magistersk¹ pt. Trias, retyko–lias i dogger na obszarze miêdzy
Okra-dzionowem a B³êdowem i Niegowonicami, przygotowan¹
pod kierunkiem profesorów Mariana Ksi¹¿kiewicza i Fran-ciszka Biedy (Dadlez i in., 1998, 1999; Znosko, 2007, 2008; Birkenmajer, 2017; Urban, 2017).
Poszukiwania z³ó¿ rud ¿elaza, bardzo wa¿ne z powodu wielkich planów rozbudowy polskiego hutnictwa, obejmo-wa³y m.in. i³y rudonoœne œrodkowej jury na obszarze czê-stochowskim. Zadaniem Jerzego Znoski by³o zorganizowa-nie pracowni stratygraficznej na potrzeby tych poszukiwañ. Szybko jednak zakres badañ zosta³ rozszerzony na jurê œrodkow¹ ca³ego Ni¿u Polskiego, a tak¿e inne systemy i serie skalne. Rozmach z jakim Znosko prowadzi³ badania przyniós³ wyniki umo¿liwiaj¹ce rewizje stratygrafii i uogól-nienia na temat paleogeografii jury polskiej, w szczegól-noœci jury œrodkowej, oraz ukierunkowanie prac poszuki-wawczych. Na szczególn¹ uwagê zas³uguj¹ jego studia nad transgresj¹ aalenu i bajosu na Ni¿u Polskim, a tak¿e synte-tyczna rozprawa na temat g³ównych problemów stratygra-fii i paleogeograstratygra-fii jury zachodniego obrze¿enia prekam-bryjskiej platformy wschodnio-europejskiej (Znosko, 1953, 1954a, b, 1955a, b, 1956, 1957a, b, 1959a, b, 1963). Warto dodaæ, ¿e badania skutkowa³y propozycj¹ Jerzego Znoski i Janusza Kopika wyró¿nienia w jurze œrodkowej odrêbnego piêtra stratygraficznego pod nazw¹ kujawu, obejmuj¹cego czêœæ bajosu i najni¿szy baton. Propozycja zg³oszona do Miêdzynarodowej Podkomisji Stratygrafii Jury nie uzyska³a wprawdzie poparcia, ale w codziennej
praktyce polskiej piêtro kujawskie by³o wyró¿niane ze wzglêdu na klarownoœæ jego pozycji (Kopik, Znosko, 1968; Dadlez i in., 1998, 1999). Rezultatem badañ i poszu-kiwañ by³o odkrycie z³o¿a syderytów samotopliwych w doggerze ³êczyckim, za które Znosko otrzyma³ w roku 1955 indywidualn¹ Nagrodê Pañstwow¹ III stopnia, a jego koncepcja genezy muszlowców syderytowych, wi¹¿¹ca ich powstanie ze œródformacyjnymi rozmyciami wy-wo³anymi pulsacyjnym wznoszeniem siê k³odawskiego
Ryc. 2. Jerzy Znosko jako asystent UJ
Ryc. 3. Jerzy Znosko z ¿on¹ Krystyn¹ w 1949 r.
Ryc. 4. Jerzy Znosko (pierwszy z lewej) na wierceniu w rejonie £êczycy, 1955 r.
2
Wynika³a z patriotycznego wychowania i póŸniejszych doœwiadczeñ. W 1945 r. jego ojciec zosta³ aresztowany przez NKWD i zes³any do Komi Kraju (ówczeœnie Komijska Autonomiczna SRS) do kator¿niczej pracy przy „lesorubce” (wyrêbie lasu). Druga ¿ona wraz matk¹ i rodzeñstwem spêdzi³a lata 1941–1946 na zes³aniu na Syberii, a jej ojciec Kazimierz Piotrowski, wiceprezydent Bia³egostoku, aresztowany po wkroczeniu Sowietów do miasta w 1939 r. przepad³ bez wieœci (Kijowski, 1988; Znosko, 2008).
wysadu solnego, odznacza siê du¿¹ oryginalnoœci¹ (Zno-sko, 1957c). W roku 1957 J. Znosko uzyska³ doktorat na podstawie obszernej rozprawy Retyk i lias miêdzy
Krako-wem a Wieluniem, której promotorem by³ prof. Edward
Passendorfer. W nastêpnym roku zosta³ nominowany na stanowisko docenta po uzyskaniu z Centralnej Komisji Kwalifikacyjnej tytu³u naukowego docenta.
Publikacja artyku³ów Jerzego Znoski (Znosko, 1956, 1957b), poœwiêconych analizie mo¿liwoœci odkrycia z³ó¿ rud ¿elaza w Polsce i krytycznej ocenie dotychczasowych poszukiwañ, by³a impulsem do podjêcia penetracji platfor-my wschodnioeuropejskiej zarówno jej osadowej pokry-wy, jak i krystalicznego pod³o¿a. Pod wzglêdem znajomoœci wg³êbnej budowy geologicznej by³ to wówczas teren dzie-wiczy. Istnia³y przegl¹dowe mapy grawimetryczne i mag-netyczne w skali 1 : 300 000 i 1 : 100 000, ukoñczone w latach 1953–1954 (D¹browski, 1955; D¹browski, Kara-czun, 1956), i wyniki z 4 g³êbokich wierceñ, przebijaj¹cych strop pod³o¿a krystalicznego (Krynki, Ostrów Mazowiec-ka, E³k i Pisz). Wykorzystuj¹c regionalne zdjêcie magne-tyczne i grawimetryczne, Znosko zaprojektowa³ wykonanie na wyró¿niaj¹cej siê anomalii suwalskiej poszukiwawczo--strukturalnego otworu Szlinokiemie IG 1, w którym na g³êbokoœci 800 m zosta³ nawiercony strop krystalicznego fundamentu (anortozyt), przykryty mu³owcem o hematyto-wym spoiwie, z okruchami getytu, z redepozycji zwietrze-liny pierwotnej rudy w pod³o¿u. Kolejnym krokiem mia³a byæ lokalizacja rudy pierwotnej, co wymaga³o opracowa-nia metody umo¿liwiaj¹cej identyfikacjê petrologiczn¹ ska³ pod³o¿a, w czym wa¿n¹ rolê odegra³ geofizyk, prof. (wów-czas doc.) Jan Skorupa. Metoda polega³a na sprawdzaniu wybranych anomalii magnetycznych i grawimetrycznych wierceniami kartuj¹cymi ska³y pod³o¿a w celu uzyskania klucza do projektowania kolejnych wierceñ. Otwory kar-tuj¹ce, zlokalizowane wzd³u¿ wschodniej granicy kraju (gdzie pod³o¿e by³o najp³ycej), przynios³y wiele informacji geologicznych, nie rokuj¹c perspektyw z³o¿owych. Uzys-kana wiedza pozwoli³a jednak powróciæ do anomalii su-walskiej i zaprojektowaæ w jej obrêbie dodatkowe otwory na wyró¿niaj¹cych siê, lokalnych anomaliach – Krzemian-ka 1 i Udryñ 1. W otworach stwierdzono obecnoœæ bardzo bogatej mineralizacji w anortozytach. Wiêcej o tych wyda-rzeniach mo¿na siê dowiedzieæ z napisanych wiele lat póŸ-niej wspomnieñ prof. Znoski (Znosko, 1993, 2007) oraz artyku³u dr. Macieja Podemskiego (Podemski, 1998).
