Marianna Kuczyńska
Pracochłonność oraz wydajność
pracy żywej w produkcji ziemniaków
w gospodarstwach indywidualnych
Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 29-30, 385-394A N N A L E S Ü N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A VOL. X X IX /X X X , 26 SECTIO H 1995/1996 I n s t y t u t E k o n o m i k i i O r g a n i z a c j i A g r o b iz n e s u A k a d e m i i R o ln ic z e j w L u b l i n i e M a r i a n n a K U C Z Y Ń S K A
Pracochłonność oraz w ydajność pracy żyw ej w prod u k cji ziem niaków w gospodarstw ach in d y w id u aln y ch
Labour Consum ption and Efficiency of L ive Labour in Potato Production in Individual Farms
P ra c a żyw a jest o rg an izato rem i tw ó rcą procesu produkcyjnego. Je d n a k pełne w y k o rzy stan ie jej zasobów w rolnictw ie, a zw łaszcza w gospod ar stw ie rod zinn y m , n a strę cz a trudności z uw agi na niepodzielność tego czyn nika oraz sezonow y c h a ra k te r p ro d u k cji rolniczej, zw iązany z cyklem rozw ojow ym roślin i zw ierząt. P ro b lem sezonowości w głów nej m ierze dotyczy p ro d u k cji ro ślin n ej, co prow adzi do w y stępo w ania tzw. „szczy tów ” zapotrzebow ania n a pracę. W rezu ltacie o b serw u je się w gospodar stw ie n a p rzem ian n a d m ia r i nied o b ó r siły roboczej. W okresach sp ię trz e nia robót polow ych sy tu a c ję częściowo łagodzi w zajem na pomoc sąsiedz ka oraz n a je m pracow ników . Inn y m sposobem rozw iązania tego problem u
jest w zrost technicznego u zb ro jen ia p racy żyw ej. N ależy więc oczekiwać,
że w przyszłości racjon aln o ść gospodarki ro ln e j w coraz w iększym
stopniu będzie d ete rm in o w a n a przez środki pro du kcji bezpośrednio sub- s ty tu u ją c e p racę żyw ą i zw iększające w ydajność p ra c y ”.1
W ro lnictw ie polskim dzięki zm echanizow aniu zbioru zbóż udało się złagodzić a w n ie k tó ry ch gospod arstw ach n a w e t zlikw idow ać szczyt za potrzebow ania na p racę w okresie żniw. S tąd n astą p iło jego „p rzesu n ię cie” na w rzesień, tj. n a okres w ykopków i siew u ozim in.2 P rzyczyniło się do tego także opóźnienie żniw w w yniku stosow ania naw ozów m in e ra l n ych oraz zbioru kom bajnow ego, k tó re obecnie p rzy p a d a ją na koniec lip
1 Z. G o ł a ś, Techniki w y tw a r z a n ia a spraw ność gospodarowania w rolnictwie
in d yw id u a ln y m . „Wieś i R olnictw o” 1994, nr 1, s. 62.
2 T. M a c i o ł e k, Nakłady pracy w in dyw idu aln y ch gospodarstwach chłop
skich. „Roczn. Nauk Roln.”, 1939, t. 85-G -l.
386 Marianna Kuczyńska
ca i sierpień. W konsekw encji u p raw k i pożniw ne, u p raw a poplonów i siew ozimin p o k ry w ają się z w ykopkam i. P onadto zbiór okopow ych jest na ogół słabiej zm echanizow any i nad al pochłania duże n a k ła d y pracy ręcznej.
Powyższe uw agi sk łan iają do podjęcia szczegółowych badań dotyczą cych nakładów pracy żyw ej i uprzedm iotow ionej na p ro d u k cję ziem nia ków, c h a ra k te ry z u ją c y ch się w ysoką pracochłonnością 3 i zróżnicow anym stopniem m echanizacji procesu technologicznego w gosp odarstw ach chłop skich. Dlatego celem badań jest poznanie w pływ u stosow anych technik prod uk cji ziem niaków na w ielkość i s tru k tu rę poniesionych n akładó w siły roboczej, z uw zględnieniem p rac ręcznych oraz na ekonom iczną w y d a j ność pracy.
