Dylematy pomiaru efektów zewnętrznych na przykładzie rynku dóbr i usług sieci komputerowej

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 786. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2008. Ryszarda Bolonek Katedra Ekonomii Stosowanej. Dylematy pomiaru efektów zewnętrznych na przykładzie rynku dóbr i usług sieci komputerowej 1. Wstęp Rynek dóbr i usług sieci komputerowej charakteryzuje się odmiennym od innych rynków zachowaniem, polegającym m.in. na tym, że wartość efektów zewnętrznych wynikających z tego rynku może być wyższa od wartości samego rynku mierzonego liczbą i wartością transakcji. Występują problemy z określeniem udziału rynku dóbr i usług sieci komputerowej w tworzeniu PKB. Udział tej dziedziny wytwórczości szacowany jest wysokością nakładów, ponieważ nie można określić wartości transakcji. Dotychczasowe statystyki opierają się na danych szacunkowych, opartych na zasadach umownych. W związku z tym udział komputerów i związanych z nimi dóbr i usług określany jest w każdym kraju inaczej, a statystyki międzynarodowe obarczone są błędami metodologicznymi. Celem artykułu jest przedstawienie najważniejszych problemów związanych z pomiarem efektów zewnętrznych na rynku dóbr i usług sieci komputerowej i chęć przyczynienia się do opracowania metody ich pomiaru oraz określenia udziału tego rynku w tworzeniu PKB. Rynek dóbr i usług sieci, podobnie jak wiele innych rynków, np. handlu technologiami czy edukacji, charakteryzuje się znaczącymi efektami zewnętrznymi. W związku z tym hipotezę można sformułować następująco: określenie udziału sieci komputerowej w tworzeniu PKB wymaga pomiaru rynku dóbr sieci liczbą i wartością zawartych na nim transakcji i jednocześnie pomiaru wielkości efektów zewnętrznych, które w wypadku sieci mogą być duże. Weryfikacja hipotezy zostanie dokonana na podstawie danych dotyczących wysokości efektów zewnętrznych.

(2) Ryszarda Bolonek. 86. sieci w postaci nadwyżki konsumenta oraz przez prezentację metody pomiaru efektów zewnętrznych. Pierwsza część artykułu dotyczyć będzie charakterystyki sieci komputerowej i jej ekonomicznych implikacji, m.in. efektów zewnętrznych. Następnie zaprezentowany zostanie pomiar efektów zewnętrznych w aspekcie badania różnic w nadwyżce ekonomicznej oraz ukazane zostaną sposoby internalizacji efektów zewnętrznych, rozumianej jako podniesienie prywatnych krańcowych korzyści do poziomu społecznych krańcowych korzyści. Problemy pomiaru efektów zewnętrznych sieci wynikają z różnic między bezpośrednimi i pośrednimi efektami sieci – i w związku z tym – odmiennym sposobem ich pomiaru i internalizacji. 2. Charakterystyka sieci komputerowej i jej ekonomicznych implikacji Sieć jest układem komplementarnych ogniw i łączy, kompatybilnych wtedy, gdy połączone są w celu wytworzenia dobra lub usługi. Sieć charakteryzuje się zainstalowaną bazą, na którą składa się liczba użytkowników określonej software’owej czy hardware’owej platformy [Economides 1996]. Platforma rozumiana jest jako przynależność do pewnej grupy standardów, czy tzw. koalicji standardów. W związku z tym do dóbr sieci zaliczyć można: samą sieć, elementy wyposażenia (hardware), programy (software)1, a także standardy, które decydują o kompatybilności programów i wyposażenia. Pojęcie dóbr i usług sieci komputerowej jest szersze od dóbr i usług ICT, uwzględnia bowiem chociażby problematykę standardów [Bolonek 2007]. Rodzaj sieci wywiera wpływ na struktury organizacyjne wewnątrz przedsiębiorstwa i gospodarki. Powiązania sieci mogą mieć charakter jedno- lub dwukierunkowy [Economides 2002] i przybierać formę gwiazdy, mogą funkcjonować na zasadzie lokalnej i rozległej – globalnej, sieci; elementy sieci A(A1 do A n) mogą być skonfigurowane wertykalnie z elementami sieci B(B1 do Bn). Do sieci dwukierunkowych można zaliczyć: telefon, sieć kolejową czy Internet, natomiast przykładami sieci jednokierunkowej są telewizja, sieci dystrybucyjne lub usługowe. W wypadku sieci dwukierunkowej mamy do czynienia z bezpośrednimi efektami, ponieważ każdy dodatkowy konsument oznacza bezpośredni wpływ na innych konsumentów (np. użytkownicy telefonu, faksu czy internetu). Natomiast w wypadku sieci jednokierunkowej występują pośrednie efekty zewnętrzne, choć bardziej różnorodne. Efekty pośrednie rosną, gdy wartość produktu rośnie wraz ze wzrostem liczby bądź różnorodności komplementarnych dóbr lub usług. Wiele Wprawdzie sieć, tak jak i program, tworzą przede wszystkim usługi, to jednak zarówno sieć, jak i program są dobrami. 1.