Og³oszenie w sierpniu 1962 r. wiadomoœci o odkryciu z³o¿a rud ilmenitowo-magnetytowych z wanadem sta³o siê prawdziw¹ sensacj¹. Wiadomoœæ o tym wielkim sukcesie
polskiej myœli geologicznej (...) spowodowa³a podniecenie w instytucie i euforiê u najwy¿szych czynników partyj-no-pañstwowych – wspominali œwiadkowie tamtych
wyda-rzeñ profesorowie Ryszard Dadlez, Krzysztof Jaworowski i Sylwester Marek. Jedno tylko nie by³o w porz¹dku: ¿e
odkrywc¹ nie jest<nasz cz³owiek>, lecz osobnik o mocno podejrzanej konduicie (Dadlez i in., 1999). Podjêta przez
instytutowych sekretarzy partyjnych, z udzia³em niektórych urzêdników Centralnego Urzêdu Geologicznego i praco-wników Ministerstwa Spraw Wewnêtrznych, dzia³alnoœæ dywersyjna przeciwko doc. Znosce mia³a wykazaæ jego nieudolnoœæ w prowadzeniu prac poszukiwawczych i nie-lojalnoœæ wobec PRL, powoduj¹c¹ koniecznoœæ odsuniêcia go od spraw z³o¿owych i dokumentacyjnych, w owym cza-sie ca³kowicie tajnych. Trzeba zaznaczyæ, ¿e Jerzy Znosko by³ ju¿ wtedy znany w œrodowisku geologicznym w kraju i za granic¹ (tak¿e w ZSRS) jako bardzo zdolny naukowiec o licz¹cym siê dorobku, by³ uhonorowany indywidualn¹ Nagrod¹ Pañstwow¹, od 1960 r. pe³ni³ funkcjê sekretarza naukowego Komitetu Nauk Geologicznych PAN przy prof. Walerym Goetlu. Jeszcze wiosn¹ 1964 r. wyg³osi³ odczyt na plenarnym posiedzeniu Pañstwowej Rady Górnictwa przy Urzêdzie Rady Ministrów na temat perspektyw po-szukiwañ z³ó¿ rud ¿elaza w Polsce i referowa³ swoje spo-strze¿enia z podziemnych kopalñ i zak³adów przeróbczych w Kirunie i G¬llivare w Szwecji, które zwiedza³ rok wczeœ-niej. Pewnie dlatego akcja przeciwko niemu ci¹gnê³a siê kilka lat, ostatecznie z Zak³adu Z³ó¿ Rud ¯elaza zosta³ usu-niêty w 1966 r.
Z³o¿owe zainteresowania Jerzego Znoski nie koñczy³y siê na ¿elazie, pisa³ on o poszukiwaniach fosforytów, bra³ udzia³ w ocenie ropo- i gazonoœnoœci obszaru kujawskiego (Marek i in., 1971), zajmowa³ siê analiz¹ mechanizmów ewolucji i migracji bituminów na Ni¿u Polskim (Calikow-ski i in., 1971), postulowa³ wykonanie wierceñ w apikalnej czêœci mrzyg³odzkiego batolitu (Znosko, 1964b). Przy okazji prac poszukiwawczych na platformie wschodnioeuropej-skiej interesowa³ siê tektonik¹ pod³o¿a krystalicznego (Ku-bicki i in., 1972), zaanga¿owa³ siê w studia nad stratygrafi¹ najwy¿szego prekambru i kambru, a koncentruj¹c siê na osadowym prekambrze, wyszed³ nawet z propozycj¹ wy-ró¿nienia ery kryptozoicznej (Znosko, 1961, 1965b). Równolegle prowadzi³ badania stratygrafii i paleogeografii ordowiku na platformie (Znosko, 1964a; Znosko,
Szymañ-Ryc. 5. Spotkanie robocze w sprawie Mapy tektonicznej Europy, stoi prof. Aleksiej A. Bogdanow, Jerzy Znosko siedzi bokiem do sto³u, Moskwa 1958 r.
Ryc. 6. Jerzy Znosko (w œrodku) na spotkaniu roboczym w spra-wie Mapy tektonicznej Europy, Pary¿ 1959 r.
ski, 1968) i w Górach Œwiêtokrzyskich (Znosko, Chlebowski, 1976).
Po odwo³aniu z Zak³adu Z³ó¿ Rud ¯elaza doc. Znosko dosta³ zadanie zorganizowania w instytucie Pracowni Tek-toniki. Wkrótce z Wydzia³u Geologii Uniwersytetu War-szawskiego przysz³a propozycja objêcia Zak³adu Geologii Regionalnej Polski i Œwiata po zmar³ym prof. Bronis³awie Halickim, któr¹ przyj¹³. Na uniwersytecie pracowa³ nie-spe³na dwa lata, prowadz¹c wysoko oceniane wyk³ady na temat „teorii platform i teorii geosynklin”, podczas których ujawnia³ swój krasomówczy talent i erudycjê. Zwolniono go nagle, bez wyjaœnienia powodów, ale jak wspomina prof. Szulczewski to by³o w 1968 roku, a Znosko nie cieszy³
siê dobr¹ opini¹ polityczn¹ (Szulczewski, 2016). W
sierp-niu 1968 r. na sesji Miêdzynarodowego Kongresu Geolo-gicznego w Pradze, przerwanej z powodu inwazji wojsk Uk³adu Warszawskiego na Czechos³owacjê (Sawicki, 2014), zosta³ zaprezentowany Atlas geologiczny Polski w
skali 1 : 2 000 000 pod redakcj¹ naukow¹ Jerzego Znoski
przy udziale doc. Marii Pajchlowej (Znosko, 1968), przyjê-ty z du¿ym zainteresowaniem i pochlebnie recenzowany.
Tematyk¹ tektoniczn¹ doc. Znosko zajmowa³ siê ju¿ wczeœniej. W 1957 r. zosta³ wraz z prof. Stanis³awem Soko³owskim, znanym geologiem tatrzañskim i karpac-kim, wydelegowany przez dyrektora Instytutu Geologicz-nego prof. Edwarda Ròhlego do pracy nad map¹ tektoniczn¹ Europy w miêdzynarodowej Podkomisji Mapy Tektonicznej Œwiata. Ich zadaniem by³o przygotowanie pierwszej mapy tektonicznej Polski (w skali 1 : 1 000 000) zaprojektowanej jako czêœæ mapy tektonicznej Europy z obszernymi objaœnieniami (ryc. 7). Dzie³o koñcowe, a wiêc Mapa tektoniczna Europy w skali 1 : 2 500 000 zosta³a wydana w 1962 r. w Moskwie. Tak ocenia³ ich wspóln¹ dzia³alnoœæ prof. W³adys³aw Po¿aryski (1974):
Wielkie znaczenie mia³a w okresie powojennym seria prac
S. Soko³owskiego i J. Znoski (1959a, b, 1960, 1964). Opra-cowali oni>Mapê tektoniczn¹ Polski< (...) i przedstawili kszta³towanie siê struktury Ni¿u Polskiego. Strefê miêdzy
Warszaw¹ a Œwinoujœciem zaliczyli do platformy prekam-bryjskiej, zaœ w pasie od Hrubieszowa przez £ódŸ do Szczecina zaznaczyli hipotetyczny rów przedgórski warys-cydów. Zgodnie z pogl¹dami Samsonowicza (inaczej ni¿ Czarnocki) nie wyró¿nili w Górach Œwiêtokrzyskich ru-chów kaledoñskich, ujmuj¹c utwory ordowicko-karboñ-skie w jedno piêtro strukturalne. Na mapie po raz pierwszy przedstawili tak dok³adnie powierzchniê pod³o¿a krysta-licznego, powierzchniê podcenomañsk¹ oraz liczne anty-kliny i struktury solne (Po¿aryski, 1974).