UWAGI METODYCZNE
Do rozw iązania postaw ionego problem u posłużył m a te ria ł em piryczny zgrom adzony w 1991 r. w 20 gospodarstw ach in d y w id u aln y ch zlokalizo w anych na teren ie 6 gm in woj. kieleckiego: B ałtów (4 gosp.), Bodzechów (5 gosp.), K unów (2 gosp.), Nowa S łupia (3 gosp.), O strow iec Ś w ięto k rzy ski (2 gosp.) i W aśniów (4 gosp.). D ane w yjściow e zbierano przy pom ocy k a rt do k u m en tacy jn y ch technologii oraz n akładów i kosztów produ kcji ziem niaków . W m iarę postępow ania procesu technologicznego prow adzo no w n ich zapisy dotyczące nakładów siły roboczej (w robotnikogodzi- nach — rbh), siły pociągow ej żyw ej (w koniogodzinach — knh) i m echa nicznej (w ciągnikogodzinach — cnh), czasu pracy m aszyn rolniczy ch oraz ilości i w artości zużytych surow ców (sadzeniaków , środków ochro ny roś lin i nawozów).
B adane gospodarstw a stanow ią zbiorowość stosu jącą zróżnicow ane techniki w ytw órcze. D latego podzielono je na 3 g ru p y różniące się sto p niem m echanizacji p ro d u k cji ziem niaków .4
I. Stosow ana żywa siła pociągow a, z w y ją tk ie m chem icznej ochrony p lan tacji i w ykopków (kopaczka gwiazdowa). Poszczególne zabiegi p ro d u k cyjn e w ykonyw ane ręcznie bądź p rzy pom ocy p ro sty ch n a rz ę d z i
II. Żyw a i m echaniczna siła pociągowa, poza ty m zm echanizow ane roztrząsanie obornika i sadzenie ziem niaków . Do w ykopków zastosow ano kopaczkę przenośnikow ą.
3 Sz. F i g i e l , Z. G ł a d k o w s k i , M. L a g u n a , Możliwość p o p r a w y produkcji
zie m nia ków w gospodarstwach indyw id ualnych. Acta Acad. A gricult. Tech. Olst.,
Oeconomia 1988, z. 22.
4 R. M a n t e u f f e l , Ekonomika i organizacja pracy w y k o n a w c z e j w rolnic
Pracochłonność oraz wydajność pracy żywej... 387
III. W yłącznie m echaniczna siła pociągow a i cały proces technologicz ny w pełni zn>echanizowany (zbiór kom bajnow y).
Z e b ran y m a te ria ł źródłow y pozwolił na szczegółowe o kreślenie i a n a lizę całk ow ity ch nak ład ó w p racy żyw ej, ich s tr u k tu ry rodzajow ej, praco chłonności u p raw y ziem niaków i ekonom icznej w ydajności pracy. Należy zaznaczyć, że praca w gospodarstw ie chłopskim nie zawsze jest rac jo n al nie rozdzielona i w ykonyw ana, a zatem nie każda w ykonana praca jest gospodarczo niezbędna. B adania w y k azu ją, że osoba pełnozatru dn ion a p ra c u je w rok u 3000 i w ięcej godzin 5, p rzy czym b ardzo tru d n e , a nie kiedy w ręcz niem ożliw e, jest ścisłe oddzielenie czasu p racy w gospodar stw ie dom ow ym i rolniczym . D latego w przedłożonym opracow aniu uw zględniono w yłącznie n a k ład y p racy poniesione bezpośrednio na p ro d u k cję ziem niaków , p rzy czym w całym procesie technologicznym w yod rębnion o 6 operacji: p race po zbiorze przed p lo n u , jesienno-zim ow e (w tym naw ożenie organiczne), p race w iosenne, p rzygotow anie sadzeniaków i sa dzenie, u p raw k i p ielęgnacyjn e (w tym chem iczna ochrona roślin), zbiór łącznie z tra n sp o rte m do ośrodka gospodarczego i rozładu nk iem oraz p rzy gotow aniem do sprzedaży.
