Archeologia Polski Środkowowschodniej, t. II, 1997 B a d a n i a i c z ę ś c i o w a r e k o n s t r u k c j a ś r e d n i o w i e c z n e j k a m i e n n e j w i e ż y ( s t a n . 1 / 2 ) i p o z o s t a ł o ś c i c e g i e l n i ( s t a n . 1 4 5 ) w C h e ł m i e - B i e ł a w i n i e St a n i s ł a w Go l u b W ro k u 1996 p rz e p ro w a d z o n o p ra c e w y k o p a lis k o w e i k o n s e rw a to rs k ie p r z y r u in a c h k a m ie n n e j w ie ż y w C h e łm ie -B ie ła w in ie , stan. 1/2 (U. R u szk o w sk a, S. G o lu b 1997). W z w ią z k u z p ro je k te m u tw o rz e n ia tu ta j r e z e rw a tu a rc h e o lo g ic z n e g o z a sa d n ic z e p ra c e b y ły p o d p o rz ą d k o w a n e cz ę śc io w e j re k o n stru k c ji śc ian y p ó łn o c nej. O dsło n ięto k o ro n y p o z o sta ły c h m u ró w p ro sto k ą tn e go w p lanie o b iektu, w y ró w n a n o je g o w n ętrze i o czy
sz-Ryc. 1. Chełm -Bieławin, stan. 1/2. Plan wykopu na głęboko ści 130 cm z pozostałościami fundamentu nieokreślonego bu dynku (ob. 10) oraz dołkami posłupowymi (ob. 8 i 9): 1-dołki posłupowe, 2-zaprawa wapienna, 3-pozostałości fundamentu nieokreślonego budynku, 4-kam ienie, 5-odsadzka kamienna wieży z zaprawą w apienną (rys. T. Dzieńkowski).
c z o n o p o w ie rz c h n ię g ró d k a. Z a ło ż o n o ty lk o je d e n so n d a ż o w y w y k o p (n r 11 - n u m e ra c ja c ią g ła z d o ty c h c z a so w y c h se z o n ó w b a d a w c z y c h ) o w y m ia ra c h 1 x 7 m , s ty k a ją c y się z z e w n ę trz n ą s tr o n ą ś c ia n y p ó łn o c n e j. Z tej strony, p o d c z a s p o p rz e d n ic h b a d a ń (1 9 7 6 , 1979, 1983 i 1984) n ie z a k ła d a n o w y k o p ó w . W o d le g ło śc i o koło 4 m o d lic a m u ru o d k ry to p o z o s ta ło ś c i fu n d a m e n tu n ie o k re ślonej k o n stru k c ji - b u d y n k u ? (o b ie k t 10), a o k o ło 3 m o d lic a d w a n ie w ie lk ie d o łk i p o słu p o w e - o b ie k t 8 i 9 (ryc. 1). H ip o te z a , ż e s ą to ś la d y p o ru sz to w a n ia c h z c z a só w b u d o w y w ie ż y w y m a g a w e ry fik a c ji w to k u d alszy ch p ra c w y k o p a lisk o w y c h . O d k ry ty m a te ria ł c e ra m ic z n y m ie śc i się w sz e ro k im p rz e d z ia le c h ro n o lo g ic z n y m X II - X V II w iek u . In n e z a b y tk i re p re z e n to w a n e s ą p rz e z fra g m e n ty ce g ie ł p a lc ó w e k , 1 fra g m e n t p ły tk i p o sa d z k o w e j, k o śc i zw ie rz ę c e i p rz e d m io ty z ż e la z a - g łó w n ie g w o źd z ie. P o n ie w a ż p o d c z a s w y k o n y w a n ia g łę b o k ich (do 5 m ) w y k o p ó w fu n d a m e n to w y c h p o d o b ie k ty p o w s ta ją c e j o c z y sz c z a ln i śc ie k ó w (u lic a B ie ła w iń s k a ) d o k o n a n o o d k ry ć w a rstw o s a d n ic z y c h i o b ie k tó w m u ro w a n y c h p rze
-Ryc. 2. C hełm -Bieławin, stan. 145. Plan zachowanej części cegielni (ob. 1) (rys. St. Gołub, Z. Nowakowski).
Ba d a n i a ic z ę ś c io w ar e k o n s t r u k c j a ś r e d n i o w i e c z n e jk a m i e n n e jw i e ż yw Ch e ł m i e- Bie ł a w in ie 163
Ryc. 3. C hełm -Bieławin, stan. 145. Wybór ceramiki z obiektu 1 : 1 — ornamentowane naczynie z trzema uchami, 2 - fragmenty cegły palcówki z ukośnym palcowaniem, 3 - nożyk z żelaza (rys. A. Mazur wg Z. Nowakowskiego).