Wspomina³ po latach profesor Znosko (2007): Razem
z profesorem Stanis³awem Soko³owskim zosta³em czynnym cz³onkiem Podkomisji Mapy Tektonicznej Œwiata Miêdzy-narodowego Kongresu Geologicznego. Utrwaliwszy sobie pozycjê i opiniê naukow¹ w pracach tej Podkomisji, zosta³em w przysz³oœci zaproszony do wspó³pracy w Komisji Tekto-nicznej Asocjacji Karpacko-Ba³kañskiej i w Projekcie IGCP (International Geological Correlation Programme) nr 86 >SW border of East-European Platform<.
By³y to czasy intensywnych geologicznych badañ regionalnych i surowcowych, które prowadzi³y do groma-dzenia wielkich iloœci nowych danych z prac wiertniczych i geofizycznych, co otwiera³o mo¿liwoœci odkrywania tajemnic budowy geologicznej Ni¿u Polskiego i tworzenia nowych koncepcji tektonicznych.
Nic dziwnego, ¿e ju¿ wkrótce Jerzy Znosko (Znosko, 1962, 1964c, 1965a) przedstawi³ obraz tektoniczny Polski zasadniczo ró¿ni¹cy siê od opublikowanego wczeœniej wspólnie z Soko³owskim (Soko³owski, Znosko, 1959a, b). Na podstawie badañ geofizycznych Stanis³awa Paw-³owskiego, Adama D¹browskiego i Jana Skorupy wykreœ-li³ przebieg strefy dyslokacyjnej, okreœlanej wówczas
mianem linii Tornquista (Znosko, 1962), dzisiaj znanej jako strefa Teisseyre’a-Tornquista (T-T, co jest jego zas³ug¹, o czym bêdzie jeszcze mowa), przyjmuj¹c j¹ za SW granicê platformy prekambryjskiej na linii Rawa Ruska–Lubartów–Garwolin–£owicz–W³oc³awek–Toruñ– Bydgoszcz–Szczecinek–Bia³ogard–Bornholm–Skania. Nale-¿y zaznaczyæ, ¿e przebieg granicy platformy by³ bardzo ró¿nie interpretowany, czego miarê stanowi¹ dwa skrajnie ró¿ne jej ujêcia – Hansa Stillego i Edwarda B. Baileya (Znosko, 1964c, fig. 4; 1965a, fig. 1)3.
Docent Znosko przyj¹³ jednoczeœnie pogl¹d o istnieniu wzd³u¿ strefy T-T orogenu kaledoñskiego, zgodnie z kon-cepcj¹ Stillego (1950) o dwóch strefach kaledoñskich w Europie, cirkumlaurentyjskiej (kaledonidy Anglii, Szkocji, masyw brabancki i Ardeny) i cirkumfennosarmackiej (kaledonidy Skandynawii, zachodnich Sudetów, po³udnio-wej czêœci Gór Œwiêtokrzyskich = kielcydy i Dobrud¿y). Do wschodniej strefy kaledoñskiej Stille zaliczy³ tak¿e „magnetyczne masywy” Danii i Meklemburgii, jako ukryte œródgórskie, krystaliczne masywy fa³dowañ kaledoñskich. Punktem wyjœcia do przegl¹du nowszych danych, g³ównie z wierceñ i prac geofizycznych by³o przyjêcie przez doc. Znosko (Znosko, 1962) kaledoñskiego wieku konsolidacji jednostki kieleckiej w Górach Œwiêtokrzyskich i jej zwi¹zku z kaledonidami sudeckimi. Zwi¹zek mia³ polegaæ na ich wspó³wystêpowaniu w obrêbie jednego orogenu kaledoñskiego, który na obszarze wide³ Sanu i Wis³y ³¹czy³ siê z kaledoñskim ³añcuchem biegn¹cym wzd³u¿ krawêdzi platformy prekambryjskiej, od Morza Czarnego w kierun-ku Skanii i dalej (ryc. 8). Znosko nie wyklucza³ mo¿liwoœci kontynuacji kielecko-sudeckiej odnogi kaledoñskiej przez £u¿yce w kierunku wspomnianych „magnetycznych masywów” Meklemburgii i Danii i ponownego jej po³¹cze-nia z ³añcuchem biegn¹cym wzd³u¿ prekambryjskiej plat-formy. Wobec braku bezpoœrednich dowodów na istnienie kaledonidów na Kujawach i Pomorzu opar³ siê na wyni-kach analizy wykszta³cenia facjalnego i mi¹¿szoœci utwo-rów sylurskich w Polsce pó³nocnej oraz obecnoœci w nich materia³u szarog³azowego, który jego zdaniem móg³ pochodziæ z wypiêtrzanej strefy orogenicznej. Zwróci³ tak¿e uwagê na grawimetryczny wy¿ na Pomorzu i Kuja-wach, sugeruj¹c, ¿e mo¿e on byæ odwzorowaniem sfa³-dowanego pod³o¿a kaledoñskiego. Najnowsze wyniki badañ w krajach s¹siednich, w obu pañstwach niemieckich (NRD, RFN), w Danii i Szwecji (Skania) potwierdza³y mo¿liwoœæ obecnoœci w pod³o¿u Meklemburgii i Pomorza Zachodniego pogrzebanego górotworu kaledoñskiego.