P ra c a żyw a jest w ażnym elem entem in ten sy fik acji prod uk cji i p o p ra w y dochodowości gospodarstw . S tąd w d alszej części opracow ania ok reś lono efekty w no ść p racy zu ży tej n a p ro d u k cję ziem niaków , obliczając eko nom iczną w ydajność p racy żyw ej *, czyli w ielkość p ro d u k cji ziem niaków p rz y p a d a ją c ą na 1 rb h nak ładó w bezpośrednich. W sposób technicznie pro sty i nie budzący w ątpliw ości ustała się p rzeciętn ą w ydajność pracy, bio rąc za podstaw ę p ro d u k cję globalną. Je d n a k p ro d u k cja ta nie może być bezk ry ty czn ie stosow ana, poniew aż zaw iera e le m en ty w ielokrotnego licze nia. N atom iast za głów ny m ie rn ik społecznej efektyw ności gospodarstw a, a zarazem n ajlep szy m ie rn ik w ydajności p racy żyw ej pow szechnie uznaje się p ro d u k cję czystą n e tto , jako nowo w y tw o rzo ną w artość dzięki n a k ła dom tego czynnika produkcji. Jednocześnie w gospodarstw ach o p artych na w łasn ej sile roboczej, gdzie nie w y stę p u je kateg o ria płacy roboczej, stanow i ona dochód globalny. T ra d y cy jn ie p ro d u k cję czystą u jm u je się w jed n o stk ach pieniężnych, co w ypływ a ze sposobu jej obliczania. Z kolei w w a ru n k a c h w ysokiej in flacji m iern ik w artościow y (ceny zm ienne) jest n iez b y t p rec y z y jn y i m ało p rzy d a tn y — zw łaszcza w analizie pionowej, dlatego też podjęto próbę ujęcia p ro d u kcji czy stej w m iern ik u n a tu r a l nym . W tym celu koszty m ate ria ln e w yrażono ek w iw alen tem p rodukcji glo b aln ej ziem niaków (w dt) odpow iadającym ich kwocie. Różnica m ię dzy ty m i dw om a e lem en tam i stanow i p ro d u k cję czystą n e tto (w dt).
5 P. S z e w c z y k , Z a so b y i w y k o r z y s ta n ie p ra c y w gosopdarstwach chłop
skich, „Roczn. Nauk. Roin.” 1966, t. 124-D.
388 Marianna Kuczyńska
Do rozw iązania tego problem u posłużono się kosztam i m a te ria ln y m i obliczonym i m etodą rozdzielczą u o rg a n ic z n io n ą 7, k tó re podzielono przez przeciętną cenę ziem niaków .8 B adane gospodarstw a u p raw iały ziem niaki jadalne (plantacja 0,5 ha/gospodarstw o), przy czym około 80% p ro d u k cji globalnej sprzedano na ten k ieru n e k u żytkow ania a pozostałe 20% zużyto na pasze. P rz y jm u ją c przeciętn ą cenę ziem niaków jadaln ych w wysokości 49,8 tys. zł/dt, a pozostałych — 25,1 tys. zł/d t obliczono śred nią w ażoną w ynoszącą 44,9 tys. zł/dt, k tó rą zastosow ano w dalszych obliczeniach.
Do prezen tacji w yników badań w ykorzystan o m etodę tab elaryczn o - -opisową.
WYNIKI BADAŃ
Badane gospodarstw a położone są na glebach lekkich, łatw ych w u p r a wie, głów nie IV klasy b o n itacy jn ej. P rzeciętn y obszar gospodarstw a w y nosi 8,5 ha UR, przy czym w śród sto sujących I poziom m echanizacji — 6,82 ha UR, II — 8,98, a III — 8,7. Z kolei śred nia pow ierzchnia p la n tacji ziem niaków w ynosiła 1,13 ha/gospodarstw o, a w poszczególnych g ru pach gospodarstw odpowiednio: 1,0 ha, 1,04 ha i 1,53 ha (w tym ziem niaki jad aln e — 0,5 ha we w szystkich analizow anych obiektach).
Zasoby pracy żyw ej w yrażone w osobach p ełno zatru d n io n y ch na 1 gosp. p rzed staw iają się n astępująco: ogółem — 2,73, gdzie na g ospodar stw a 1 g ru p y p rzy p ad ają 3 osoby, II — 2,8 a III — 2,3. N atom iast w sk a ź nik przeciętnych zasobów siły roboczej dla całej zbiorowości u ję ty w oso bach pełnozatru d n io n ych na 100 ha UR osiągnął poziom 32,1, p rzy czym w g ru p ach odpow iadających stopniem m echanizacji wynoszą one odpo wiednio: 43 osoby, 21 oraz 21,6. N ależy tu zaznaczyć, że czynnikiem róż^ nicującym intensyw ność pracy jest m. in. w iek zatrudnionych. D latego w obliczeniach uw zględniono członków rodziny p racu jący ch w gospodar stw ie od 16 roku życia i w szystkie osoby ujęto w jednostkach przelicze niow ych siły roboczej.9
P rzedstaw ione dane w skazują, że na m echanizację decydują się gospo d arstw a obszarowo większe. S u g e ru je to, że są one silniejsze ekonom icz nie, a jednocześnie w raz ze w zrostem stopnia m echanizacji ob serw uje się niższe zasoby siły roboczej, co może oznaczać, że jej n ad m iar w ynika z su b sty tu c ji p racy żyw ej przez uprzedm iotow ioną a członkowie rodziny zbędni w gospodarstw ie p o d ejm u ją p racę poza gospodarstw em . Ogólnie
7 M. K u c z y ń s k a , Analiza k osztów produkcji ziem niaków w gospodarstwach
indywidualnych. Ann. Univ. Mariae Curie-Skłodowska, sec. H, vol. XXVI, 1992.