(3) Dylematy pomiaru efektów zewnętrznych…. 87. nowoczesnych przemysłów składa się z komponentów zintegrowanych pionowo i dlatego ich działanie można rozpatrywać w kontekście sieci jednokierunkowej. Inwestycje w technologie informacyjne i komunikacyjne powodują branżowe zmiany struktury przemysłu na rzecz większej koncentracji, udziału nowych branż, zaniku przemysłów schyłkowych i unowocześnienia przemysłów tradycyjnych, niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania gospodarki. Wynikające z tego konsekwencje mają wpływ na charakter konkurencji i struktury rynkowe. Zmiany te są częściowo niespodziewane, jeżeli zależą od transferu nadwyżki ekonomicznej od producentów do konsumentów (np. na skutek obniżenia cen przez producentów sprzętu komputerowego). W związku z tym potrzebne jest wyjaśnienie roli nadwyżki ekonomicznej w procesie wzrostu i rozwoju ekonomicznego krajów niebędących producentami dóbr IT. Wyjaśnienia wymaga też związek między występowaniem efektów zewnętrznych sieci a nadwyżką ekonomiczną (konsumenta i producenta), ponieważ zmieniający się poziom efektów zewnętrznych wywiera wpływ na dobrobyt jednostki. Uważa się, że większość przemysłów sieciowych charakteryzuje się występowaniem efektów zewnętrznych sieci, szczególnie dodatnich efektów zewnętrznych w konsumpcji, co można by wiązać z popytową stroną korzyści skali. Skutkiem funkcjonowania sieci są rosnące przychody ze skali rozumiane jako wzrost wartości ostatniej wyprodukowanej jednostki wraz z liczbą wyprodukowanych jednostek. Według D. Kamerschena, R. McKenziego i C. Nardinellego, korzyści skali to obniżka kosztu jednostkowego wywołana zwiększeniem wielkości produkcji, gdy zwiększa się zużycie wszystkich zasobów [1991, s. 29]. Sieć od strony popytowej powoduje rosnące przychody ze skali, natomiast podażowa strona korzyści skali zwykle powoduje efekt malejących kosztów przeciętnych. Dla dóbr i usług sieciowych charakterystyczne są bardzo wysokie koszty stałe i relatywnie niskie (nawet zerowe) koszty marginalne. Sieć charakteryzuje się efektami zewnętrznymi. W teorii ekonomii mianem efektu zewnętrznego określa się wpływ lub skutek uboczny działalności podmiotu gospodarczego odczuwany przez innych. Podmiot, którego działanie jest źródłem efektu zewnętrznego, nie ma motywacji do uwzględniania jego wpływu na innych. Tworzy więc za dużo ujemnego efektu zewnętrznego i za mało dodatniego efektu zewnętrznego [Samuelson, Marks 1998, s. 606]. Po raz pierwszy efekty zewnętrzne sieci zostały zdefiniowane przez M. Katza i C. Shapiro [1985] jako korzyść użytkownika z konsumpcji dobra, rosnąca w miarę wzrostu liczby podmiotów konsumujących dane dobro. Efekty zewnętrzne mogą być dodatnie i ujemne. Dodatnie efekty zewnętrzne charakteryzują się większymi korzyściami społecznymi i w związku z tym wyższym popytem społecznym w porównaniu z korzyściami prywatnymi i popytem prywatnym. Zewnętrzna korzyść może dotyczyć konsumpcji (np. prywatna korzyść.