Opisan¹ bardzo skrótowo koncepcjê orogenu kaledoñ-skiego w Polsce w ujêciu Jerzego Znoski (1962) przedsta-wia mapa z ryciny 9. Warto przypomnieæ, ¿e by³y to lata trwaj¹cego w tektonice panowania nauki o geosynklinach i platformach, gdy teoria tektoniki p³yt mia³a siê dopiero narodziæ. Nap³yw nowych danych geologicznych i geofi-zycznych sprawia³, ¿e obraz koncepcji ulega³ modyfika-cjom i uzupe³nieniom (Znosko, 1970, 1974). W ró¿nych wariantach by³a ona wielokrotnie dyskutowana na krajo-wych i zagranicznych zjazdach i konferencjach nauko-wych. Wa¿nym wydarzeniem sta³o siê potwierdzenie w wierceniach obecnoœci kaledonidów na Pomorzu
Zachod-nim (w tzw. strukturze Koszalina–Chojnic), silnie zaburzo-nych tektonicznie i czêœciowo sfyllityzowazaburzo-nych ska³ star-szego paleozoiku przykrytych p³asko zalegaj¹cymi epikontynentalnymi utworami dewonu i karbonu (Dadlez, 1974). W Sudetach „odm³odzono” ska³y metamorficzne uwa¿ane wczeœniej za staropaleozoiczne, w konsekwencji czego zosta³y one uznane za strukturê waryscyjsk¹. Z kolei w Górach Œwiêtokrzyskich zaczêto powracaæ do pogl¹dów J. Czarnockiego o istotnej roli w ich historii ruchów kale-doñskich, tak¿e w regionie ³ysogórskim (Kowalczewski, 1968).
Na podstawie analizy budowy podemskiego pod³o¿a miêdzy Karpatami i Górnym Œl¹skiem a Górami Œwiêto-krzyskimi, Znosko odtworzy³ paleotektoniczny i paleogeo-graficzny uk³ad przyjêtej tu geosynkliny kaledoñskiej (Znosko, 1974, 1983). Góry Œwiêtokrzyskie zbudowane g³ównie ze ska³ osadowych kambro-syluru stanowi³y wg niego rów brze¿ny systemu geosynklinalnego, z którego wy³oni³y siê eksternidy kaledoñskie. Pod³o¿e zapadliska przedkarpackiego i Niecki Nidziañskiej reprezentowane przez metapelity i metapsamity prekambru oraz podrzêdnie przez czêœciowo zerodowany ordowik, sylur i kambr?, przechodzi³y ku SW w strefie Lubliñca–Zawiercia-Krako-wa w prekambryjskie i kambro-sylurskie ska³y osadowe, wulkaniczne i metamorficzne facji zieleñcowej (Krakowi-dy). Odpowiada³y one rowom wewnêtrznym i rozdzie-laj¹cym je geantyklinom, z których wy³oni³y siê internidy kaledoñskie, bardzo skrócone wskutek wielkiej kompresji poziomej. Internidy przypiera³y do prekambryjskiego ma-sywu krystalicznego Górnego Œl¹ska, który nie podda³ siê regeneracji, w górotworze kaledoñskim, odgrywaj¹c rolê oporowego masywu œród- lub miêdzygórskiego (Znosko, 1983). Opisane struktury kaledoñskie wchodzi³y w sk³ad Vistulikum, rozleg³ego obszaru konsolidacji kaledoñskiej obejmuj¹cego ponadto pod³o¿e Kujaw i Pomorza Zachod-niego. Na zachód od tego obszaru rozci¹ga³a siê strefa kon-solidacji waryscyjskiej z Sudetami i Morawo-Silesidami (Znosko, 1983).
Przedstawiony obraz struktur paleozoicznych Polski zosta³ wykorzystany przy zestawianiu International
Tecto-nic Map of Europe and adjacent areas (Bogdanow i in.,
1981) oraz Tectonic Map – South-West Border of the East
European Platform (Jubitz i in., 1986).
Interesuj¹ce s¹ rozwa¿ania prof. Znoski na temat gene-zy strefy Teisseyre’a-Tornquista i jej znaczenia w geolo-gicznej historii obszaru. Na podstawie wyników g³êbokich wierceñ, pomiarów strumienia cieplnego i g³êbokiej sej-smiki refrakcyjnej wysun¹³ on tezê o oscylacyjnym charak-terze transformacji fazowych na poziomie Moho, upatruj¹c w tym przyczynê subsydencji i inwersji nadleg³ych ba-senów, a tak¿e autuñskiego wulkanizmu. Strefê T-T, za-proponowa³ okreœliæ mianem rowu pulsacyjnego, wyklu-czaj¹c uznanie jej za ukryty ryft œródkontynentalny lub aulakogen (Znosko, 1979). Trzeba równie¿ wspomnieæ o roli Znoski w badaniach kompleksu ofiolitowego rejonu Gór Sowich – by³ pierwszym badaczem, który na podstawie analizy istniej¹cych wówczas danych grawimetrycznych i magne-tycznych stwierdzi³, ¿e kompleks ten, stanowi¹cy fragment skorupy oceanicznej, nie tylko otacza, ale i podœciela
3
Stille (1924, 1950 vide Znosko) uwa¿a³, ¿e biegnie ona od Morza Czarnego w kierunku Zelandii i Jutlandii, skrêcaj¹c w Norwegii ku NE. W ujêciu Baileya (1929 vide Znosko) mia³a siê ci¹gn¹æ od Morza Czarnego wzd³u¿ ³uku Karpat i N krawêdzi Sudetów, przez N Niemcy do Anglii i S Walii, by nastêpnie skrêciæ na NE ku Skandynawii. Interpretacje innych autorów mieœci³y siê w tych ramach.
nasuniêt¹ nañ krê sowiogórsk¹ (Znosko, 1981). Przez szereg lat pogl¹d ten nie by³ akceptowany w œrodowisku wroc³awskich geologów (Cymerman, 2017).
W roku 1972 Jerzy Znosko uzyska³ nominacjê na pro-fesora nadzwyczajnego, zaraz potem obj¹³ stanowisko kie-rownika Zak³adu Nauk Geologicznych PAN, po swoim Mistrzu prof. M. Ksi¹¿kiewiczu, który zacz¹³ podupadaæ na zdrowiu. Nie zrywaj¹c wiêzi z rodzimym instytutem, na stanowisku tym pozosta³ do koñca 1980 r. W 1976 r. zosta³ cz³onkiem korespondentem PAN (Znosko, 2007), po powro-cie do Instytutu Geologicznego w 1981 r. kierowa³ Pracow-ni¹ Tektoniczn¹ w Zak³adzie Stratygrafii, Paleogeografii i Tektoniki.