8 Rocznik sta tysty czn y , GUS, W arszawa 1992, s. 165. 9 M a n t e u f f e l , op. cit., s. 59—61.
Pracochłonność oraz w ydajność pracy żywej.. 389
obsada pracow ników w analizo w an ych gospodarstw ach zbliżona jest do śred n iej w. polskim ro ln ictw ie.10
W tab. 1 zaw arto w ielkość i s tru k tu rę nakładów pracy w yrażoną w rb h /h a p lan ta cji ziem niaków , z podziałem na prace ręczne w pełnym tego słow a znaczeniu, bądź przy użyciu p ro sty ch narzędzi, oraz na obsługę m a szyn konnych i ciągnikow ych. To o statn ie rozróżnienie jest bardzo isto t ne, bow iem w praw dzie zasadniczym celem m echanizacji jest zastęp o w a nie p rac y żyw ej przez u p rzed m io to w an ą i skrócenie czasu w ykonania po szczególnych zabiegów, ale w y d aje się, że rów nie w ażne jest zm niejsze nie uciążliw ości w y k o n y w an y ch robót. Tak więc m aszyny konne n ie w ą t pliw ie pow odują obniżenie pracochłonności, ale pozostaje spraw ą d y sk u sy jn ą czy zm n iejszają jej intensyw ność.
W gospodarstw ach sto su jący ch I stopień m echanizacji całkow ite n a kłady siły roboczej w ynosiły 366,8 rb h /h a , gdzie 66,8% stanow iły prace ręczne. G łów ną ich część pochłonął zbiór (66,4%), na d rugim m iejscu u p la sowało się sadzenie w yko n y w an e „pod sk ib ę” (20,3%), a n a trzecim prace jesienno zim owe (10,4%). Z nikom y odsetek p rac ręcznych dotyczy robót w iosennych i p ielęgnacyjnych.
Na obsługę m aszyn konn y ch p rzy p ad a 30,8% nak ładó w ogółem , a ciąg nikow ych jedynie 2,4% N a uw agę zasłu gu je udział prac ręcznych w p ra cach ogółem w poszczególnych o peracjach. Z decydow anie d om inuje tu ta j zbiór (86,6%), n astępn ie sadzenie (72,4%) oraz zabiegi jesienno-zim ow e (48,1%).
W g ru p ie gospodarstw z II stopniem m echanizacji stw ierdzono w y d a t ne obniżenie nakładów p racy ogółem (do 263,4 rbh /ha), n ato m iast udział w nich p rac ręcznych zm niejszył się nieznacznie (do 65,8%). D iam etraln ie n ato m iast zm ieniła się s tr u k tu ra rodzajow a p rac ręcznych, k tó re odno tow ano jedy n ie w 4 operacjach, p rzy czym na zbiór p rzy pad a aż 84,7%, sadzenie — 9,1, naw ożenie — 6,2% oraz niew ielki odsetek n a prace pie lęgnacyjne.
U dział p rac ręcznych w p racach ogółem p rzy dokonyw aniu zbioru po został na zbliżonym poziom ie (85,2%), a zm niejszył się w yraźnie przy sa dzeniu, pracach jesienno-zim ow ych oraz pielęgn acy jny ch i w ynosił od powiednio: 45,5%, 34,6% i 0,6%. A więc s tru k tu ra ta już znacznie odbiega od s tru k tu ry rodzajow ej nak ład ó w p rac y ogółem. Na obsługę m aszyn p rzy p ad a 34,2% nakładów całkow itych, czyli o 1% w ięcej niż w gospodar stw ach o I poziom ie m echanizacji.