(4) 88. Ryszarda Bolonek. absolwentów szkół wyższych jest niższa niż korzyść ogólna wynikająca z wyedukowanego społeczeństwa zdolnego do szybszego rozwoju) i produkcji (np. budowa nowoczesnej infrastruktury w celu wdrażania informacyjnych i komunikacyjnych technologii). Innym przykładem pozytywnych efektów zewnętrznych są wydatki firm na badania i rozwój. Jak zauważają R. Pindyck i D. Rubinfeld, innowacje wynikają z efektu zewnętrznego badań i rozwoju [1998, s. 651]. Zdaniem N. Economidesa, efekty zewnętrzne sieci występują wtedy, gdy wartość przyłączenia się do sieci jest dla konsumenta wyższa, jeśli sieć ma więcej subskrybentów [1996]. W sieci tradycyjnej, np. telekomunikacyjnej, efekty zewnętrzne rosną, ponieważ typowy użytkownik może połączyć się z większą liczbą użytkowników w większej sieci. Fenomen sieci w postaci rosnących efektów zewnętrznych polega na tym, że większa sprzedaż komponentu A indukuje większą dostępność komplementarnych komponentów B1, …, Bn, doprowadzając w ten sposób do wzrostu wartości komponentu A [Economides 1996]. Źródłem efektów zewnętrznych jest komplementarność między komponentami sieci. Łącza sieci są potencjalnie komplementarne, ale to kompatybilność z innymi łączami decyduje o ich komplementarności. Oznacza to, że bardziej złożone dobra projektowane są w sposób uwzględniający standardy dotyczące projektowanych części oraz metod projektowania, co zapewnia kompatybilność tych dóbr [Burgess 1984, s. 255]. Występowanie efektów zewnętrznych może zatem wynikać z: oczekiwań podmiotów, koordynacji między nimi, komplementarności komponentów, kompatybilności i tzw. kosztów wejścia. Najistotniejsze wydają się oczekiwania, ponieważ konsument, wybierając produkt, wybiera użyteczność zależną od innych kupujących ten sam produkt, a zatem oczekuje, że rynek nie odrzuci wybranego przez niego produktu. Koordynacja dotyczy przede wszystkim producentów i standardów, które wybrali. Dwa produkty są kompatybilne, gdy ich połączenie w celu wytworzenia usługi jest bezpłatne. Kompatybilność z konkurentem oznacza jednak, że wzrost własnej sprzedaży spowoduje wzrost sprzedaży produktów konkurenta. Bariery wejścia związane są z niekompatybilnością technologii, co skutkuje kosztami transferu z jednej sieci do innej. Koszty te mogą być prywatne, ale i społeczne w wypadku pojawienia się innego systemu operacyjnego. Transakcje finansowe i wymiana dóbr powodują, że efekty zewnętrzne rosną. Konsekwencją obecności efektów zewnętrznych jest to, że właściciel technologii może zachęcić konkurentów do wejścia na rynek i nawet ich subsydiować, ponieważ w ten sposób doprowadzi do wzrostu wielkości rynku, którego nie osiągnąłby, działając w pojedynkę [Economides, Flyer 1998]. Mamy zatem do czynienia z fenomenem konkurencji. Charakter konkurencji zmienia się w ten sposób, że firmy same wybierają swych rywali, a nawet im pomagają, kompromis daje bowiem większe dochody niż wygrana czy przegrana. Ma to ogromne.

(5) Dylematy pomiaru efektów zewnętrznych…. 89. znaczenie dla rozwoju regionalnego, a w szczególności dla tworzenia się skupisk (clusters) firm powiązanych ze sobą pod względem technologicznym przez komplementarność produkowanych dóbr, standaryzację części i metod projektowania oraz kompatybilność. Jest to warunek konieczny konkurowania tych firm. Zmienia to możliwości równomiernego przestrzennego zagospodarowania kraju na korzyść skupisk firm. W ten sposób efekty zewnętrzne wpływają mocno na zmianę struktury przemysłu oraz strukturę rynku, w kierunku jego koncentracji i monopolizacji. Efekt zewnętrzny sieci został zdefiniowany także jako zmiana w korzyści bądź nadwyżce, jaką konsument uzyskuje z danego dobra, podczas gdy liczba innych konsumentów tego samego dobra zmienia się [Liebowitz, Margolis 1995]. Podstawową przyczyną występowania efektów zewnętrznych jest komplementarność komponentów sieci. Wyjaśnienie implikacji efektów zewnętrznych wymaga pogłębionych rozważań nad naturą nadwyżki zarówno konsumenta, jak i producenta. 3. Nadwyżka ekonomiczna konsumenta i producenta Nadwyżka ekonomiczna składa się z dwóch nadwyżek cząstkowych: konsumenta i producenta. Nadwyżka konsumenta stanowi różnicę między całkowitą gotowością konsumentów do zapłacenia za dane dobro a kwotą wydaną na zakup dobra. Nadwyżka producenta to różnica między minimalnym utargiem całkowitym koniecznym do skłonienia producentów do dostarczenia dóbr a rzeczywistym utargiem całkowitym otrzymanym ze sprzedaży tych dóbr [Kamershen, McKenzie, Nardinelli 1991, s. 576]. Korzyść konsumenta wynika z tego, że przedsiębiorstwa zmuszone są produkować po cenie równej kosztom krańcowym, która równa się także użyteczności krańcowej dla konsumentów. Zagadnienie nadwyżki i możliwości jej przechwytywania jest bardzo istotne w związku z tendencją monopolizacyjną w nowoczesnych przemysłach. Na rys. 1 zilustrowano nadwyżkę ekonomiczną. W punkcie równowagi e na konkurencyjnym rynku użyteczność krańcowa (MU), jaką przynosi ostatnia jednostka danego dobra, jest równa krańcowemu kosztowi (MC), wyrażonemu nakładami pracy niezbędnymi do wytworzenia tej ostatniej jednostki dobra. Nadwyżka ekonomiczna jest wyrazem nadwyżki użyteczności krańcowej (równej popytowi) ponad koszt krańcowy (równy podaży) wytworzenia danych jednostek produktu; wyraża ją trójkąt aeb. Poziom ceny równowagi p* oddziela nadwyżkę konsumenta od nadwyżki producenta. Nadwyżka konsumenta jest zatem nadwyżką użyteczności krańcowej ponad cenę płaconą za dane dobro i wyraża ją pole aep*, natomiast nadwyżka producenta jest wyrazem.