Wa¿nym wydarzeniem w dzia³alnoœci naukowej prof. Znoski by³ jego udzia³ w pracach projektu nr 86 IGCP
Eastern European Platform – SW border w latach 1975–
1986, w którym uczestniczyli geolodzy z wielu krajów podzielonej Europy: Czechos³owacji, Danii, Holandii, obu pañstw niemieckich, Polski, Rumunii, Szwecji, Wielkiej Brytanii i ZSRS. Profesor Znosko pe³ni³ funkcjê II prze-wodnicz¹cego projektu i jak wspomina³ wspó³uczestnik prac prof. R. Dadlez brylowa³ w gor¹cych dyskusjach w trakcie wielu spotkañ roboczych w ró¿nych krajach (Dad-lez i in., 1999). By³a to dobra okazja, aby wprowadziæ do obiegu miêdzynarodowego nazwisko Wawrzyñca Teissey-re’a w nazwie strefy TeisseyTeissey-re’a-Tornquista, znanej przez wiele lat jako „linia Tornquista”, od nazwiska niemieckiego geofizyka, który j¹ stwierdzi³ podczas pomiarów magne-tycznych (1909, 1910 vide Znosko 1969). Ze wzglêdu na pierwszeñstwo Teisseyre’a w zdefiniowaniu linii (1893,
1921) J. Znosko zaproponowa³ dla niej nazwê „strefa Teis-seyre’a” (Znosko 1969), ostatecznie do u¿ycia wszed³ termin „strefa Teisseyre’a-Tornquista” (T-T). Przede wszystkim jednak prof. Znosko by³ wspó³autorem i
wspó³-redaktorem mapy tektonicznej SW brze-gu platformy wschodnioeuropejskiej w skali 1 : 1 500 000 (Jubitz i in., 1986). Wspó³tworzy³ te¿ uzupe³niaj¹ce j¹ mapy g³ównych jednostek strukturalnych po-krywy platformowej i g³ównych struktur pod³o¿a w skali 1 : 10 000 000 (ryc. 11), bardzo wa¿ne elementy ca³ego Projektu 86, co umocni³o jego znacz¹c¹ pozycjê w gronie europejskich tektoników. Mapy zosta³y wydane w Berlinie w wersjach niemieckiej i angielskiej (Znosko, 1986). W 1986 r. Jerzy Znosko zosta³ cz³on-kiem rzeczywistym PAN (jako profesor nadzwyczajny, co siê raczej nie zdarza³o, i mog³o œwiadczyæ o istnieniu pozamery-torycznych problemów w procedowaniu nominacji profesorskiej) i cz³onkiem honorowym Polskiego Towarzystwa Geologicznego. Dwa lata póŸniej otrzy-ma³ indywidualn¹ Nagrodê Pañstwow¹ II stopnia za osi¹gniêcia w dziedzinie geologii regionalnej i tektoniki kaledo-nidów Europy Œrodkowej, zaœ w 1989 r. d³ugo oczekiwany awans na profesora zwyczajnego. Zaszczytów i awansów nie by³o koñca. W latach 1991–1995 prze-wodniczy³ Radzie Naukowej PIG, w roku 1992 zosta³ powo³any na cz³onka czyn-nego Polskiej Akademii Umiejêtnoœci w Krakowie, reaktywowanej po przesz³o 40 latach niebytu organizacyjnego, a dwa lata potem na jej wiceprezesa. Wreszcie w 1998 r. przyznano mu cz³onkostwo honorowe Niemieckiego Towarzystwa Geologicznego (Deutsche Geologische Gessellschaft) (Dadlez i in., 1999; Zno-sko, 2008).
Ukoronowaniem dorobku naukowe-go prof. Jerzenaukowe-go Znoski jest Atlas
tekto-niczny Polski z map¹ tektoniczn¹ w skali
1 : 500 000 i 6 mapami uzupe³niaj¹cymi, opracowany przez zespó³ autorski pod jego kierunkiem (Znosko, 1998). Tak o atlasie pisa³ w swojej recenzji znany geolog niemiecki Franz Kockel: Zaplanowanie mapy tektonicznej tak du¿ego
i kompleksowego obszaru jak Polska, nastêpnie jej szcze-gó³owe wykonanie, mo¿e byæ uznane jako ukoronowanie pracy geologicznej o regionalnym wymiarze. Na mapie tej uwidacznia siê zami³owanie do szczegó³ów, do poszcze-gólnych wyników wierceñ, do datowania stratygraficznego okreœlonych kompleksów skalnych, do wyników analizy petrograficznej – po³¹czone ze zdolnoœci¹ i umiejêtnoœci¹ myœlenia o zwi¹zkach, jakie istniej¹ miêdzy wielkimi struk-turami. Tylko nieliczni, bardzo doœwiadczeni badacze, którzy wiedzê ca³ych generacji geologów zgromadzili w swoich umys³ach jako zharmonizowany bank danych, s¹ zdolni do podjêcia takiego zadania. To, ¿e autorzy przy konstrukcji tej mapy trzymali siê zdecydowanie faktów i dystansowali siê od przedstawiania hipotetycznych, wzglêdnie nie udo-wodnionych teorii, nale¿y zapisaæ na ich korzyœæ, mimo ¿e wywo³a to u niektórych uczucie zawodu i ubolewania (...) J. Znosko i jego wspó³pracownicy opracowali dzie³o
Ryc. 10. Profesor Jerzy Znosko na spotkaniu roboczym Projektu IGCP 86 w Brnie, 1984 r.
Ryc. 9. Schematyczna mapa sfa³dowanego pod³o¿a pozakarpackiego obszaru Polski (Znosko, 1962)
nasycone treœci¹, które stanowi w zakresie budowy struktu-ralnej Europy Œrodkowej ogromny krok naprzód. My – zachodni s¹siedzi – nie mo¿emy jak dot¹d przed³o¿yæ takie-go syntetycznetakie-go dzie³a (Kockel, 1999).
Nie mo¿na pomin¹æ wspomnianego na pocz¹tku arty-ku³u w¹tku rywalizacji miêdzy profesorami Znosko i Po-¿aryskim, która wzbudza³a zainteresowanie œrodowiska geo-logicznego, nie tylko w instytucie. W³adys³aw Po¿aryski nale¿a³ do najwybitniejszych polskich geologów II po³owy XX w., zaczyna³ jako badacz kredy, mia³ bardzo powa¿ny dorobek w dziedzinie mikropaleontologii mezozoiku, ale przede wszystkim czu³ siê geologiem regionalnym i tekto-nikiem Ni¿u Polskiego. Tu zderzy³ siê z m³odszym o 11 lat, dynamicznym Jerzym Znosk¹. Obydwaj odznaczali siê sil-nymi osobowoœciami i to zawa¿y³o na konfrontacyjnym charakterze relacji miêdzy nimi, co uniemo¿liwia³o wspó³-pracê. Rywalizacja trwa³a wiele lat, z udzia³em ró¿nych geologów, po stronie J. Znoski by³ to przede wszystkim prof. Ryszard Dadlez. Po stronie W. Po¿aryskiego wa¿n¹ rolê odgrywa³ doc. Henryk Tomczyk, a zw³aszcza dr Woj-ciech Brochwicz-Lewiñski. Jeœli jednak porówna siê nie-które mapy adwersarzy to mo¿na zauwa¿yæ wiele zbie¿noœci w widzeniu struktur kaledoñskich w Polsce. Wydaje siê, ¿e ró¿nice w interpretacjach mog³y wynikaæ m.in. z odmien-nej filozofii badañ. Zacytujê tu fragment polemicznego artyku³u Dadleza, Kowalczewskiego i Znoski odnosz¹cego siê do Mapy geologicznej Polski w epoce waryscyjskiej
(Po¿aryski, Karnkowski, 1992; Po¿aryski i in., 1992):
Kon-kluduj¹c uwa¿amy – jako wieloletni zwolennicy deformacji kaledoñskich wzd³u¿ po³udniowo-zachodniej krawêdzi kratonu, które d³ugo by³y zwalczane nawet przez dzisiej-szych gor¹cych popleczników – ¿e mo¿emy zaakceptowaæ koncepcjê terranów, mo¿emy jednak równoczeœnie prze-ciwstawiaæ siê terranowemu charakterowi konkretnych regionów. Jesteœmy zdania, ¿e wobec zapóŸnienia geologii polskiej na wielu polach, u¿yteczniejsze by³oby – zamiast ¿onglerki hipotezami geotektonicznymi – skoncentrowanie siê na zbieraniu nowych faktów i reinterpretacji starych przy u¿yciu nowoczesnych metod i strategii badawczych
(Dadlez i in., 1994).