Trzeci stopień m echanizacji przy czy n ił się do dalszego w yraźnego ob niżenia pracochłonności (141,4 rb h /h a ) oraz rad y k alneg o zm niejszenia
10 I. F r e n k e 1, Dynamika, str uktu ra i w y k o rzy sta n ie siły roboczej w rolnic
390 M arianna Kuczyńska «■ r' l'j' »c to ^ <— M X ! 3 t-. o xs * f l O CS J«J ć .2 ~ c c £ .2 a a K o x a •p © o S fa -3
a a
co C C o >» M 0 X 2 o a £ 1 © o 1 3 ot « £ *M ł-4 J ś 3 S S g & 5 X J* 4> a o“ ą, — ?-i 3 ■in O O 3 X ‘-1 •*-* ej <*> '§ SOt *-*4 ^ • .£2 X ł tn r. 4ł H x: H CO Z0 V <0 ^ 30 ,8 1 0 0 ,0 X X c na z e m n a k ła d y na 1 h a 24 4 ,9 1 0 0 ,0 OJ O 00 o cioT® o-4 tO O —t « H 6 6 ,8 Z b ió r 1 6 7 ,6 6 8 ,4 O O «o « o to co ci <N Ol <«rH 86 ,6 P r a c e ie p d e lę g n a -c y jn e co C-.-T o ir~ ooco e*f «o co ^ W 6,9
O CS t-ł 8. c o N TD as CO co CO crT o ^ CM o oa <» a r-l 1 «5 -4coco 72,4 o t? N *8 « Pra c e w io se n n e rf< CM o o 0 0 in I to•“i e i*•*<Tłl. 2,5 P r a c e je si e n n o - - z im o w e in ^ łOO CM h 2 7 ,5 5 3 ,0 1 4 ,4 00 ** W y sz c z e g ó ln ie n ie P ra ce po z b io r z e p r z e d p lo n u P ra ce rę cz n e — rb h — % — O b sł u g a m a sz y n : a) k o n n y ch 1 1 ,9 b) c ią g ni k ow yc h — O gó łe m — rb h 1 1 ,9 % 3 ,2 U d zi ał p r a c rę cz n y ch w p ra ca ch o g ó łe m — % — P o z io m m e c h a n iz a c ji 1-4
CO t> <3 00 o »o x to ^ n o o Y CO o X oT x c* ^ o* o " Xt— o X co o t-__ TP tT O 00 o o co o t - o « O w o*CO co o C-J -1 iO <D 4 1 ,3 1 0 0 , o* ^ o o ^ o oT C W N t f W - 1 to № to Tf TT 00 ><r *-« 03 c-i t - cotf i tC00 ^ Oi i c rj* to r r00 00 iOCO r ^ H « » «3 c o co o o t r i d i'-‘ co O 1 1 «4*c i c o 1 00 ^4 ® r~ es CO in —« CD irT oT 1 1 c o ^ o o .-< CO —< I *r? 1 t o o —• i i 00 in ifO H C O M —^ to in lO CO !>* 1 N a co ^ *^1 *~t © <o i i o" o* --T M n -i ' l ' - t n | CO CO co 1 l l l i to »o —T C& 05^ 00 co co c f 1 1 P ra ce r ę c z n e — r b h % O b sł u g a m a sz y n : a) k o n n y c h b) c ią g n ik o w y c h O gó łe m — rb h % Udział p r a c rę cz n y ch w p ra ca ch o g ó łe m — % P ra ce r ę c z n e — rb h % O b sł u g a m a sz y n c ią g n ik o w y c h O gó łe m — r b h % Ud ział p r a c rę cz n y ch w p ra ca ch o g ó łe m — %
392 Marianna Kuczyńska
udziału p rac ręcznych, k tó ry w ynosi 29,2%, a dotyczą one jedy n ie 2 ope racji, tj. sadzenia (40,9%) i zbioru (59,1). Aż 70,8% całkow itych n ak ładów siły roboczej przypada na obsługę m aszyn. P o n ad to w w yniku p e łn e j m e chanizacji zbioru bulw udział prac ręcznych zm niejszył się do 35,4%, a przy sadzeniu pozostał na poziom ie c h a ra k te ry sty c z n y m dla II stopnia (47,6%), poniew aż sposób sądzenia był identyczny.