(6) Ryszarda Bolonek. 90. cena p a. p*. MC = S e. b. MU = D Q*. Q. p – cena, Q – ilość, e – punkt równowagi, MC – koszt krańcowy (marginal cost) MU – użyteczność krańcowa (marginal utility), S – podaż, D – popyt. Rys. 1. Nadwyżka ekonomiczna. Źródło: opracowanie własne na podstawie [Samuelson, Nordhaus 1996, s. 730].. nadwyżki ceny uzyskiwanej za dane dobro ponad koszt krańcowy wytworzenia tego dobra i opisuje ją pole p*eb. Pomiar nadwyżki konsumenta dotyczy pola trójkąta prostokątnego. W związku z tym pomiar dodatnich efektów zewnętrznych z konsumpcji, którymi charakteryzuje się sieć, będzie w istocie pomiarem różnic w nadwyżkach konsumenta i producenta, co zostało zobrazowane na rys. 2. Jak wynika z rys. 2, punkt równowagi e 0 wyznacza mniejszą od pożądanej społecznie prywatną konsumpcję Q 0 i odpowiadającą jej cenę p 0. Popyt społeczny jest jednak wyższy od prywatnego, co oznacza zrównoważenie rynku w punkcie e1, który jednocześnie wyznacza wyższą konsumpcję Q1 i wyższą cenę p1. Konsumenci są zatem skłonni kupować więcej i płacić wyższą cenę. Dodatnie efekty zewnętrzne charakteryzują się większymi korzyściami społecznymi i w związku z tym wyższym popytem społecznym w porównaniu z korzyściami i popytem prywatnym. Pomiar dodatniego efektu zewnętrznego sprowadza się więc do pomiaru nadwyżki ekonomicznej producenta i konsumenta. Nadwyżka konsumenta oznacza różnicę między polami dwóch trójkątów prostokątnych, a mianowicie trójkąta ae1p1 oraz trójkąta be 0 p 0. Nadwyżka producenta także stanowi różnicę między polami dwóch trójkątów prostokątnych, a mianowicie trójkąta p1e1c oraz trójkąta p 0 e0 c. Zaprezentowany sposób pomiaru może dotyczyć każdej dziedziny wykazującej dodatnie efekty zewnętrzne. Podsumowując, pomiar dodatnich efektów zewnętrznych, którymi charakteryzują się m.in. badania i rozwój, edukacja, wiedza, transfer technologii, sieć komputerowa, jest możliwy przez pomiar nadwyżki ekonomicznej jako różnicy pól.

(7) Dylematy pomiaru efektów zewnętrznych…. 91. p a. b p1 p0 c. MC(S) e1 e0. Dspoł.. Dpryw. Q0. Q1. Q. p – cena, Q – ilość, MC – koszt krańcowy, S – podaż, Dpryw. – popyt prywatny, Dspoł. – popyt społeczny, e0, e1 – punkty równowagi. Rys. 2. Dodatnie korzyści zewnętrzne. Źródło: opracowanie własne na podstawie [Oyrzanowski 1995, s. 181].. trójkątów, pod warunkiem że funkcje popytu prywatnego i społecznego zostaną właściwie oszacowane. Praktycznym przykładem jest pomiar nadwyżki konsumenta na rynku dóbr sieci na skutek obniżki cen. Obniżka cen na dobra będące efektem technologii informacyjnych (hardware, software) w latach 1992–2000 spowodowała niespotykany wcześniej wzrost nadwyżki konsumenta, a w konsekwencji znaczne zwiększenie popytu na sprzęt komputerowy i dobra komplementarne. Przedstawia to rys. 3. Jak wynika z rys. 3, obniżenie ceny z p 0 do p1 spowodowało wzrost wielkości popytu (wydatków) z W0 do W1. Pole pod krzywą popytu składające się z prostokąta oraz trójkąta stanowi wielkość nadwyżki konsumenta. Trójkąt ABC mierzy wartość nadwyżki konsumenta w punkcie równowagi W1. Prostokąt p 0ACp1 mierzy wzrost nadwyżki, ponieważ konsument płaci mniej za wszystkie jednostki, które dalej konsumuje. Po obniżce cen z p 0 do p1 konsument nadal konsumuje W0 jednostek, ale każda jednostka jest teraz tańsza o p 0 – p1, więc na konsumpcję wydaje (p 0 – p1)x W0 mniej pieniędzy niż poprzednio. Mikroekonomiczny sposób pomiaru nadwyżki konsumenta sprowadza się do zastosowania wzoru na pole trójkąta prostokątnego: ½(p 0 – p1)(W1–W0) [Layard, Glaister 1994, s. 50] oraz pomiaru pola prostokąta p 0ACp1, przy założeniu, że znamy zarówno ceny, jak i ilości przed zmianą i po zmianie..