Niezale¿nie od polemik i krytycznych ocen pogl¹dów prof. Znoski na tektonikê Polski i Europy (np. Kotañski, 1999; Mizerski, Olczak-Dusseldorp, 2017) jego ogromny, wieloletni dorobek w geologicznym rozpoznawaniu szero-ko rozumianego Ni¿u Polskiego stawia go wœród najwybit-niejszych badaczy budowy Polski w z³otym okresie polskiej geologii i znacz¹cych geologów europejskich, zaœ rozwija-na przez niego koncepcja kaledonidów jest wci¹¿ przy-wo³ywana (Mazur i in., 2018). Zwracam siê w tym miejscu do pisz¹cych wspó³czeœnie Autorów, aby zauwa¿ali doro-bek Starych Mistrzów i starannie cytowali ich pionierskie prace, co uchroni ich przed ryzykiem pos¹dzenia o przypi-sywanie sobie cudzych zas³ug4.
Ryc. 11. Mapa g³ównych struktur pod³o¿a SW brzegu platformy wschodnioeuropejskiej (Jubitz i in., 1986)
4
Jako ra¿¹cy przyk³ad procederu pomijania Starych Mistrzów podam publikacjê Komitetu Nauk Geologicznych PAN Regionalizacja tektoniczna Polski (¯elaŸniewicz i in., 2011), w której nie ma nawet jednego cytowania z dorobku prof. Jerzego Znoski.
Koñcz¹c ten pobie¿ny przegl¹d dokonañ Jerzego Zno-ski, chcia³bym zwróciæ uwagê na jeszcze jedn¹, mniej znan¹ sferê jego zainteresowañ, a mianowicie historiê geo-logii. Pisa³ o historii rozwoju pogl¹dów na przebieg kale-donidów w Europie (Znosko, 1964c) i rozwoju pogl¹dów na tektonikê obszaru Polski (Znosko, 1971), jest autorem licznych wspomnieñ poœmiertnych i innych tekstów oko-licznoœciowych o ludziach geologii, publikowanych g³ównie w Przegl¹dzie Geologicznym: o N.S. Szatskim, A.A. Bogdanowie, S. von Bubnoffie, kilkakrotnie o swoim
Mistrzu i Nauczycielu M. Ksi¹¿kiewiczu, o S.Z. Ró¿yckim, K. Smulikowskim, J. Czermiñskim, E. Ròhlem, S. So-ko³owskim, S. Kubickim, J. Skorupie, M. Pajchlowej, Z. Deczkowskim, T. Osmólskim, L. Jakubowskiej, W. Ka-raszewskim, S. Tyskim, R. Dadlezie, K. Birkenmajerze i innych, ³¹cznie ok. 40 pozycji. Wspólnie z Jerzym G³azkiem opublikowa³ wa¿ny artyku³ o okupacyjnym dyrektorze PIG Brinkmannie (G³azek, Znosko, 2003), napisa³ tak¿e swoj¹ obszern¹ autobiografiê Wspomnienia
i rozmowy z milczeniem (Znosko, 2007, 2008). Po przejœciu
na emeryturê uczestniczy³ w pracach Rady Naukowej Instytutu Historii Nauki PAN.
Historyczne zami³owania prof. Znoski datuj¹ siê od dzieciñstwa, kiedy to zaczytywa³ siê Trylogi¹ Sienkiewi-cza, znany by³ ze œwietnej znajomoœci historii Polski i o¿y-wionych dyskusji o polskich losach. Od 1995 r. udziela³ siê w œrodowisku Kleeberczyków – ¿o³nierzy genera³a Fran-ciszka Kleeberga, dowódcy SGO „Polesie”, która w dniach 2–5 paŸdziernika 1939 r. stoczy³a ostatni¹ bitwê kampanii wrzeœniowej. Pe³ni³ w nim funkcjê wiceprzewod-nicz¹cego, podczas comiesiêcznych spotkañ cz³onków Stowarzyszenie Kleeberczyków korzysta³o z goœcinnoœci i pomocy organizacyjnej PIG.
Profesor Znosko by³ cz³owiekiem z krwi i koœci, odznacza³ siê wielkim temperamentem i wybuchowoœci¹ charakteru, b³yskotliw¹ inteligencj¹ i dowcipem, by³ zna-komitym gawêdziarzem i polemist¹. W spisanych wspo-mnieniach ujawni³ mniej znane oblicze cz³owieka oddanego rodzinie, czu³ego i wra¿liwego.
Recenzentowi artyku³u Panu prof. Markowi Narkiewiczowi dziêkujê za cenne uwagi i wskazówki oraz wspomnienia o Profe-sorze. Za rozmowy o prof. Jerzym Znosce jestem wdziêczny równie¿ Panom: dr. Wojciechowi Brochwicz-Lewiñskiemu, dr. Maciejowi Podemskiemu i prof. Zbigniewowi Wójcikowi.
LITERATURA
BIRKENMAJER K. 2017 – Jerzy Znosko 20 I 1922–11 I 2017. Rocz. Pol. Akad. Umiejêtnoœci. Rok 2016/2017: 240–242.
BOGDANOW A.A. i in. 1981 – International Tectonic Map of Europe and adjacent areas 1 : 2 500 000. 2nd
ed. Moscow.
CALIKOWSKI J., MAREK S., ZNOSKO J. 1971 – Rozwa¿ania o ewo-lucji i migracji bituminów na Ni¿u Polski. Kwart. Geol., 15 (2): 373–391. CYMERMAN Z. 2017 – Skorupa oceaniczna i ofiolity w Sudetach Œrodkowych w œwietle rozwa¿añ tektonicznych. Prz. Geol., 65 (12): 1540–1547.
DADLEZ R. 1974 – Przedpole obszaru wyniesionego platformy wschod-nioeuropejskiej. Czêœæ pó³nocno-zachodnia. Kaledoñski kompleks strukturalny. Dewoñsko-permski kompleks strukturalny. [W:] Budowa geologiczna Polski. T. 4 Tektonika. Cz. 1, Wyd. Geol., Warszawa: 88–109. DADLEZ R., KOWALCZEWSKI Z., ZNOSKO J. 1994 – Some key pro-blems of the pre-Permian tectonics of Poland. Kwart. Geol., 38 (2): 169–189.
DADLEZ R., JAWOROWSKI K., MAREK S. 1998 – Jerzy Znosko – fifty years of the creative work. Geol. Quart., 42 (4): 325–340. DADLEZ R., JAWOROWSKI K., MAREK S. 1999 – Jerzy Znosko – piêædziesi¹t lat pracy twórczej. Nauka, 1: 217–229.