Powyższe rozw ażania w skazują, że n a k ła d y p rac y n a p ro d u kcję ziem niaków są bardzo zróżnicow ane, co jest potw ierdzeniem w yników badań innych au toró w .11
Tab. 2. Koszty m aterialne poniesione na produkcję ziem niaków (tys. zł/ha) M aterial costs laid for potato production (thousands of zloty/ha) Składniki kosztów ■
I II III
tys. zł % tys. zł % tys. zł % Żywa siła pociągowa
Mechaniczna siła 745,7 16,0 51,7 0,7 — __ pociągowa Eksploatacja 226,6 4,9 1782,7 24,8 1714,8 24,2 m aszyn 513,1 11,0 1834,0 25,5 1870,9 26,4 Sadzeniaki 1069,2 22,9 1108,8 15,4 1108,8 15,7 Nawozy m ineralne Środki ochrony 641,6 13,7 857,7 12,0 838,0 11,8 roślin 789,3 16,9 789,3 11,0 789,3 11,2 Obornik 681,7 14,6 757,5 10,6 757,5 10,7 Razem 4667,2 100,0 7181,7 100,0 7079,3 100,0 Dynamika zmian 100,0 X 153,9 X 151,7 X
W m iarę przechodzenia od technik p racochło nn ych do b ard ziej zm e chanizow anych n a stę p u je zm iana s tr u k tu ry kosztów m ate ria ln y c h (tab. 2). Zw iększa się udział kosztu m echanicznej siły pociągow ej i ek sp lo a tacji m aszyn a zm niejsza się bądź zanika udział pozostałych składników . Poza tym ob serw uje się w y d atn y wrzrost kw oty kosztów m aterialn y ch , czego logiczną konsekw encją jest w zrost w olum enu pro du kcji ziem n ia ków potrzebnego na jej pokrycie (tab. 3). W g ru p ie gospodarstw z I sto p niem m echanizacji w ynosił on 104 d t/h a, II stopień spow odow ał gw ałto w ny w zrost (do 160 dt/ha), a w III pozostał na podobnym poziom ie (158 dt/ha). W ypływ a to ze stosow ania w praw dzie drogich, ale b ard ziej w y
11 W. S t a c h u r s k i , J. R e m b e z a , K o s z ty i opłacalność produkcji to w a ro
w e j ziemniaka jadalnego i prze m ysłow e go w gospodarstwach in dyw idualnych . Ma
teriały konferencji naukowej. AR-T Olsztyn, 1986; Z. B r u s k i , M. W n ę k, Nakła
d y pracy ludzkiej i siły pociągowej w zależności od sposobów u p ra w y i przecho- wyioania ziemniaków. „Nowe Roln.” 1986, nr 9, M a c i o ł e k, A. O s z c z y g i e Efektywność produkcji i przetw arzania ziemnaka na ż y w ie c w i e p r z o w y w gospo darstwach in dywidualnych. Rozprawy N aukowe z. 130, AR Lublin, 1993.
Pracochłonność oraz wydajność pracy żywej... 393
d a jn y c h m aszyn, co prow adzi do znacznego skrócenia czasu ich pracy i w rezu ltacie koszty nie w zrastają.
Ekonom iczna w ydajność p racy m ierzona p ro d u k cją globalną (w ydaj ność globalna) w p ierw szej gru pie go spodarstw w ynosi 0,73 d t ziem nia- ków /rbh, w d ru g ie j 1,22 a w trzeciej 2,04, a więc zaznacza się tu bardzo w ysoka d y n am ik a zm ian (tab. 3). N ato m iast w ydajność m ierzona p ro d u k c ją czystą (w ydajność netto) jest około 2 -k ro tn ie niższa (odpowiednio: 0,44, 0,52 i 0,92 d t/rb h ) i jednocześnie c h a ra k te ry z u je ją m niejsza d ynam ika zm ian w poszczególnych poziom ach m echanizacji.
Tab. 3. Ekonomiczna w ydajność pracy żyw ej Economic efficien cy of live labour
W yszczególnienie miaryJedn. 1 11 III Produkcja globalna ziem niaków dt/ha 266 297 288
— dynam ika zmian % 100 112 108 N akłady pracy żyw ej rbh/ha 366.8 263,4 141,4
-— dynam ika zmian % 100 72 39 Ekonomiczna w ydajność pracy
żyw ej (globalna) dt/rbh 0,73 1,12 2,04 — dynam ika zmian % 100 153 279 Produkcja zem niaków pokrywająca
kw otę kosztów m aterialnych dt/ha 104 160 158 — dynam ika zmian % 100 154 152 Produkcja czysta ziem niaków dt/ha 162 137 130 — dynam ika zmian % 100 85 80 Ekonom iczna w ydajność pracy
żyw ej (netto) dt/rbh 0,44 0,52 0,92 — dynam ika zmian % 100 118 207
P rzep ro w ad zo na analiza w yników badań um ożliw ia sform ułow anie n a stę p u jąc y c h wniosków.