(8) Ryszarda Bolonek. 92. Cena p p0 p1. A Wzrost NK. NK C Ogólne wydatki konsumenta. W0. B D. W1. wydatki W. A – wydatki konsumenta W0 przy cenie p0, B – wydatki konsumenta W1 przy cenie p1, D – krzywa popytu, NK – nadwyżka konsumenta. Rys. 3. Popyt na dobra przemysłu komputerowego oraz nadwyżka konsumenta Źródło: opracowanie własne na podstawie [Varian 2005, s. 276].. Dane opublikowane w World Economic Outlook wskazują, że wzrost nadwyżki konsumenta w relacji do spadku cen dóbr IT wynosił w USA w latach 1992–1999 4% PKB, w rozwiniętych i tzw. wschodzących gospodarkach azjatyckich od 1,25% do 4% PKB [World Economic Outlook 2001, s. 120]. Wiele krajów niebędących producentami dóbr IT skorzystało zatem na obniżce cen tychże dóbr. 4. Zawodność rynku, efekty zewnętrzne sieci i ich internalizacja Zawodność rynku wiąże się z występowaniem tradycyjnych stron transakcji, tzn. kupujących i sprzedających, oraz dodatkowej strony transakcji, którą może być np. rząd. Do głównych przyczyn zawodności rynku należy występowanie siły monopolowej, niekompletnej informacji, efektów zewnętrznych oraz dóbr publicznych. Zmiany w efektach zewnętrznych powodują zmiany w nadwyżce ekonomicznej (konsumenta i producenta). Dobrobyt konsumenta (nadwyżka konsumenta) może wzrosnąć na skutek opisywanej wyżej obniżki cen na rynku dóbr, a także w wypadku występowania innych dodatnich efektów zewnętrznych. W związku z tym nasuwa się pytanie, dlaczego rynki nie maksymalizują nadwyżki konsumenta. Problem wynika z niekonkurencyjności rynków obarczonych.

(9) Dylematy pomiaru efektów zewnętrznych…. 93. np. barierami wejścia, rynkowych regulacji, nieobecności praw własności lub niepewności co do ich istnienia i występowania efektów zewnętrznych. Efekty zewnętrzne dotyczą produkcji i konsumpcji. Negatywne efekty zewnętrzne (koszty zewnętrzne) skutkują nadprodukcją oraz negatywnym wpływem na nadwyżkę konsumenta i producenta. Pozytywne efekty zewnętrzne (korzyści zewnętrzne) dają wynik w postaci niedostatecznej produkcji tych dóbr. Sieć wykazuje pozytywne efekty zewnętrzne. W tej sytuacji korzyść zewnętrzna jest dodatnia, korzyści społeczne są większe od prywatnych korzyści, a dodatnie efekty zewnętrzne wiążą się ze wzrostem nadwyżki. Rezultatem pozytywnych efektów zewnętrznych jest zatem zawodność w przechwytywaniu nadwyżki zarówno konsumenta, jak i producenta, dostępnych ze społecznego punktu widzenia. Aby uporać się z problemem, należy dokonać pomiaru efektów zewnętrznych przez pomiar nadwyżki konsumenta, nadwyżki producenta oraz gotowości do zapłaty, by doprowadzić do wzrostu produkcji dobra społecznie pożądanego. Z powyższych rozważań wynika również, że wielkość sieci nie osiąga społecznie akceptowanego poziomu. Dobrobyt w postaci nadwyżki konsumenta nie będzie maksymalizowany, dopóki nie nastąpi internalizacja efektów zewnętrznych. Jest ona domeną rządu i bywa określana mianem konkurencyjności instytucjonalno-regulacyjnej. Skutkiem absorpcji komputerów jest rosnące znaczenie przemysłów opartych na sieci. Przemysły sieciowe stały się źródłem wzrostu i rozwoju gospodarczego. Spowodowały, że sektory niesieciowe muszą charakteryzować się względem nich silną komplementarnością. Codziennie powstają nowe sieci podłączane do Internetu, który stanowi sieć sieci. Powstaje pytanie, do jakich rozmiarów może rozrosnąć się Internet i czy w pewnym momencie nie zadziała prawo malejących przychodów. Obecnie ekonomiści mają problemy z wyjaśnieniem trwale rosnących przychodów, co wskazuje na niespotykaną dotąd wielkość korzyści skali. Efekty zewnętrzne należy być może traktować jako popytową stronę korzyści skali charakteryzującą się wzrostem utargu przeciętnego (popytu) wraz ze wzrostem skali. Podsumowując dotychczasowe rozważania dotyczące dodatnich efektów zewnętrznych oraz nadwyżki ekonomicznej, można stwierdzić, że istnieją uzasadnione przyczyny ingerencji rządu w gospodarkę. Na ogół uważa się, że interwencjonizm państwowy jest uzasadniony w wypadku występowania efektów zewnętrznych – rząd powinien zniechęcać przedsiębiorstwa do wytwarzania dóbr tworzących ujemne efekty zewnętrzne, takie jak hałas czy zanieczyszczenie, oraz zachęcać do wytwarzania dóbr o dodatnich efektach zewnętrznych. Oznaczałoby to uzasadnienie polityki protekcyjnej jako współczesnej wersji interwencjonizmu państwowego, który jest uzasadniony tylko zawodnością rynku. Dotyczy to głównie deregulacji monopoli państwowych, ponieważ polityka deregulacyjna jest w istocie polityką wzmagania konkurencji..