D¥BROWSKI A. 1955 – Mapa grawimetryczna Polski 1 : 1 000 000. [W]: Atlas geologiczny Polski, tab. 10. Wyd. Inst. Geol., Warszawa. D¥BROWSKI A., KARACZUN K, 1956 – Mapa magnetyczna Polski 1 : 1 000 000. [W:] Atlas geologiczny Polski, tab. 9. Wyd. Inst. Geol., Warszawa.
G£AZEK J., ZNOSKO J. 2003 – Profesor Roland Brinkmann (1898– 1995); ¿ycie, pomówienia i fakty – przyczynek do okupacyjnej historii geologii w Polsce. Prz. Geol., 51 (4): 299–305.
JUBITZ K.-B., ZNOSKO J., FRANKE D., GARETSKY R. (red.) 1986 – Southwest border of the East European Platform. Tectonic Map 1 : 500 000. IGCP Project 86. Z.G. I., Berlin.
Ryc. 12. Posiedzenie Rady Naukowej PIG, od lewej: prof. Micha³ Szulczewski, prof. Jerzy Znosko, prof. Ryszard Dadlez
Ryc. 13. Prof. Jerzy Znosko podczas uroczystoœci jubileuszowych PIG, w g³êbi, od lewej: prof. Stanis³aw Speczik – dyrektor PIG, prof. W³adys³aw Po¿aryski, dr Maciej Podemski – wicedyrektor PIG, 1994 r.
Ryc. 14. Profesor Znosko (z prawej) na spotkaniu Kleeberczyków z marsza³kiem Sejmu Maciejem P³a¿yñskim (z lewej) w ogrodach sejmowych w 2001 r. Wszystkie fot. z arch. J. Znoski
KIJOWSKI J. 1988 – Kazimierz Piotrowski (1891–1939). Zesz. Nauk. Ostro³êckiego Tow. Nauk., 2: 124–128.
KOCKEL F. 1999 – J.Znosko (red.) – Atlas tektoniczny Polski. Recenzja. Prz. Geol., 47 (6): 519–520.
KOPIK J., ZNOSKO J. 1968 – Granica bajosu i batonu oraz problem wezulu i kujawu w Polsce. Prz. Geol., 6: 269–273.
KOTAÑSKI Z. 1999 – J. Znosko (red.) – Atlas tektoniczny Polski. Recenzja. Prz. Geol., 47 (5): 416–424.
KOWALCZEWSKI Z. 1968 – Zlepieñce miedzianogórskie w zachodniej czêœci Gór Œwiêtokrzyskich. Prz. Geol., 16 (1): 20–23.
KUBICKI S., RYKA W., ZNOSKO J. 1972 – Tektonika pod³o¿a krysta-licznego prekambryjskiej platformy w Polsce. Kwart. Geol., 16 (3): 523–541.
MAREK S. i in. 1971 – Ropo- i gazonoœnoœæ wa³u kujawskiego i obsza-rów przyleg³ych na tle budowy geologicznej. Prace Geostrukturalne. Cz. I, II. Inst. Geol., Warszawa.
MAZUR S., G¥GA£A £., KUFRASA M., KRZYWIEC P. 2018 – Appli-cation of two-dimensional gravity models as input parameters to balan-ced cross-section across the margin of the East European Craton in SE Poland. J. Struct. Geol., 116 (2018): 223–233.
MIZERSKI W., OLCZAK-DUSSELDORP I. 2017 – Zachodnie przed-pole kratonu wschodnioeuropejskiego – paleozoiczne terrany czy margi-nalna czêœæ kontynentu Ba³tyki? Prz. Geol., 65 (12): 1521–1528. PODEMSKI M. 1998 – Discovery and exploration of the Suwa³ki Anor-thosite Massif; a case history. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 161: 7–18. PO¯ARYSKI W. 1974 – Rozwój pogl¹dów na tektonikê Ni¿u Polskiego. [W]: Budowa geologiczna Polski. T. 4 Tektonika. Cz. 1, Wyd. Geol., Warszawa: 33–44.
PO¯ARYSKI W., KARNKOWSKI P. (red.) 1992 – Mapa tektoniczna Polski w epoce waryscyjskiej. Wyd. Geol., Warszawa.
PO¯ARYSKI W., GROCHOLSKI A., TOMCZYK H., KARNKOWSKI P., MORYC W. 1992 – Mapa tektoniczna Polski w epoce waryscyjskiej. Prz. Geol., 40 (11): 643–651.
SAWICKI L. 2014 – Pies i geolog drog¹ nie chodz¹. Wokó³ geologii. Wyd. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.
SOKO£OWSKI S., ZNOSKO J. 1959a – Projekt mapy tektonicznej Pol-ski jako czêœci mapy tektonicznej Europy. Kwart. Geol., 3 (1): 1–24. SOKO£OWSKI S., ZNOSKO J. 1959b – Mapa tektoniczna Polski 1 : 1 000 000. [W]: Atlas geologiczny Polski. Warszawa.
SOKO£OWSKI S., ZNOSKO J. 1960 – Elements principaux de la tecto-nique de Pologne. Pr. Inst. Geol., 30: 441–464.
SOKO£OWSKI S., ZNOSKO J. 1964 – The area of Hercynian folding within Poland. Areas of Variscan folding. [W:] Tectonique de l`Europe. III, Nauka. Nedra, Moscou: 142–153.
STILLE H. 1950 – Die kaledonische Faltung Mitteleuropas im Bilde des gesamteurop¬ischen. Z. Dtsch. Geol. Ges., 100: 221–266.
SZULCZEWSKI M. 2016 – Nauki geologiczne. [W:] Nauki œcis³e i przy-rodnicze na Uniwersytecie Warszawskim. Monumenta Universitatis Var-soviensis 1816–2016. Wyd. UW, Warszawa: 544–669.
TEISSEYRE W. 1893 – Ca³okszta³t p³yty paleozoicznej Podola galicyj-skiego. Kosmos, 18: 319–326.
TEISSEYRE W. 1921 – Zarys tektoniki porównawczej Podkarpacia. Kosmos, 46: 242–474.
URBAN H. 2017 – Jerzy Znosko 1922–2017. Prz. Geol., 65 (3): 147–148. www.pgi.gov.pl/aktualnosci/display/10354-pamieci-jerzego-znosko ZNOSKO J. 1953 – O wieku brekcji lisowskiej. Biul. Inst. Geol. (bez numeru): 1–27.
ZNOSKO J. 1954a – Stratygrafia i³ów rudonoœnych na obszarze miêdzy Krzepicami i Wrêczyc¹ na podstawie otworów wiertniczych. [W:] Bada-nia geologiczne czêstochowskich i³ów rudonoœnych. Biul Inst. Geol. (bez nr), t. I: 183–284.
ZNOSKO J. 1954b – Stratygrafia i³ów rudonoœnych na obszarze miêdzy Krzepicami i Rudnikami na podstawie otworów wiertniczych. [W:] Badania geologiczne czêstochowskich i³ów rudonoœnych. Biul Inst. Geol. (bez nr), t. II: 139–217.
ZNOSKO J. 1955a – Retyk i lias miêdzy Krakowem a Wieluniem. Pr. Inst. Geol., 14: 1–146.