1. M echanizacja procesu p ro d u k cji ziem niaków prow adzi do znacz nego obniżenia całko w itych n akładów p racy żyw ej oraz udziału w nich n a jb a rd z ie j w y czerpu jący ch prac ręcznych.
2. P e łn a m echan izacja w ykopków ziem niaków w pływ a na obniżenie zapotrzebow ania siły roboczej jesienią. Biorąc pod uw agę spiętrzenie in n y ch p rac w ty m okresie m a to pow ażne znaczenie dla organizacji p ro d u k c ji ro ślin n ej.
3. W m ia rę upow szechniania k ap itało ch ło n n y ch tech n ik pro du kcji ziem niaków nie udało się dotychczas w yelim inow ać p rac ręcznych jed y nie p rzy ich sadzeniu i zbiorze.
4. K ap itało ch ło n n a in te n sy fik a cja p ro d u k cji ziem niaków pow oduje w y raźn y w zrost ekonom icznej w ydajności p racy żyw ej, p rzy czym znacz nie wyższą d y nam ikę zm ian stw ierdzono przy w ydajności globalnej.
394 Marianna Kuczyńska
Należy zaznaczyć, że w gospodarstw ach w iejskich p raca jest sp ecy ficznym czynnikiem produkcji, bowiem jej w artość może być tra k to w a n a zarów no jako e lem en t kosztów, jak i sk ład nik w yniku finansow ego. W przedłożonym opracow aniu do rozw ażań n ad poziom em ekonom icznej w ydajności p racy , oprócz prod u k cji globalnej, p rzy jęto czystą netto, k tó ra jest odpow iednikiem dochodu globalnego, gdzie w artość p rac y rodziny s ta nowi jeden z jego podstaw ow ych elem entów . D la ro lnik a u trzy m u jącego się w yłącznie z gospodarstw a w ażniejsza jest wysokość dochodu p rzy p a d ająca rocznie n a 1 osobę niż na jed n o stkę n ak ład u pracy. Dlatego o do broczynnym w pływ ie m echanizacji ro ln ictw a zm niejszającej pracochłon ność m ożna m ówić jedynie wów czas, gdy zastąpiona przez m aszyny część członków rodziny znajdzie z a tru d n ie n ie poza gospodarstw em . J e s t to tru d n e do zrealizow ania ze w zględu na obecną sy tu a c ję na ry n k u pracy, jak też na niepodzielność siły roboczej w gospodarstw ie w iejskim , w przypadku gdy jej zasoby w ynoszą 2— 3 osoby. A zatem pracooszczędne techniki w y tw arzan ia służą w zrostow i dochodów gospodarstw w iększych o niskich zasobach siły roboczej. N atom iast dla obszarowo m ałych, gdzie zasoby pracy są nie w pełni w y korzystane, b ard ziej sk uteczne w ydają się techniki pracochłonne.
S U M M A R Y
The purpose of the studies was to find out the level and structure of m anpower outlays, with special consideration of the participation of manual work, and to ca l culate the econom ic efficien cy of live labour and potato production.
The studies w ere conducted in 20 individual farms in the K ielce area, which were divided into 3 groups depending on the level of mechanisation of cultivation and harvest. The expenditure of work w as analyzed according to 6 operations isolated in the technological process. The econom ic efficiency of work was defined as a relation betw een total production (total efficiency) and pure production (net effciency) on the one hand and the expenditures of m anpower on the other. The material costs w ere expressed by means of an eq uivalent of total production, which made it possible to express pure production in a natural m easurer. A tabular-des criptive method made use of in the studies.
The studies show that work expenditures on potato production are character ised by seasonal character, and their level and proportion of manual work is closely connected with the degree of m echanisation of work. Therefore, full m e chanisation of the harvest lowers the peak demand for work in autumn. Besides, capital-consum ing techniques of production cause an increase of live labour effi ciency. At the sam e time, a much higher dynam ics of changes was found out in total efficiency.