(10) Ryszarda Bolonek. 94. W świetle dotychczasowych rozważań na temat pomiaru efektów zewnętrznych i sposobu ich internalizacji zasadność ingerencji państwa wydaje się oczywista. Pogłębiona analiza efektów zewnętrznych sieci wskazuje jednakże na zawiłości internalizacji wynikające z istnienia bezpośrednich i pośrednich efektów zewnętrznych. Bezpośrednie efekty sieci występują wtedy, gdy są wytwarzane przez bezpośrednie fizyczne efekty, jakie wywiera rosnąca liczba zakupów na jakość produktu, np. liczba domów przyłączanych do sieci telefonicznej. Efekty pośrednie, takie jak komplementarność dóbr, powoduje wzrost popytu i niższa cena, w miarę jak wzrasta liczba użytkowników. Przykładowo popyt na toner rośnie w miarę wzrostu liczby użytkowników drukarek. Konsekwencje internalizacji bezpośrednich i pośrednich efektów są odmienne. Zdaniem M. Katza i C. Shapiro [1994], pośrednie efekty sieci mają często charakter pieniężny i nie powinny być internalizowane. Jeżeli nie będą internalizowane w warunkach konkurencyjnych, nie przyniosą automatycznie straty. Wyjątek stanowi struktura monopolu czy monopsonu – w tym wypadku internalizacja spowoduje straty monopolu. Zdaniem S. Liebowitza i S. Margolisa, pośrednie pieniężne efekty zewnętrzne sieci, jako dyzekonomia skali, stymulują transfer wydatków od konsumentów do producentów sieci. Transfer ten, nazwany rentą dla producenta, nie wpływa na wydajność. Został on zobrazowany na rys. 4. p a e1 p1 p0. MCpryw.(S1) e0. b. MCspoł.(S0) D. Q1. Q0. Q. p – cena, Q – ilość, D – popyt, S – podaż, MCpryw. – koszt krańcowy prywatny MCspoł. – koszt krańcowy społeczny. Rys. 4. Pieniężne efekty zewnętrzne sieci w warunkach dyzekonomii skali Źródło: opracowanie własne na podstawie [Liebowitz, Margolis 1995].. Rys. 4 stanowi przykład interpretacji krzywej podaży przemysłu jako społecznego kosztu marginalnego. Wzrost wydatków zmienia nachylenie krzywej podaży z S 0 do S1. Przyczyna wzrostu kosztów może tkwić we wzroście cen nakładów.

(11) Dylematy pomiaru efektów zewnętrznych…. 95. zużywanych do wytworzenia danego dobra lub wynikać z technologicznych zależności wywołanych kompatybilnością produktów sieciowych. Wzrost ceny dobra sieciowego wpływa na wzrost cen dóbr kompatybilnych, powodując wzrost wydatków konsumentów. W punkcie równowagi e0 nadwyżka konsumenta (pole ae0p 0) jest znacznie większa od nadwyżki producenta (pole p 0 e0 b). Wzrost wydatków na dobra kompatybilne powoduje przesunięcie krzywej podaży S 0 do S1 i ukształtowanie się nowego punktu równowagi e1. Pojawienie się punktu równowagi e1 powoduje przesunięcie – transfer nadwyżki od konsumenta do producenta. Internalizacja pieniężnego efektu zewnętrznego jako dyzekonomii skali naśladuje siłę monopsonu. Skutkiem rosnącej podaży dobra sieciowego jest wzrost nachylenia krzywej podaży dla dóbr komplementarnych, co powoduje, że cena dobra komplementarnego rośnie. Zatem internalizacja pośredniego, negatywnego efektu zewnętrznego sieci jest kosztowna i niezasadna, ponieważ koszty prywatne przewyższają w tym wypadku koszty społeczne. Powstaje pytanie, czy pośrednie, negatywne efekty zewnętrzne sieci są w rzeczywistości efektami zewnętrznymi. Nie odzwierciedlają bowiem niedoskonałości rynku – w wypadku negatywnych efektów zewnętrznych prywatne przeciętne koszty wytwarzania są niższe od społecznych przeciętnych kosztów wytwarzania. Natomiast gdy pośrednie efekty sieci przybierają postać dodatnich efektów zewnętrznych w warunkach korzyści skali, ceny zarówno na dobra sieciowe, jak i dobra komplementarne obniżają się. Wzrost wydatków na te dobra powoduje transfer pieniężny od producentów do konsumentów (zob. rys. 5). Krzywa podaży dobra sieciowego zmienia nachylenie z dodatniego na ujemne – ME 0 i ME1. Taka sytuacja może wystąpić na rynku producentów sprzętu komputerowego przy znacznej obniżce cen części służących do produkcji, np. czipów. Ujemne nachylenie krzywej podaży komputerów oznacza, że krańcowe wydatki konsumentów na komputery znajdują się poniżej krzywej podaży. Znacznie większe ujemne nachylenie podaży dóbr komplementarnych do komputera wynika z tego, że koszt krańcowy dodatkowego komputera jest kosztem ostatniej jego jednostki oraz ujemnego wpływu na ten koszt jeszcze niższych cen dóbr komplementarnych. Podsumowując, obniżka cen części komputerowych powoduje obniżkę cen komputerów i jeszcze większą obniżkę cen na dobra komplementarne. Konsekwencją tego jest transfer nadwyżki od producenta do konsumenta. Jeśli porównamy rys. 5 z rys. 3, zauważymy podobieństwa i różnice w prezentacji dodatnich efektów zewnętrznych w warunkach korzyści skali. Na rys. 3 zaznaczone zostały zmiany w wielkości popytu na skutek obniżenia ceny. Na rys. 5 przedstawiono krzywe podaży ME0 i ME1 o różnym od normalnego – dodatniego – nachyleniu, które uwzględniają (zdaniem autorów rysunku) większe, ujemne nachylenie podaży dóbr komplementarnych do komputera. Poza tym, co istotne, dotyczą one pieniężnych pośrednich efektów zewnętrznych, które – jak stwierdzono powyżej.