164 S t a n i s ł a w Gołu9
prowadzono tu prace o charakterze sondażowym. W wy kopie 1 (największym) zbadano pozostałości dolnej czę ści cegielni (obiekt nr 1). Konstrukcja była zbudowana z licowanego muru ceglano-opokowego, łączonego gli n ą (ryc. 2). Odsłonięto całą południową część prostokąt nego (lub kwadratowego) w planie obiektu, szerokości około 5,5 m, z dwoma komorami ogniowymi, wykłada nymi cegłami palcówkami. Do jednej z komór prowa dziły dwa schodki. Długość obiektu z powodu zniszcze nia niemożliwa jest dziś do rekonstrukcji. Przez analo gię do podobnych współczesnych obiektów można przy puszczać, że m ogła w ynosić od pięciu do kilkunastu metrów. Część naziem na przypuszczalnie m iała kon strukcję z drewna i była zadaszona. W obiekcie znale ziono dwa całe naczynia, w tym trzyuchą zdobioną wazę (ryc. 3: 1) i nożyk z żelaza (ryc. 3: 3).
W wykopie 2 założonym około 40 m na północ, z dru giej strony wybudowanego osadnika, odkryto duże ilości fragmentów cegieł różnego rodzaju i wielkości, co wska zuje na duży zasięg przestrzenny cegielni oraz 2 fragmenty ceramiki. W cegielni produkowano różnego rodzaju ce
gły, m.in. palcówki, szkliwione i formowane na stronie wierzchniej bruzdami podłużnymi oraz ukośnymi, niespo tykanymi na dotychczas znajdywanych cegłach (ryc. 3: 2) (por. A. Rutkowska-Płachcinska 1978).
Z relacji robotników m ożna się domyślać, że w po~ bliżu m ogły zostać dawniej zniszczone jakieś domy mieszkalne. Znaleźli tu oni miedziane drobne monety, w rodzaju szelągów, tzw. boratynek, bitych masowo w XVII wieku.
W wykopie 3 zbadano dwa niewielkie obiekty - jam y po wybieraniu gliny (nr 2 i 3) pozbawione materiałów zabytkowych.
W stępne ustalenia chronologiczne czasu użytkowa nia cegielni są na razie utrudnione. Znalezione naczynia m ogą datować okres istnienia obiektu na XVI/XVII wiek. Natomiast podobieństwo znalezionych n a stan. 145 ce gieł do odkrytych przy znajdującej się niedaleko kamien nej wieży w C hełm ie-B ieław inie, stan. 1/2, sugeruje wcześniejsze początki egzystowania cegielni. Mogła ona produkować cegły na potrzeby budowy, czy zmian w y stroju wieży.
Li t e r a t u r a
R u s z k o w s k a U., G o i u f o St . R u t k o w s k ® - P ł a c h c i ń s k a A.
1997 Pozostałości wieży kamiennej w Chełmie-Bie- 1978 Budownictwo, [w:] Historia Kultury Materiał»
ławinie - próba utworzenia rezerwatu archeolo- nej Polski w zarysie, t. 2, od X III do XV wieku,
gicznego, [w:] Najważniejsze odkrycia arche- S. 160 - 164.
ologiczno-architektoniczne Chełma i okolic, Chełm, s. 73 - 80.
St a n is l a w G o lu b
T h e E x a m i n a t i o n a n d P a r t i a l R e c o n s t r u c t i o n o f aM e d i e v a l S t o n e , T o w e r , Sit e 1 ( 2 ) a n d E x c a v a t i o n s O f t h e R e m n a n t s o f a B r i c k y a r d , S i t e 1 4 5 , i n C h e l M 1 - Bie lXwin
During the construction of the city’s sewage farm rem nants of a brickyard were found, which can be provisionally dated to the 15th-l 7th centuries. The feature was built of bricks, marl and stones joined with clay, and measured 5,5 m in width. There were two fire chambers in the lower part the brick kiln which was surrounded by a wall.
The bricks produced here were mostly finger-marked as well as of different colour o f the! glaze. Apart from the finger
marks along the longer side o f the brick also slanted marks occurred.
At site 1 (2), a conservation work was carried out on a par tial reconstruction of the northern wall of the tower.
Additionally, an excavation trench No. 11 was set up 3 m from the wall where postholes and remains o f a feature were found, which together could have constituted a timber-stone building from fee time of the towef’s functioning.