ZNOSKO J. 1955b – Nowe stanowisko bononu na Kujawach oraz uwagi o zale¿noœci poszukiwañ surowców od badañ podstawowych. Prz. Geol., 3 (8): 360–364.
ZNOSKO J. 1956 – W sprawie poszukiwañ rud ¿elaza (artyku³ dyskusyjny). Prz. Geol., 4 (9): 424–430.
ZNOSKO J. 1957a – Zarys stratygrafii ³êczyckiego doggeru. Biul. Inst. Geol., 125 (3): 1–144.
ZNOSKO J. 1957b – Osady i obszary perspektywiczne do poszukiwañ rud ¿elaza na Ni¿u Polskim. Kwart. Geol., 1 (2): 303–328.
ZNOSKO J. 1957c – Wznoszenie siê wysadu k³odawskiego w jurze i jego wp³yw na genezê ³êczyckich muszlowców syderytowych. Kwart. Geol., 1 (1): 90–105.
ZNOSKO J. 1959a – Wstêpny zarys stratygrafii utworów jurajskich w po-³udniowo-zachodniej czêœci Ni¿u Polskiego. Kwart. Geol., 3 (3): 501–528. ZNOSKO J. 1959b – Rozwój transgresji aalenu i bajosu na Ni¿u Polskim. Kwart. Geol., 3 (3): 529–562.
ZNOSKO J. 1961 – W sprawie pozycji stratygraficznej eokambryjskich sparagmitów i innych m³odoprekambryjskich formacji. Kwart. Geol., 5 (4): 737–774.
ZNOSKO J. 1962 – Obecny stan znajomoœci budowy geologicznej g³êbokiego pod³o¿a pozakarpackiej Polski. Kwart. Geol., 6 (3): 485–511. ZNOSKO J. 1963 – G³ówne problemy stratygrafii i paleogeografii jury zachodniego obrze¿enia prekambryjskiej platformy Europy wschodniej. Pr. Inst. Geol., 30 (4): 231–256.
ZNOSKO J. 1964a – Ordowik obszaru Bia³owie¿y i Mielnika. Kwart. Geol., 8 (1): 60–72.
ZNOSKO J. 1964b – O koniecznoœci wykonania g³êbszych wierceñ w czêœci apikalnej mrzyg³odzkiego batolitu. Kwart. Geol., 8 (3): 465–477. ZNOSKO J. 1964c – Pogl¹dy na przebieg kaledonidów w Europie. Kwart. Geol., 8 (4): 697–720.
ZNOSKO J. 1965a – Problem kaledonidów i granicy platformy prekam-bryjskirj w Polsce. Biul. Inst Geol., 188: 5–72.
ZNOSKO J. 1965b – Sinian i kambr pó³nocno-wschodniej Polski. Kwart. Geol., 9 (3): 465–488.
ZNOSKO J. (red.) 1968 – Atlas geologiczny Polski 1 : 2 000 000. Wyd. na XXIII Kongres Geologiczny w Pradze. Inst. Geol., Warszawa. ZNOSKO J. 1969 – Geologia Kujaw i wschodniej Wielkopolski. Przew. XLI Zjazdu Pol. Tow. Geol., Konin. Wyd. Geol., Warszawa: 5–49. ZNOSKO J. 1970 – Pozycja tektoniczna obszaru Polski na tle Europy. Biul. Inst. Geol., 251: 45–70.
ZNOSKO J. 1971 – Rozwój pogl¹dów na tektonikê obszaru Polski. Rocz. Pol. Tow. Geol., 41 (1): 75–92.
ZNOSKO J. 1974 – Outline of the tectonics of Poland and the problems of the Vistulicum and Variscicum againts the tectonics of Europe. Biul. Inst. Geol., 274: 7–38.
ZNOSKO J. 1979 – Teisseyre-Tornquist tectonic zone: some interpreta-tive implications of recent geological and geophysical investgations. Acta Geol. Pol., 29 (4): 365–382.
ZNOSKO J. 1981 – The Problem of the Oceanic Crust and of Ophiolites in the Sudetes. Bull. Acad. Pol. Sci. Ser. de la Terre, 29 (3): 185–197. ZNOSKO J. 1983 – Tektonika œrodkowo-po³udniowej Polski pozakar-packiej. Kwart. Geol., 27 (3): 457–470.
ZNOSKO J. 1986 – O miêdzynarodowej mapie tektonicznej SW krawê-dzi platformy wschodnioeuropejskiej. Prz. Geol., 34 (10): 545–552. ZNOSKO J. 1993 – Jak odkryto suwalskie magnetyty. Prz. Geol., 41 (8): 552–558.
ZNOSKO J. (red.) 1998 – Atlas tektoniczny Polski 1 : 500 000. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.
ZNOSKO J. 2007– Wspomnienia i rozmowy z milczeniem. Cz. I. Ana-lecta, studia i materia³y z dziejów nauki. 16 (1–2): 353–432.
ZNOSKO J. 2008 – Wspomnienia i rozmowy z milczeniem, Cz. II. Ana-lecta, studia i materia³y z dziejów nauki. 17 (1–2): 155–300.
ZNOSKO J., SZYMAÑSKI B. 1968 – Tremadoc and Arenig of north-ea-stern Poland and their significance to the adjacent areas. Biul. Inst. Geol., 237: 29–37.
ZNOSKO J., CHLEBOWSKI R. 1976 – Rewizja stratygrafii dolnego ordowiku w Górach Œwiêtokrzyskich. Rocz. Pol. Tow. Geol., 46 (1–2): 135–157.
¯ELANIEWICZ A., ALEKSANDROWSKI P., BU£A Z., KARN-KOWSKI P.H., KONON A., OSZCZYPKO N., ŒL¥CZKA A., ¯ABA J., ¯YTKO K. 2011 – Regionalizacja tektoniczna Polski. KNG PAN, Wroc³aw: 60.
Praca wp³ynê³a do redakcji 25.10.2018 r. Akceptowano do druku 26.10.2018 r.
Ryc. 15. Jerzy Znosko z prof. Marianem Książkiewiczem i prof. Henrykiem Świdzińskim, XXVI Zjazd PTG w Górach Święto-krzyskich, 1953 r.
Ryc. 17. Docent Jerzy Znosko (z lewej) w kopalni żelaza w Ki-runie (Szwecja), 1963 r.
Ryc. 19. Profesor Jerzy Znosko, Oberhof (Niemcy), 1977 r.
Ryc. 16. Pionierskie wiercenie Szlinokiemie IG 1, 1957 r.
Ryc. 18. Docent Jerzy Znosko z prof. Dmitrijem W. Naliwkinem, Zjazd Asocjacji Karpacko-Bałkańskiej, Warszawa – Kraków, 1963 r.
Ryc. 20. Profesor Jerzy Znosko z prof. Karlem-Bernhardem Jubitzem, I przewodniczącym Projektu IGCP 86, dr. Franzem Kockelem i dr Evą Paproth, Skania (Szwecja), 1982 r. Wszystkie fot. z arch. J. Znoski