(12) Ryszarda Bolonek. 96. p. p0. e0 ME0. p1. D Q0. Q1. ME1. Q. p – cena, Q – ilość, D – popyt, ME0 – krańcowe wydatki konsumentów na dobra sieciowe, np. komputery, ME1 – krańcowe wydatki konsumentów na dobra komplementarne do komputerów. Rys. 5. Pieniężne efekty zewnętrzne sieci w warunkach korzyści skali Źródło: [Liebowitz, Margolis 1995].. – nie powinny być internalizowane właśnie ze względu na ich pieniężny charakter. Dodatni efekt zewnętrzny może mieć zatem charakter pieniężny i pozapieniężny, czego nie uwzględniają rys. 2 i 3. Można stąd wyciągnąć wniosek, że działanie sieci powoduje nadwyżkę ekonomiczną. W miarę wzrostu dodatkowych jednostek sieci początkowo rośnie nadwyżka producenta, natomiast dalsze zwiększanie dodatkowych jednostek kieruje transfer w odwrotną stronę, powodując wzrost nadwyżki konsumenta. Nadwyżka producenta – zdaniem S. Liebowitza i S. Margolisa – jest wynikiem pośrednich, pieniężnych i negatywnych skutków efektów zewnętrznych, choć jak zauważają autorzy, nasuwa się wątpliwość, czy rzeczywiście są to efekty zewnętrzne, ponieważ koszty prywatne przewyższają koszty społeczne. Z tego powodu w kręgu zainteresowania pozostaje tylko pomiar nadwyżki konsumenta. Jeżeli nadwyżka konsumenta wynika z pośrednich i dodatnich efektów zewnętrznych, spowodowanych komplementarnością dóbr mających charakter pieniężny, to nie należy ich internalizować ze względu na wymierny charakter niewymagający pomiaru. Jak już wspomniano w części pierwszej artykułu, pośrednie efekty dotyczą sieci jednokierunkowej, m.in. telewizji, sieci dystrybucji oraz przemysłów zintegrowanych pionowo na zasadzie komplementarności. Wynika z tego kolejny wniosek dotyczący aglomeracji opartych na sieci: jeżeli klastry (skupiska firm) oparte na sieci są zintegrowane pionowo na zasadzie komplementarnego charakteru działalności, to internalizacja pośrednich efektów zewnętrznych doty-.

(13) Dylematy pomiaru efektów zewnętrznych…. 97. czących sieci jednokierunkowych nie jest konieczna, ponieważ mają one charakter pieniężny. Pomiar nadwyżki konsumenta dotyczy zatem dodatnich, bezpośrednich efektów zewnętrznych sieci. Odnosi się on do sieci dwukierunkowych, m.in. telefonów, faksu, Internetu. Powstaje jednak pytanie o sposób postępowania w sytuacji, gdy jednokierunkowe sieci, np. przemysły zintegrowane pionowo, jednocześnie wykorzystują sieć dwukierunkową, do której zalicza się Internet. Kwestia ta wymaga prawdopodobnie badań nad naturą sieci, co stanowi odrębny temat. W wypadku klarownej sytuacji dotyczącej występowania dodatniego efektu zewnętrznego typowym środkiem internalizacji są subwencje państwa, a także ułatwienia administracyjne dotyczące rozwoju sieci czy innych dziedzin charakteryzujących się dodatnimi efektami zewnętrznymi. 5. Podsumowanie Dylematy pomiaru efektów zewnętrznych rynku dóbr i usług komputerowych związane są z niekompletnością tego rynku2 i koniecznością internalizacji efektów zewnętrznych sieci przy pomocy subwencji państwa lub ułatwień administracyjnych, w zależności od tego, jakiego rodzaju efekty zewnętrzne generuje. Jeżeli są to pośrednie, pieniężne i negatywne efekty zewnętrzne, powstaje pytanie, czy są to efekty zewnętrzne. Niektórzy ekonomiści (np. N. Economides) uważają, że efekty sieci różnią się od efektów zewnętrznych. Inni autorzy (S. Liebowitz, S. Margolis) są zdania, że jeżeli mamy do czynienia z pośrednimi i dodatnimi efektami zewnętrznymi, spowodowanymi komplementarnością dóbr mających charakter pieniężny, to nie należy ich internalizować ze względu na wymierny charakter niewymagający pomiaru. Pomiar efektów zewnętrznych dotyczy zatem dodatnich i bezpośrednich efektów sieci dwukierunkowych. W tym wypadku pomiar efektów zewnętrznych rynku dóbr i usług komputerowych dokonywany jest w sposób przedstawiony powyżej, ale może też dotyczyć innych rynków. Opracowanie i wdrożenie metody pomiaru rynku dóbr i usług sieci komputerowej oraz efektów zewnętrznych wobec tego rynku pozwoli być może na wyodrębnienie tej dziedziny wytwórczości i na określenie jej udziału w tworzeniu PKB w sposób niebudzący wątpliwości.. Ilekroć prywatne rynki nie dostarczają dobra lub usługi, mimo że koszt ich zaoferowania jest niższy od ceny, którą nabywcy są skłonni za nie zapłacić, mamy do czynienia z zawodnością rynku. Będziemy ją nazywać niekompletnym rynkiem, ponieważ kompletny rynek dostarczyłby wszystkie dobra i usługi, w wypadku których koszt wytworzenia jest niższy od ceny, jaką są skłonni zapłacić nabywcy [Stiglitz 2004, s. 96]. 2.

(14) 98. Ryszarda Bolonek. Literatura Bolonek R. [2007], Charakterystyka rynku dóbr sieci komputerowej w kontekście teorii aglomeracji, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, nr 741, Kraków. Burgess J. [1984], Design Assurance for Engineers and Managers, Marcel Dekker, New York. Economides N. [1996], The Economics of Networks, „International Journal of Industrial Organization”, vol. 16(4). Economides N. [2002], Notes on Network Economics and New Economy, http://www. stern.nyu.edu/networks/exmba/NewEconomy.html, http://www.stern.nyu.edu/ networks, stan na dzień 18.02.2002. Economides N., Flyer F. [1998], Compatibility and Market Structure for Network Goods, Discussion Paper EC-98-02; New York University, New York. Kamershen D., McKenzie R., Nardinelli C. [1991], Ekonomia, Wydawnictwo NSZZ „Solidarność”, Gdańsk. Katz M., Shapiro C. [1985], Network Externalities, Competition and Compatibility, „American Economic Review”, vol. 75(3). Katz. M., Shapiro C. [1994], Systems Competition and Network Effects, „Journal of Economic Perespectives”, vol. 8(2). Layard R., Glaister S. [1994], Cost-benefit Analysis, Cambridge Uniwersity Press, New York. Liebowitz S., Margolis S. [1995], Are Network Externalities a New Source of Market Failure?, „Research in Law and Economics”, vol. 17. Oyrzanowski B. [1995], Mikroekonomia, Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły Biznesu, Kraków. Pindyck R., Rubinfeld D. [1998], Microeconomics, Prentice Hall, New Yersey. Samuelson P., Nordhaus W. [1996], Ekonomia, t. 1, PWN, Warszawa. Samuelson W., Marks S. [1998], Ekonomia menedżerska, PWE, Warszawa. Stiglitz J. [2004], Ekonomia sektora publicznego, PWN, Warszawa. Varian H. [2005], Mikroekonomia. Kurs średni – ujęcie nowoczesne, PWN, Warszawa. World Economic Outlook 2001 [2001], International Monetary Fund, Washington. Network Externality Measurement Dilemmas in the Case of the Network Goods Market The network goods market can be measured by the quantity and value of transactions. This makes it possible to measure the contribution of network goods to GDP. However, the network goods market is, like other markets such as technology and education, characterized by market externalities. This means that market measurement by transactions is not complete due to market externalities, which, as the name suggests, are external to the market. Therefore, in this paper, the author aims to present a full measurement of the network goods market – by the quantity and value of transactions and, additionally, by the network externality measurement. The network externality measurement method counts differences in consumer surplus caused by private and public demand..

(15) Dylematy pomiaru efektów zewnętrznych…. 99. If the consumer surplus is caused by indirect, positive and monetary network externalities, they don’t have to be internalised because they are measured in monetary terms. Indirect network externalities are joined with one direct network, such as TV, distribution channels, or vertically-integrated manufacturing. Consumer surplus measurement concerns positive direct network externalities. It relates to two-direction networks, such as telephone, fax or internet, because every marginal consumer influences other consumers in the network..

(16)